پدیدآورنده:مرکز فرهنگ و معارف قرآنی،

مرکز فرهنگ و معارف قرآن دفتر تبلیغات اسلامی که از سالها پیش بر محور تفسیر و معارف قرآن فعالیت می‏کند و تا کنون آثار چندی را منتشر ساخته، بخشی از فعالیت خود را نیز به پاسخگویی به پرسشهای قرآنی اختصاص داده است و کلیه پرسشهایی را که از سراسر کشور در زمینه موضوعات قرآنی می‏رسد پاسخ می‏دهد. آنچه می‏خوانید بخشی از پرسشها و پاسخهایی است که از جمله در موضوع زن و خانواده گزینش شده است و با حذف مشخصات سؤال‏کننده تقدیم علاقه‏مندان می‏شود. خوانندگان محترم می‏توانند سؤالهای مورد نظر را به نشانی: «قم، ص.پ 3775 ـ 37185، مرکز فرهنگ و معارف قرآن» ارسال کنند.
پرسش:
مهمترین حقوق زن و شوهر نسبت به
همدیگر از دیدگاه قرآن چیست؟
پاسخ:
مهمترین حقوق زن و شوهر نسبت به یکدیگر عبارتند از:
1. ایجاد جوی سالم بر مبنای صلح و دوستی و محبت به جای قهر و اعراض از یکدیگر؛ (نساء، 128؛ روم،21)
2. احترام متقابل، انجام دادن وظیفه و رعایت حقوق یکدیگر؛ (بقره، 221)
3. حفظ یکدیگر از انحرافات، عیب‏پوشی و رعایت مساوات؛ (بقره، 187)
4. قرار دادن قاضی تحکیم از خویشان برای جلوگیری از تشدید اختلاف و نیز رسیدن به صلح؛ (نساء، 35)
5. اهتمام به معنویات و عبادات در زندگی زناشویی از سوی یکدیگر؛ (احزاب، 35)
6. نجات یکدیگر از آتش جهنم با گناه نکردن و تعلیم و تعلم و ادب و امر به معروف و نهی از منکر کردن یکدیگر؛ (تحریم، 6)
7. رازداری نسبت به یکدیگر؛ (تحریم، 3)
حقوق دیگری نیز در قرآن آمده که به خاطر اختصار از ذکر آنها خودداری می‏کنیم.
پرسش:
با توجه به حدیث یکی از امامان(ع) که
فرمودند: «مؤمن واقعی فرصت سرگرمی و تفریح، جز به یاد خدا را ندارد»؛ آیا مسلمانی که به موقع نماز و قرآن می‏خواند و تا حد امکان عمل صالح انجام می‏دهد و تا حد امکان از ارتکاب گناهان جلوگیری می‏کند و در زندگی‏اش سرگرمیهایی دارد، مؤمن واقعی محسوب نمی‏شود؟
پاسخ:
درست است که بنا به فرمایش معصومان(ع) فرد مؤمن در همه حالات مشغول ذکر و یاد خداست؛(1) ولی این مطلب به این معنا نیست که فرصت نداشته باشد که حتی به تفریح و سرگرمیهای سالمی که او را از یاد خداوند متعال غافل نمی‏کند، مشغول شود؛ چرا که هیچ منافاتی ندارد که در حال سرگرمی سالم نیز، مشغول ذکر خداوند متعال باشد.
امیرالمؤمنین(ع) در نهج‏البلاغه می‏فرماید: مؤمن را سه ساعت است: ساعتی که در آن با پروردگارش به راز و نیاز است و ساعتی که در آن زندگانی خود را کارساز است و ساعتی که در حلال و نیکو با لذت نفس دمساز است و خردمند را نسزد که جز در پی سه چیز رود: زندگی را سر و سامان دادن یا در کار معاد گام نهادن یا لذت بردن از چیزهای غیر حرام.(2)
پرسش:
ما می‏گوییم خالق تمام هستی و
مخلوقات، خداوند متعال است. آیا درست است بدیها و زشتیها را مخلوق کسی دیگر «نعوذ باللّه‏» غیر از خداوند بدانیم؟ در حالی که اگر بگوییم خالق بدیها شیطان است، «نعوذ باللّه‏» در یکتا بودن خداوند، نقص وارد می‏شود!؟
پاسخ:
1. عدمی بودن شر:
آنچه «شر» شناخته می‏شود، از نوع «عدمیات» است؛ پس ماهیت آنها از نوع عدم و نیستی است؛ مثلاً مرض و بیماری از آن جهت نامطلوب به شمار می‏رود که سبب می‏شود شخص بیمار، فاقد صحت و عافیت باشد؛ همچنین واقعیت نابینایی و ناشنوایی همان فقدان و نداشتن بینایی و شنوایی است و واقعیتی جز همین امر عدمی ندارد.
پس هر کجا که سخن از بدی است، پای نوعی فقدان و نیستی که از هر فاعل و آفریننده‏ای بی‏نیاز است، در میان می‏باشد و تمام بدیها و زشتیها از آن نظر بد و زشت شمرده می‏شود که فاقد هستی و یا مستلزم نیستی است. هر کدام از درندگان و گزندگان و بلاها و آفتها، از آن نظر بد است که منجر به فقدان بخشی از هستی می‏شود؛ بنابراین، هستی‏هایی هستند که مستلزم نیستی و عدمند و اگر همین شرور، چنین نتایجی را در بر نداشت، هیچ گاه زلزله و آفتهای نباتی و حیوانی، بد و زشت و یا «شر» شمرده نمی‏شود.
خلاصه آن که، «در جهان، یک نوع موجود بیش نیست و آن خوبیهاست.» بدیها، همه، از نوع نیستی است و نیستی، مخلوق نیست؛ پس خالق نمی‏خواهد.
2. نسبی بودن «شر»:
بدیها و شرور از «امور نسبی» هستند؛ نه «حقیقی»؛ یعنی هیچ موجودی در ذات خود بد نیست؛ بلکه بدی، نوعی حالت است که در هنگام مقایسه میان دو شی‏ء پدید می‏آید؛ به عبارت دیگر در اوصاف نسبی، تا شی‏ء را با چیز دیگری مقایسه نکنیم و پای موجود دیگری را به میان نیاوریم، هیچ گاه نمی‏توانیم آن را این گونه وصف کنیم؛ مثلاً سم مار، زهر عقرب و … برای خود آنها بد نیست و با وجود آنها کمال سازگاری را دارد و مایه تکامل و بقای زندگی آنهاست و تنها از آن نظر بد است که مایه فنای انسان و آسیب‏پذیری اوست.
به عبارت صحیح‏تر، وجود هر چیزی دو اعتبار دارد:
الف) اعتبار فی نفسه و لنفسه
ب) اعتبار لغیره؛
یعنی اشیا از آن نظر که خودشان برای خودشان وجود دارند، حقیقی هستند و از این نظر بد نیستند. هر چیزی خودش برای خودش خوب است؛ اگر بد است، برای چیز دیگر است. پس بد بودن یک شی‏ء در هستی، فی نفسه آن نیست، در وجود بالاضافه آن است، از طرف دیگر، شکی نیست که آنچه حقیقی و واقعی است، وجود فی نفسه هر چیز است. وجودات بالاضافه، اموری نسبی‏اند و چون نسبی‏اند، واقعی نیستند؛ یعنی واقعا در نظام وجود قرار نگرفته‏اند و هستی واقعی ندارند تا از این جهت بحث شود که چرا این وجود ـ یعنی وجود نسبی ـ به آنها داده شده است.
3. سختیها مقدمه کمال هستند:
بنا بر فرمایش قرآن کریم: «لَقَد خَلَقْنَا الإِنسانَ فِی کَبَدٍ؛ (بلد،4) همانا انسان را در رنج و سختی آفریدیم»، وجود مصایب و سختیها و بلاها برای تکامل بشر ضروری است و انسان بدون آنها تباه می‏شود؛ آدمی در برخورد با آنها، از خواب غفلت بیدار شده، هستی لایق خود را می‏یابد. خداوند متعال بندگان باایمانش را به وسیله سختیها و بلاها می‏پروراند. امور منفی و بلاها نقش مؤثر در سازندگی انسان دارد؛ چون راحتی و خوشی (امور مثبت) انسان را بی‏اراده بار می‏آورد. اگر فقر و مرض و مرگ نبود، هیچ نیرویی نمی‏توانست انسان را تسلیم کند. بلاها بهترین وسیله برای پیشرفت علوم است؛ چرا که قابلیتها را برای جبران مافات تحریک کرده، نقصها را جبران می‏کند و فکر لوازم مبارزه با آن (شرور) را در آدمی آماده می‏کند و … .
امیرالمؤمنین علی(ع) فرمود: «در ناز و نعمت زیستن و از سختیها دوری گزیدن، موجب ضعف و ناتوانی می‏گردد و بر عکس، زندگی کردن در شرایط دشوار و ناهموار، آدمی را نیرومند و چابک می‏سازد و جوهر هستی او را آبدیده و توانا می‏گرداند.»(3)
پرسش:
با توجه به اینکه گفته‏اند: «زنان خوب
برای مردان خوب» پس چرا فرعون با آسیه ازدواج کرده است؟
پاسخ:
«و الطَّیِّبُون لِلطَّیّبتِ» (نور، 26) بیان یک حقیقت است؛ یعنی اینکه باید زنان خوب برای مردان خوب باشند. همان گونه که حقیقت این است که حضرت علی(ع) جانشین پیامبر است، اما گاهی واقعیت و آنچه که اتفاق می‏افتد ـ به دلیل ظاهرسازی، فریب و … ـ منطبق بر حقیقت نیست و حضرت علی(ع) از خلافت کنار گذاشته می‏شود و گاهی زنان خوب به ازدواج مردان بد یا بالعکس در می‏آیند.
دیگر اینکه همسر فرعون در آغاز که با فرعون ازدواج کرد، به حضرت موسی ایمان نیاورده بود؛ چون آن حضرت هنوز متولد نشده بود؛ بعد که حضرت موسی مبعوث شد، ایمان آورد و چاره‏ای جز ادامه زندگی توأم با مبارزه نداشت؛ مبارزه‏ای که سرانجامش شهادت این زن باایمان بود.(4)
پرسش:
چرا سوره «الرحمن» را «عروس» قرآن
می‏گویند؟
پاسخ:
زیرا از پیامبر(ص) نقل شده که فرمود: «لکلّ شی‏ء عروسٌ و عروس القرآن سورة الرحمن؛ برای هر چیزی عروسی است و عروس قرآن سوره الرحمن است.»(5)
همچنین این سوره به طور کلی، بیانگر نعمتهای مادی و معنوی خداوند است که بر بندگان ارزانی داشته است، از طرفی تکرار آیه «فبأیّ ءَالاء ربّکما تُکذّبان»، در مقطعهای کوتاه، آهنگ جالب و زیبایی به سوره داده و این آهنگ وقتی با محتوای آیات (بیان نعمتهای خدا) آمیخته شود، جاذبه بیشتری پیدا می‏کند؛ به همین جهت آن را عروس قرآن می‏گویند.(6)
پرسش:
مهمترین راههای جلوگیری از ندامت و
پشیمانی و جلوگیری از عذاب چیست؟
پاسخ:
مهمترین راهها برای جلوگیری از ندامت و عذاب عبارتند از:
1. توبه از گناهان گذشته و انجام ندادن گناهان در آینده:
«وَ ءَاخَرُونَ اعتَرَفوا بِذُنُوبِهِم خَلَطُوا عَمَلاً صلِحا وَ ءَاخَرَ سَیِّئا عسَی اللّه‏ُ أَنْ یَتوبَ عَلَیهِم انَّ اللّه‏ غَفورٌ رحیمٌ» (توبه، 102) کلمه «عسی» در آیه شریفه ـ که برای امیدواری به پیروزی توأم با احتمال عدم پیروزی است و البته جنبه امیدواری آن غلبه دارد ـ اشاره به این دارد که علاوه بر توبه و ندامت و پشیمانی، گذشته را با اعمال نیک آینده خود جبران کنند؛
2. تقویت ایمان و تقوا و انجام دادن اعمال صالح فراوان و هدر ندادن فرصتها؛
3. اطاعت از اوامر و نواهی خداوند و حفظ حریمها و از همه مهمتر، خلوص در نیت و عمل؛ چرا که هر عملی برای غیر خدا باشد، فانی می‏شود و پشیمانی به بار می‏آورد؛ اما آنچه برای خدا باشد، باقی می‏ماند: «ما عِندَکُم یَنفَدُ وَ مَا عِندَ اللّه‏ِ بَاقٍ». (نحل، 96)
پرسش:
در آیه شریفه «وَ اسْتَعینُوا بِالصّبرِ و
الصّلَوةِ؛ (بقره، 45) از صبر و نماز استعانت بجویید» چگونه از چیزی که نداریم کمک بگیریم؟ ما که صابر نیستیم؛ پس چگونه از صبر کمک بگیریم و صابر شویم؟ چرا نفرموده: صبر کنید و نماز بخوانید؟ در ضمن چرا در ادامه آیه شریفه آمده است این کار سنگین است، مگر برای خشوع‏کنندگان؟ چرا «خاشعین» آمده و «متقین» «مؤمنین» و … نیامده است؟
پاسخ:
الف) این آیه شریفه، به دو رکن اساسی اشاره نموده است و تنها راه پیشرفت و پیروزی بر مشکلات را دو چیز می‏داند: استقامت کردن در برابر مشکلات و ارتباط پیدا کردن با خداوند متعال به وسیله نماز، چون «صبر» هر بلا و حادثه عظیمی را کوچک و ناچیز کند و «نماز» روی آوردن و التجاء به خداست که باعث می‏گردد روح ایمان زنده شود و به آدمی می‏فهماند به جایی تکیه کرده که انهدام‏پذیر نیست و به ریسمانی چنگ زده که پاره‏شدنی نیست. کسانی که از این دو رکن بهره‏مند هستند، می‏توانند با توجه به آثار و فوایدی که این دو رکن در بر دارند، خود را برای عمل به آن آماده سازند؛ چرا که «نماز» نوعی سپاسگزاری است که می‏توان با آن وظیفه بندگی را برابر خوبیهای خداوند بیان کرد و به تکامل روحی رسید و از قدرت نامتناهی خداوند استمداد طلبید؛ مهارکننده غرایز سرکش و روح طغیان در آدمی است و خلاصه آنکه نماز او را به مبدأ لایزال الهی پیوند می‏دهد. صبر یک امر اکتسابی است و انسان می‏تواند ـ اگر چنان که ندارد ـ آن را به دست آورد. «صبر» زمینه ایستادن و مقاومت در مقابل گناهان و تکالیف و مصایب را در نفس انسان فراهم می‏کند؛ با انجام دادن این دو رکن انسان به رستگاری و پیروزی قطعی می‏رسد.
ب) کلمه «استعانت» به معنای طلب کمک است و این در وقتی صورت می‏گیرد که نیروی انسان به تنهایی نمی‏تواند حادثه‏ای را که پیش آمده بر وفق مصلحت خود برطرف کند در حالی که اگر می‏فرمود: «صبر کنید» و «نماز بخوانید» این معنا را برای مخاطب نمی‏فهماند.
ج) «خشوع» یکی از صفات برجسته «مؤمنان» و «متقین» به شمار می‏آید و به معنای حالت تواضع و ادب جسمی و روحی است که در برابر شخص بزرگ یا حقیقت مهمی در قلب انسان به وجود می‏آید و آثارش در بدن ظاهر می‏شود با این حالت، نماز از حالت الفاظ و حرکات بی‏روح و فاقد معنا و خسته‏کننده و سنگین خارج می‏شود.(7)

________________________________________
1 ـ میزان الحکمة، محمد ری‏شهری، ص207، ح1428، کتاب الایمان، دارالحدیث.
2 ـ نهج‏البلاغه، حکمت 390.
3 ـ نهج‏البلاغه، نامه 45 / ر.ک: تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی و دیگران، ج27، ص459، ج2، ص365، دارالکتب الاسلامیة / مجموعه آثار استاد شهید مرتضی مطهری(ره)، ج1، ص148 ـ 212، نشر صدرا / الالهیات، جعفر سبحانی، ج1، ص273 ـ 286، مرکز العالمی للدراسات الاسلامیة.
4 ـ ر.ک: تفسیر نمونه، ج14، ص425.
5 ـ ترجمه المیزان، سیدمحمدباقر موسوی همدانی، ج19، ص155، دفتر انتشارات اسلامی.
6 ـ تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی و دیگران، ج23، ص91 ـ 92، دار الکتب الاسلامیه.
7 ـ ر.ک: تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی و دیگران، ج1، ص218، ج14، ص194، دارالکتب الاسلامیه / المیزان، علامه طباطبایی، ج1، ص152، نشر اسلامی / پرسشها و پاسخهای مذهبی، جعفر سبحانی، ج3، ص41، نسل جوان / اخلاق در قرآن، محمدتقی مصباح یزدی، ج1، ص412، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).