ملا حبیب الله شریف کاشانی
نام هاي ديگر: ملا حبیب الله شریف کاشانی ،حبیب کاشانی،حبیب الله ساوجی کاشانی،حبیب الله شریف ساوجی کاشانی،
موطن: علی
نام پدر : کاشان
تاريخ وفات: 1301قمری
زندگینامه ها:
منبع :
1
فقیه فرزانه
عبدالله موحدی
ولادت
حبیب الله شریف کاشانی در سال 1262 ق . دیده به جهان گشود.(1461)
پدرش آیه الله ملا علی مدد ساوجی در ساوه متولد شد و بخش عظمی از تحصیلات خود را در قزوین و سپس کاشان گذراند. در ایام جوانی به درجه اجتهاد رسید و سپس در سال 1266 ق . از کاشان به ساوه مراجعت کرد و تا پایان عمر روشنی بخش مردمان آن دیار گردید.
مادر ملا حبیب الله ، دختر میرزا حبیب الله (معروف به میرزا بابای حسینی نطنزی ) بود.
تحصیل
حبیب الله پس از رحلت پدرش (1270 ق .) در زادگاهش کاشان تحت سرپرستی آیه الله سید حسین کاشانی (متوفای 1296 ق .) به تحصیل علوم حوزوی همت گماشت .
آن نوجوان یتیم ، در پرتو تلاش و استعداد خدادادی اش و دقت و مراقبت استادش ، در مدت ده سال مدارج عالی تحصیل را پشت سر نهاد و در شانزده سالگی گواهی نقل روایت و سپس در هیجده سالگی از استادش ، گواهی اجتهاد دریافت کرد.
آیه الله سید حسین کاشانی که از شاگردان پدر بزرگوار ملا حبیب الله بود، نقشی بسزا در تربیت علمی و نیز امور زندگی ملا حبیب الله داشت وی در گواهی اجتهادی که برای ملا حبیب الله نوشته چنین آورده است :
((... فرزند روحانی من ، عالم ربانی و عامل صمدانی ، استاد زبر دست ، دانشمند و فقیه کامل ، رستگار و رهرو راه سعادت موید به تایید خداوند بی نیاز، حبیب الله فرزند مرحوم مغفور علامه زمان علی مدد که پروردگارش رحمت کناد، در بسیاری از اوقات بحث و تحقیق در علوم با من بوده و بسیاری از مباحث اصول و فقه را نزد من خوانده و بسیاری از مطالب علم کلام و علوم وابسته را از من فرا گرفته و حمد خدا را که عالم فاضل و فقیه کامل و جامع کلیه شرایط فتوا گردیده و به درجه اجتهاد نایل شده و مراتب علم و عمل ، عدالت و سداد را حایز گردیده است ...)) (1462)
ملا حبیب الله درباره استادش آورده است :
((... تمامی این زحماتی که او (سید حسین کاشانی ) برایم متحمل شد به این سبب بود که می خواست حق شاگردی پدرم را ادا کرده باشد...))(1463)
ملا حبیب الله در دوران حیات پر بار خویش ، برای خوشه چینی از محضر بزرگان و کسب علم و ادب از هیچ کوششی دریغ نکرد. او با مسافرت به اصفهان از محضر آیه الله میرزا محمد مهدی کلباسی(1464)استفاده فراوان برد.
وی در سالهای اولیه تحصیل به تهران مسافرت و در خدمت استادان زیر کسب دانش کرد:
1. آیه الله حاج سید حسین کاشانی (متوفای 1296 ق .):
مهمترین و بزرگترین استاد ملا حبیب الله بود که از زمان طفولیت در کاشان سرپرستی وی را به عهده داشت و پس از مهاجرت به تهران نیز، همچنان به تربیت علمی و دینی او پرداخت .(1465)
2. آیه الله میر محمد علی کاشانی (متوفای 1294 ق .): او علاوه بر استادی ، پدر همسر ملا حبیب الله بود.(1466)
3. شیخ محمد اصفهانی(1467)
4. حاج ملا هادی مدرس تهرانی (متوفای 1295 ق .)
5. ملا عبدالهادی تهرانی(1468)
6. میرزا محمد اندر مانی(1469)
7. حاج میرزا ابوالقاسم تهرانی ((کلانتر)) (1236 - 1290 ق .)(1470)
در جستجوی خورشید
این مجتهد شریف و ستاره پر فروغ کاشان ، دو سال پس از دریافت اجازه اجتهاد، در سال 1281 ق . برای آستان بوسی امامات معصوم علیهم السلام و نیز استفاده از محضر دانشمند پرآوازه شیعه - شیخ مرتضی انصاری - به سوی عراق حرکت کرد. او پس از رسیدن به کربلا، خبر جانگداز رحلت شیخ انصاری را شنید و در ماتم فرو رفت .
ستاره شریف کاشان با اقامت در کربلا، به محضر فقیه معروف آن دیار آیه الله مولی محمد حسین معروف به فاضل اردکانی شتافته ، از خرمن فضایل او بهره می جوید.(1471)
پس از چندی به نجف اشرف رفته ، سر بر آستان کوی دوست امیرمومنان سایید و از آنجا به ایران بازگشت . ملا حبیب الله پس از رسیدن به کاشان ، مجذوب آوازه علمی یکی از دانشوران گلپایگان گردید و به سوی او شتافت وی در این باره می گوید:
((پس از مدتی درنگ تصمیم گرفتم به خدمت سرور بزرگوار، فاضل صمدانی ، مرحوم ملا زین العابدین گلپایگانی برسم . چون به حضور وی رسیدم او را (در اثر بیماری ) بسیار گوشه گیر یافتم به حدی که از خانه بیرون نمی آمد و درس و بحث و قیل و قال مدرسه را رها کرده و دچار ناراحتی و ضعف چشم گردیده بود. به همین علت نتوانستم از محضر وی استفاده درسی ببرم . لیکن فواید گرانقدری از تشرف به حضورش نصیب من شد. او مرا سفارش کرد که با دنیاطلبان ترک مراوده کنم . دل را به یاد خدا مشغول دارم و خود را از عوامل مشغول کننده این جهان دور سازم و من تمامی وصایای او را پذیرفتم و آویزه گوش خود ساختم و تا امروز بر آن هستم ...)) (1472)
آیه الله شریف کاشانی پس از استقرار در کاشان ، به رغم مشکلات موجود در آن عصر و نبود امکانات اولیه مورد نیاز، به تالیف ، تدوین و تکمیل تحقیقات خود پرداخت .
او همزمان با فعالیتهای نگارشی ، از تدریس دانش پژوهان حوزه و ارشاد و هدایت دین باوران کاشانی غافل نبوده ، در مسند عظیم مرجعیت ، به انجام وظایف شرعی خویش اشتغال داشت .
مسجد قدیمی ((میرزا مقیم )) که امروزه به نام ((مسجد ملا حبیب الله شریف )) معروف است یاد آور تلاشهای خالصانه او و ناله های شبانه آن عارف وارسته است .
وارسته شایسته
حبیب شریف حق ، در دوران زندگی نکویش از خود فارغ شد و نعمتها و زرق و برقهای فریبنده دنیا را به کنار نهاد و در فضایی از زهد و وارستگی ، به شیوه شیوای بزرگان اقتدا کرد و با وجود فراهم شدن امکانات مالی ، در قله رفیع پارسایی قدم نهاد.
وصیت نامه آن فقیه گرانمایه بهترین سند گویای این مطلب است . اینک قسمتهایی از آن وصیت نامه را مرور می کنیم :
((... اما آنچه ندارم پس لا یعد و لا یحصی (بی حد و اندازه ) است ... چه در دنیا مالی فراهم نکرده ام با آنکه مال بسیار به دستم آمد.
گفتند جهان داری اسباب جهان دارد
گفتم نبود ما را چیزی چه زیات دارد
اما آنچه دارم از این قرار است : قرض - موافق آنچه در محلی دیگر ثبت است - و لکن امیدوارم از خداوند که قبل از وفات من قروض من ادا شود زیرا مکرر مقروض شده ام و من حیث لا یحتسب خداوند ادا فرموده است . کتب وقفی که تولیت آنها با اعلم علمای این بلد است ، بدهند به هر کس اعلم باشد. کتب وقفی که متولی آن معلوم نیست ، بدهند به مجتهد ثابت الاجتهاد... اما کتب مملو که این احقر کما فرض الله بین ورثه قسمت شود و ثلث قیمت آنها صرف مقبره من شود... چون در کاشان وفات نمایم در ((دشت افروز)) در زمین وقفی حاجی عبدالعزیزی که در تصرف من است و وقف است بر قبرستان ...))
و کتب مولفه خودم که به خط خودم هست و نسخه اصل است وقف نمایند و به هر کس که بخواهد استنساخ کند بدهند و توالیت آن با آقا حسین (فرزند ارشد ملا حبیب الله ) است ، نسلا بعد نسل تا از میان نرود.
حاصل آنکه بعد از وفات من ترکه ای نخواهد بود که ورثه قسمت کنند مگر کتابهای مملو که مرقوم شده است و محل حاجت من بوده است و در دنیا تعلقی به هیچ نداشته ام مگر به آنها. در این تاریخ نه آبی دارم و نه ملکی و نه مزرعه و نه دکانی و نه طلایی و نه نقره و اسباب خانه ، زیرا که :
جهان و هر چه در آن است هیچ در هیچ است
هزار مرتبه این نکته کرده ام تحقیق (1473)
تا عرصه سیاست
آیه الله شریف کاشانی به مسائل علمی توجه و عنایت افزون داشت و از جنجال آفرینی پرهیز داشت اما با اتکاء به اصول اساسی اسلام ، از حضور در صحنه های سرنوشت ساز سیاسی غافل نبود و به مقتضای زمان و به اندازه توان در امور سیاسی دخالت می کرد.
نهضت مشروطه و قیام عمومی مسلمانان ایران زمین به رهبری روحانیون ظلم ستیز و دلسوز، مهمترین مساله سیاسی دوران حیات ملا حبیب الله شریف بود.
ملا عبدالرسول مدنی کاشانی - شاگرد و داماد آیه الله شریف - به دستور آیه الله شریف کاشانی ، کتابی را درباره مشروطیت به نام ((رساله انصافیه )) به نگارش در آورد. پس از اتمام ، (محرم 1328 ق .) ملا حبیب الله شریف بر آن کتاب مقدمه ای کوتاه نگاشت که قسمتی از آن چنین است :
((... چون (رساله انصافیه ) ملاحظه شد مطابق مقصود این احقر و موافق قانون شرع انور بود.))(1474)
از دیگر اسنادی که بیانگر بعد سیاسی آیه الله شریف است نگارش کتاب ((انتخاب المسائل )) است . این کتاب در برگیرنده پرسشهای مردم درباره مسائل مختلف مشروطیت و جوابهای حکیمانه ملا حبیب الله است .
البته پس از انحراف مشروطه از مسیر اصلی و شرعی خویش ، آیه الله شریف نیز در زمره مخالفان آن قرار گرفت و در مخالفت با مشروطه سخنها گفت . او در این باره اشعاری نیز سروده است .(1475)
حضور ملا حبیب الله شریف در جمع علمای کاشان و در پیشاپیش آزادیخواهان آن دیار، نسبت به انتخاب انجمن ایالتی و ولایتی کاشان سندی دیگر از این شخصیت است .(1476)
اسرار عارفانه
حبیب شریف کاشان عمری را در تحصیل و تدریس و تحقیق موضوعات اساسی اسلام و علوم حوزوی گذراند. با اینهمه با شعر و شاعری الفتی مخصوص داشت و ذوق لطف و طبع ظریفش وی را بر آن داشت تا اشعاری در موضوعهای متفاوت بسراید. در این مجال تنها ابیاتی جند تراوشهای ذوقی او را مرور می کنیم :
بشنو از من بشنو از من ای نگار
تا نمایم سر خود را آشکار
ای مغنی ای مغنی از کرم
نغمه ای آغاز کن از زیر و بم (1477)
شیخ کامل قدوه اهل وثوق
عالم احکام دین یعنی صدوق
از امالی این حدیث معتمد
نقل فرموده است از روی سند
چونکه بر پا می شود امر حساب
از جز او از ثواب و از عقاب
پهن گردد رحمت پروردگار
پس بیامرزد هزار و صد هزار(1478)
تو دانی چیست دنیا؟ این شب و روز
چه بختت واژگون باشد چه فیروز
همه چون باد صرصر در عبورند
اگر شاه و رعیت ، مرد گورند(1479)
مرا هر شب هزاران آه باشد
هزاران سوز دل همراه باشد
هر آن کس را که سوزی نیست در سر
به نزد عارفان گمراه باشد
نشاید دلبری را جز دلی پاک
اگر چه صورتی چون ماه باشد(1480)
مرا این زندگانی قید و بند است
و گر نه همت من بس بلند است
همه اسباب دنیا گر بدانی
به نزد اهل دانش ریشخند است (1481)
گفته ها و نکته ها
در این قسمت از زندگی حبیب شریف حق گفته ها گوییم و نکته ها برداریم .
1. ... شبی قبل از اذان صبح وارد مسجد شدم دیدم آقا مشغول مناجات است و با خدا راز نیاز می کند خوب دقت کردم ، شنیدم که می گفت : خدایا عاقبت با حبیب چه خواهی کرد.(1482)
2. شریف کاشانی نصیبی شایسته از فرزند داشته است . وی نام یازده فرزند زنده خویش را در وصیت نامه اش نوشته بود. بدیهی است که سامان دادن به اوضاع زندگی چنین خانواده عائله مندی ، آنهم برای فقیهی پژوهشگر، مستلزم تلاش و فعالیت ویژه ای است . با این حال ، وی از مصرف وجوهات شرعی در امور خویش پرهیز داشته و دارای مناعت طبق بوده است .(1483)
آیه الله شریف در مقدمه کتاب ((جمل النواهی )) آورده است :
((ترجمه این کتاب را با کمی سرمایه علمی و تنگدستی خود موقعی می نویسم که حوادث روزگار مرا به درد جدایی مبتلا کرده و به مصیبت مرگ دو فرزندم که در دو شب پی در پی از دنیا رفتند دچار نمودهاست و همچنین مشکلات دیگر به من هجوم آورده ولی خدای دوست و دوست دارنده را در هر حال حمد و سپاس و...
3. دوران زندگی آیه الله شریف ، همزمان با جنایات و آتش افروزی های ظالمانه نایبیان در کاشان بود. حبیب الله شریف در آن دوران خفقان ، چندین بار ماشاء الله خان سردار جنگ را به منزل احضار کرده او را نصیحت و پند و اندرز داد تا بدین وسیله اندکی از ظلم و ستم آنان بکاهد.(1484)
4. فقیه شریف کاشان معلم علم و حلم و الگوی بردباری بود. او در برخوردهای خویش و پاسخگویی به افراد و عقاید انحرافی ، هیچ گاه از قله ادب پایین نمی آمد. ملا حبیب الله شریف در موضوع عقاید فرقه شیخیه و رد ادعاهای آنان کتابی به نام ((النجم الثاقب )) نوشت . گرچه او در به کارگیری عبارات کوبنده و کلمات تند هیچ کوتاه نیامده امام پا را از حریم ادب بیرون ننهاده است . (1485)
5. ملا حبیب الله راد مرد عرصه آزاداندیشی بود. وی همان اندازه که در برابر نیک اندیشان تسلیم بود در مقابل هر گونه کج روی به مقابله و دفاع حکیمانه ایستاده ، آزادانه اظهار نظر می کرد. او درباره کتاب ((مفاتیح )) فیض کاشانی ، مطالبی نقل کرده است و سپس می فرماید: ... خوش گمانی نسبت به بزرگان باعث می شود که انسان در سخنان آنان کمتر تامل کند ولی باید دانست که فساد تامل نکردن به قدری زیاد است که از قلمرو بیان خارج است .(1486)
پروانه های شمع شریف
درخشندگی و گرما بخشی علمی آیه الله شریف موجب گردید تا شماری از دانش پژوهان و اندیشوران در محضر آن منبع شریف شریعت حاضر شده ، از شمع وجودش بهره گیرند.
ذکر نام و نشانی چند از شاگردان زبده وی ، ما را بر مطلب فوق رهنمون می سازد:
1. سید محمد علوی بروجردی کاشانی (متوفای 1362 ق .)(1487)
2. میر سید علی یثربی کاشانی (1311 - 1379 ق .)(1488)
3. سید محمد حسین رضوی (1291 - 1358 ق .)(1489)
4. میرزا احمد عاملی آرانی (1280 - 1369 ق .)(1490)
5. ملا عبدالرسول مدنی کاشانی (1280 - 1366 ق .) (شاگرد برجسته میرزا و داماد بزرگ وی )(1491)
6. میر سید خلیل الله فقیه (متوفای 1390 ق .)
7. میرزا حسین محلاتی (1274 - 1323 ق .)
8. محمد غروی کاشانی (1313 - 1398 ق .)(1492)
9. سید فخر الدین امامت (1292 - 1392 ق .)
10. شیخ محمد سلیمانی (1287 - 1378 ق .)
11. آقا رضا مدنی کاشانی (1321 - 1412 ق .)
آثار سبز
از ویژگیهای برجسته آیه الله شریف ، تنوع تالیفات و فزونی آنهاست وی سیصد جلد کتاب و رساله نوشته اما تنها حدود دویست جلد آنها شناخته شده است .
بر اساس نگاشته کتاب لباب الالقاب آیه الله شریف 21 سال قبل از رحلتش تعداد 135 کتاب خویش را نام برده است .(1493) شگفت اینکه تعداد زیادی از این آثار قبل از رسیدن به سن بلوغ نوشته شده است .(1494)
اینک نگاهی کوتاه به گنجینه گران سنگ حبیب شریف پروردگار می کنیم .
1. منتقد المنافع فی شرح المختصر النافع این کتاب مهمترین اثر علمی اوست و شماری از فقیهان نامی معاصر، آن را دائره المعارف فقه شیعه و اثری پر بار و اعجاب آور به حساب آورده اند.(1495)
آیه الله شریف مطالبی را در مقدمع کتاب ((متقد المنافع )) آورده است که به گزیده ای از آن اشاره می شود. در این کتاب سعی شده است روایات فقهی بیشتر ذکر گردد چه آنکه آنها مبنای عمده استنباط احکام هستند؛ بر خلاف برخی از کتابهای دیگر فقهی که به موجب تکیه بر مباحث و قواعد اصولی ، مولفان آنها نیازی به ذکر روایات ندیده اند:
روایات ذکر شده به طور عمده با سند و اشاره رمزی به قوت و ضعف آنها ارائه شده است .
در هر مساله عبارات فقهای پیشین تا آنجا که در دسترس بوده آورده شده است و سعی بر این بوده که تنها اکتفا به نقل گفتار دیگران نشود.(1496)
اخلاق
نصیحت نامه ((شعر))
شکایت نامه ((شعر))
القواعد البانیه
صراط الرشاد
البارقات الملکوتیه
حکم المواعظ
گوهر مقصود
مصابیح الصائمین
مقدمه التعلیم و التعلم
اصول
النخبه الرفیعه
تعلیقات علی مقدمه الفصول
رساله فی الاستصحاب
رساله فی حجه الظن
شرح مفتاح الاصول
شرح منظومه اصول الفقه
مراحل الاصحاب
تراجم
لباب الالقاب
ادبیات
منتخب المقالات من کتاب المقامات
بدر البلاغه ((فی الخطب ))
شرح قصیده حمیری
شرح لامیه العجم
منتخب دره الفواص
تفسیر
دره الدرر ((تفسیر سوره کوثر))
الانوار السانحه ((تفسیر سوره فاتحه ))
بوارق القهر ((تفسیر سوره فاتحه ))
تفسیر سوره توحید
تفسیر سوره جمعه ((عربی ))
تفسیر سوره جمعه ((فارسی ))
تفسیر سوره فتح
تفسیر سوره اعلی
تفسیر سوره ملک
تاریخ
تذکره الشهداء
کلام
تعلیقات بر اعتقادات صدوق
شمس المشارق ((شرح باب حادی عشر))
رجوم الشیاطین
رساله در رجعت
الجوهر الثمین ((شعر))
فقه
پاسخ با نقل قول
