ارکان عدالت موعود
نویسنده : ابراهیم شفیعی سروستانی
عدالت موعود و یا به بیان دیگر عدالتی که وعدة تحقق آن در زمان ظهور امام مهدی(علیه السلام) داده شده، از نظر دامنه، گستره و ژرفا بی‌همتاست و درست به همین دلیل است که حکومت‌های بشری از ایجاد نظام عادلانه‌ای مشابه آنچه در عصر موعود، محقق خواهد شد عاجزند.
برای درک ابعاد و زوایای مختلف عدالت مهدوی در این مقاله نگاهی گذرا خواهیم داشت به بخشی از روایاتی که به توصیف قیام ظلم ستیز و عدالت گستر امام مهدی(علیه السلام) پرداخته‌اند.
1. دامنة عدالت موعود
در فرهنگ اسلامی، ظلم معانی و مصادیق متعددی دارد و در آیات و روایات این کلمه به سه مفهوم به کار رفته است:
1. ظلم در معنای کفر و شرک نسبت به خدا 1
2. ظلم نسبت به خود (گناه و عصیان) 2
3. ظلم نسبت به دیگران (ستم و تجاوز) 3
امام علی(علیه السلام) در بیانی بسیار زیبا معانی متعدد ظلم را اینگونه تبیین کرده‌اند:
ألا و إنّ الظلم ثلاثة: فظلم لایغفر، و ظلم لایترک، و ظلم مغفور لایطلب فأمّا الظلم الذی لایغفر فالشرک بالله، قال‌الله سبحانه: «إنّ الله لایغفر أن یشرک به» 4 و أمّا الظلم الذی یغفر فظلم العبد نفسه عند بعض الهنات و أمّا الظلم الذی لایترک فظلم العباد بعضهم بعضاً.
بدانید که ستم سه گونه است: ستمی که هرگز آمرزیده نشود و ستمی که بازخواست گردد و ستمی که بخشوده است و بازخواست نشود. امّا آن ستمی که هرگز آمرزیده نشود، شرک به خداست. خدای تعالی گوید: «مسلّماً خدا، این را که به او شرک ورزیده شود نمی‌بخشاید» و ستمی که آمرزیده شود ظلم بنده است به خود به ارتکاب برخی کارهای ناشایست، و ستمی که بازخواست می‌شود ظلم کردن مردم بر یکدیگر است. 5
همچنانکه «ظلم» مفاهیم و مصادیق متعددی دارد ، کلمة مقابل آن؛ یعنی «عدل» نیز از نظر معنا و مصداق بسیار گسترده است و حوزة وسیعی را شامل می‌شود. به بیان دیگر براساس آموزه‌های دین اسلام، عدالت و عدالت‌گستری تنها به صحنة حیات اجتماعی انسان‌ها و روابط آنها با دیگران محدود نمی‌شود، بلکه حوزة وسیعی شامل رابطة انسان با خدا، رابطة انسان با خود و رابطة انسان با دیگران را در بر می‌گیرد.
از همین روست که می‌بینیم در روایات اسلامی هر زمان که از ظلم‌ستیزی امام مهدی(علیه السلام) سخن به میان می‌آید، همة مظاهر ظلم مورد توجه قرار می‌گیرد و بر این نکته تأکید می‌شود که آن حضرت نه تنها رسم ستم و تجاوز را در روابط انسان‌ها با یکدیگر برمی‌اندازد و این روابط را بر محور عدالت سامان می‌دهد، بلکه با هرگونه کژروی ، کج‌اندیشی و انحراف اخلاقی و اعتقادی نیز مبارزه می‌کند و رابطة انسان با خود و با خدای خود را نیز به عدالت بر می‌گرداند.
برای روشن‌تر شدن آنچه گفته شد به بررسی برخی از روایت‌هایی می‌پردازیم که به توصیف ظلم‌ستیزی و عدالت‌گستری امام مهدی(علیه السلام) پرداخته‌اند تا مشخص شود که در هر یک از آنها کدام معنا از ظلم و کدام مصداق از عدالت قصد شده است: 1-1. عدالت در رابطة انسان با خدا
در برخی از روایات، به معنای نخست ظلم؛ یعنی کفر و شرک ، توجه شده و قیام عدالت‌گستر امام مهدی(علیه السلام) را به عنوان قیامی که این نوع از ظلم را از صحنة روزگار پاک می‌سازد، تفسیر کرده‌اند که روایت زیر از ابوبصیر از آن جمله است:
سألت أبا عبدالله علیه‌السلام عن قول الله تعالی فی کتابه: « هوالذی أرسل رسوله بالهدی و دین‌الحق ّ لیظهره علی الدین کلّه ولو کره المشرکون». 6
از ابا عبدالله امام صادق که درود بر او باد ـ در مورد این سخن خدای تعالی در کتابش پرسیدم:
«او کسی است که پیامبرش را با هدایت و دین درست فرستاد تا آن را بر هر چه دین است پیروز گرداند، هر چند مشرکان خوش نداشته باشند».
آن حضرت در پاسخ فرمودند:
والله ما أنزل تاویلها بعد قلت: جعلت فداک و متی ینزل؟ قال: حتی یقوم القائم إن شاء الله فإذا خرج القائم لم یبق کافر و مشرک إلاّ کره خروجه حتی لوکان کافر أو مشرک فی بطن صخرة لقالت الصخرة یا مؤمن فی بطنی کافر أو مشرک فاقتله قال: فینحیّه الله فیقتله. 7
به خدا سوگند، هنوز تأویل این آیه نازل نشده است. گفتم: فدایت شوم ، پس کی نازل می‌شود؟ فرمود: زمانی که به خواست خدا قائم به پا خیزد. پس هنگامی که قائم قیام کند ، هیچ کافر و مشرکی نمی‌ماند مگر اینکه از قیام او ناخشنود است. حتی اگر کافر یا مشرکی در دل سنگی باشد ، آن سنگ ندا می‌دهد که: ای مؤمن! کافر یا مشرکی در دل من است، او را بکش. فرمود: پس خدا او را آشکار می‌کند و آن مؤمن او را می‌کشد.
در ذیل آیة یاد شده روایات دیگری نیز وارد شده است که همه آنها دلالت بر این دارند که در زمان ظهور امام مهدی(علیه السلام) جهان از همة مظاهر کفر و شرک پیراسته و دین حق بر سراسر گیتی حاکم می‌شود. 8
در تفسیر علی بن ابراهیم قمی، معروف به تفسیر القمی ، نیز در تفسیر این آیه چنین آمده است:
إنّها نزلت فی‌القائم من ال محمد علیهم‌السلام و هو الامام الذی یظهره الله علی الدین کلّه فیملاء الارض قسطاً و عدلاً کما ملئت جوراً و ظلماً و هذا ممّا ذکرنا أنّ تأویله بعد تنزیله. 9
این آیه در مورد قائم از آل محمد ـ که درود بر آنها باد ـ نازل شده است. او آن پیشوایی است که خداوند او را بر همه ادیان پیروز می‌گرداند، و زمین را از قسط و عدل پر می‌سازد. همچنانکه پیش از آن از جور و ستم پر شده بود. و این آیه از جمله مواردی است که گفتیم تأویل آن پس از تنزیلش خواهد آمد.
از دیگر روایاتی که در آنها مصداق اول ظلم ـ البته در معنایی وسیع‌تر که شامل هرگونه بدعت و باطل نیز می‌شود ـ اراده شده است، روایتی است که از امام باقر(علیه السلام) در تفسیر این آیة شریفه وارده شده است:
الذین إن مکنّاهم فی‌الارض أقاموا الصلوة و اتوا الزکوة و أمروا بالمعروف و نهوا عن المنکر و لله عاقبة‌الامور. 10
همان کسی که چون در زمین به آنان توانایی دهیم ، نماز برپا می‌دارند و زکات می‌دهند و به کارهای پسندیده وا می‌دارند و از کارهای ناپسند باز می‌دارند، فرجام همة کارها از آن خداست.
آن حضرت در تفسیر آیة یاد شده می‌فرماید:
فهذه لال محمد صلّی الله علیهم إلی آخر الائمة و المهدیّ و أصحابه یملّکهم الله مشارق الارض و مغاربها و یظهر به الدین و یمیت الله به و بأصحابه البدع و الباطل کما أمات السّفهاء الحقّ حتّی لایری أین الظلم و یأمرون بالمعروف و ینهون عن المنکر. 11
این آیه دربارة خاندان محمد ـ که درود خداوند بر آنها باد ـ تا آخرین امام نازل شده است. خداوند مشرق‌ها و مغرب‌های زمین را در اختیار مهدی و یاران او قرار می‌دهد و دین را به دست او آشکار می‌سازد. خداوند به وسیله مهدی و یارانش همة مظاهر بدعت و باطل را می‌میراند، همچنانکه پیش از آن نابخردان حق را میرانده بودند. به گونه‌ای که ظلم در هیچ جا دیده نمی‌شود. و امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند.
2-1. عدالت در رابطة انسان با خود
در پاره‌ای دیگر از روایاتی که به ظلم‌ستیزی امام مهدی(علیه السلام) پرداخته‌اند، دومین چهرة ظلم؛ یعنی ظلم انسان به خود، با همه مظاهر آن، مورد توجه قرار گرفته و بر این موضوع تأکید شده است که آن حضرت با هدف گسترش عدالت در جهان با هرگونه فساد و تباهی و گناه و نافرمانی خدا، مبارزه و زمین را از هرگونه پلیدی پاک می‌کند: یفرّج الله بالمهدی عن الامّة یملاء قلوب
در پاره‌ای دیگر از روایاتی که به ظلم‌ستیزی امام مهدی(علیه السلام) پرداخته‌اند، دومین چهرة ظلم؛ یعنی ظلم انسان به خود، با همه مظاهر آن، مورد توجه قرار گرفته.
برخی دیگر از روایات به سومین مصداق ظلم؛ یعنی ستم و تجاوز به دیگران توجه کرده و از میان برداشتن همة روابط ظالمانة موجود در جوامع انسانی را به عنوان یکی دیگر از مظاهر عدل مهدوی برشمرده‌اند.
العباد عبادة یسعهم عدله. به یمحق الله الکذب و یذهب الزمان الکلب و به یخرج ذلّ الرقّ من أعناقکم. 12
خداوند به وسیلة مهدی برای امت گشایش حاصل می‌کند. او دل‌های بندگان را با عبادت پر می‌کند و عدالتش را بر آنها دامن‌گستر می‌سازد. خداوند به وسیلة او دروغ و دروغگویی را ریشه‌کن می‌کند و خوی درندگی و ستیزه‌جویی را از بین می‌برد و طوق ذلت و بردگی را از گردن شما برمی‌دارد.
در روایت دیگری از امام علی(علیه السلام) تصریح شده که در زمان ظهور امام مهدی(علیه السلام) عدالت بر جهان درون انسان‌ها نیز حاکم می‌شود و همه به صلاح و رستگاری روی می‌آورند:
... یملاء الارض عدلاً و قسطاً و نوراً و برهاناً، یدین له عرض البلاد و طولها، لایبقی کافر إلاّ امن ، ولا طالح إلاّ صلح و تصطلح فی ملکه السباع. 13
... او زمین را از عدل و قسط و نور و برهان پر می‌کند ، طول و عرض جهان برابر او تسلیم می‌شود. هیچ کافری نمی‌ماند مگر اینکه ایمان می‌آورد و هیچ نابکاری نمی‌ماند مگر اینکه به صلاح و پرهیزگاری می‌گراید. در دولت او درندگان نیز از در سازش با یکدیگر درمی‌آیند.
3-1. عدالت در رابطة انسان با دیگران
برخی دیگر از روایات به سومین مصداق ظلم؛ یعنی ستم و تجاوز به دیگران توجه کرده و از میان برداشتن همة روابط ظالمانة موجود در جوامع انسانی را به عنوان یکی دیگر از مظاهر عدل مهدوی برشمرده‌اند. از جمله در روایتی که از امام رضا (علیه السلام) نقل شده در توصیف «قائم اهل‌بیت» چنین آمده است:
یطهّر الله به الارض من کلّ جور، و یقدّسها من کلّ ظلم... فإذا خرج أشرقت الارض بنور ربّها و وضع میزان العدل بین الناس فلا یظلم أحد أحداً. 14
خداوند به وسیلة قائم، جهان را از هرگونه ناروایی پاکیزه و از هرگونه ستم پیراسته می‌سازد... آنگاه که او قیام کند زمین به نور پروردگارش روشن می‌شود؛ میزان عدل را در میان مردم برپا می‌سازد و هیچکس به دیگری ستم روا نخواهد داشت.
2. گسترة عدالت موعود
گسترة عدالت موعود را با دو نگاه می‌توان مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار داد: نخست با یک نگاه کلان؛ در این نگاه آنچه مورد توجه قرار می‌گیرد فراگیری عدالت آن حضرت و گسترش آن در جای جای کرة خاک است. دوم، با یک نگاه جزیی و موردی؛ در این نگاه علاوه بر جهان شمولی و توسعه عام و فراگیر عدالت موعود، حاکمیت عدالت بر شئون مختلف حیات انسان نیز مورد توجه قرار می‌گیرد. به بیان دیگر در نگاه دوم، حاکمیت عدالت مهدوی بر هر یک از روابط فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و حقوقی جوامع انسانی به تفکیک مطالعه و بررسی می‌شود.
در اینجا تلاش خواهیم کرد گسترة عدالت موعود را با توجه به دو نگاه یاد شده، از منظر روایات مورد بررسی قرار دهیم
1-2. جهان‌شمولی
از بررسی روایاتی که در زمینة ویژگی‌های عصر حکومت جهانی امام مهدی(علیه السلام) وارد شده‌اند، چنین برمی‌آید که در آن عصر، جهان با همه وسعتش در دایرة حاکمیت عدل مهدوی قرار گرفته و هیچ کجای جهان از حوزة نفوذ عدالت موعود خارج نمی‌ماند.
از مهم‌ترین روایت‌هایی که با توجه به آنها می‌توان به جهان‌شمولی عدالت مهدی پی برد، روایت‌های متواتری است که از شیعه و اهل سنت نقل شده و در آنها تصریح شده است که امام مهدی(علیه السلام) جهان را پس از آنکه از ظلم و ستم پر شده از عدل و داد آکنده می‌سازد.
پیش از این به چند مورد از این روایات اشاره کردیم و از این رو از تکرار آنها خودداری می‌کنیم.
پاره‌ای دیگر از روایات که می‌توان جهان‌شمولی عدالت مهدوی را از آنها استفاده کرد، روایاتی است که در آنها تصریح شده با ظهور امام مهدی(علیه السلام) همة زمین ـ و نه فقط قسمتی از آن ـ زنده می‌شود و حیات دوباره می‌یابد. این روایات خود کنایه از این است که با گسترش عدالت آن حضرت، جهان خسته از ظلم و ستم ـ که رفته رفته به پیکری بی‌جان تبدیل شده ـ حیات دوباره پیدا می‌کند و نشاط و سرزندگی خود را باز می‌یابد.
بخشی از این روایات، روایاتی است که در تفسیر آیة شریفه زیر وارد شده است:
إعلموا أنّ الله یحیی الارض بعد موتها قد بیّنا لکم الا´یات لعلّکم تعقلون. 15
بدانید که خدا زمین را پس از مرگش زنده می‌گرداند. به راستی آیات ] خود [ را برای شما روشن گردانیده‌ایم، باشد که بیندیشید.
در یک نمونه از این روایات که از امام باقر(علیه السلام) نقل شده چنین می‌خوانیم:
یحییها الله عزّوجلّ بالقائم علیه‌السلام بعد موتها. 16
خداوند، صاحب عزت و جلال، به دست قائم ـ که بر او درود باد ـ زمین را پس از مردنش زنده می‌سازد.
از ابن‌عباس نیز در تفسیر آیة مذکور چنین نقل شده است:
یعنی یصلح «الارض» بقائم ال محمد من «بعدموتها» یعنی من بعد جور أهل مملکتها «قدبینّا لکم الا´یات» بقائم ال محمد «لعلّکم تعقلون». 17
خداوند به وسیلة قام آل‌محمد «زمین را پس از مردنش»؛ یعنی پس از ستم ساکنان آن، آباد و سرزنده می‌سازد. «به راستی آیات را» به وسیلة قائم آل‌محمد «برای شما روشن گردانیده‌ایم باشد که بیندیشید».
پاسخ با نقل قول
