موضوع: الغیبۀ نعمانی و مقوله‌ی غیبت

نويسندگان: حجت الاسلام دکتر کاظم قاضی‌زاده/ استادیار دانشگاه تربیت مدرّس تهران
دکتر علی‌رضا مختاری/ عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی فسا



چکیده :

فرضیّه‌ی «تولد ایده‌ی امام غایب در دوران حیرت»، نه تنها فروپاشی مهدویّت، بلکه تمام نظام امامت را هدف قرار داده است. حیرت شیعیان در دوره‌ی بعد از شهادت امام عسکری علیه‌السلام بر خلاف ادّعای مخالفان نه به خاطر عدم وجود فرزند برای حضرت عسکری‌ علیه‌السلام، و نه به خاطر ناشناخته‌ و تعریف ناشدن غیبت می‌باشد. این حیرت ناشی از عدم توجّه شیعیان به احادیثی است که از تک تک ائمّه علیهم‌السلام در طول قرن‌های اول تا سوم صادر شده و در بسیاری از اصول و کتاب‌های راویان مؤلّف، ثبت و نسل به نسل منتقل شده است. با بررسی احادیث باب دهم که بیش از یک پنجم احادیث کتاب الغیبۀ نعمانی را شامل می‌شود، به روشنی تواتر معنوی غیبت صاحب الامر عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه اثبات می‌گردد. بر این اساس، ادّعای ناشناخته و تعریف‌ناشده‌ بودن مقوله‌ی غیبت بعد از شهادت امام یازدهم علیه‌السلام، ادّعایی غیر علمی می‌باشد.
کلید ‌واژه‌ها : مهدویّت، صاحب الامر علیه‌السلام، غیبت، غیبت نعمانی، دوران حیرت، تواتر معنوی غیبت.
اشاره :

اعتقاد به یک رهبر زنده‌ی غایب که هر لحظه امکان ظهورش است، و با آمدنش بساط ظلم و فساد برچیده می‌شود، رهروان را به آینده امیدوار می‌کند؛ و امید یعنی زندگی. با این امید، حیات در شریان‌های فرد و اجتماع به سرعت به جریان می‌افتد. قلب چنین جامعه‌ای در انتظار امام خود پرطنین و محکم می‌تپد، و امکان ندارد که آن را با فشارهای جسمی و روحی از حرکت انداخت. عقیده به ظهور موعود آخرالزمان، موعودی که خلیفه‌ی خداوند در زمین، و منصوب اوست، موعودی که دوست‌دار خیر و صلاح است، موعودی که صلح و دوستی و امنیّت را به ارمغان می‌آورد و ظلم و فساد را از جامعه می‌زداید، انسان را وا می‌دارد تا برای زندگی در حکومت او آمادگی لازم را کسب کند. این آمادگی، با امید به زندگی، استقامت در برابر سختی‌ها و ناملایمات، و تلاش در خودسازی و دیگرسازی فراهم می‌شود.
حیات‌بخشی و پویایی اعتقاد به امام غائب عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه را موافق و مخالف پذیرفته‌اند. عبدالکریم سروش (سروش: مهدویّت و احیای دین/60) می‌نویسد:
برای جامعه‌ی ما، مهدویّت مقوله‌ی قابل تأمّلی است. مهدویّت با تار و پود زندگی دینی مردم ما آمیخته است. ... جامعه‌ی شیعه قرن‌هاست که با این اعتقاد زیسته و زنده بوده است و این اعتقاد هم‌چنان راسخ است. ... به دلیل چنین حضور و نفوذی، بررسی اندیشه‌ی مهدویّت برای متفکّران، جامعه‌شناسان و دین‌شناسان یک فریضه‌ی عینی است. شاید هیچ ایده‌ای در جامعه‌ی ما به اندازه‌ی ایده‌ی غیبت امام، نفوذ و تأثیر نداشته است. ... درست است که مفهوم مهدویّت در فرهنگ تشیّع مفهومی اساسی و محوری است، ولی به هیچ عنوان مختصّ این فرقه نیست.
سروش مفهوم مهدویّت را در فرهنگ تشیّع، مفهومی اساسی و محوری معرّفی می‌کند و انصاف آن است که حق با ایشان می‌باشد. اما سؤال این است که چرا مهدویّت با تار و پود زندگی دینی مردم ما آمیخته است؟ چه عاملی باعث شده است که این اعتقاد راسخ شود، و جامعه‌ی شیعه قرن‌ها با آن زندگی کند و زنده بماند؟ چه امری موجب شده است مفهوم مهدویّت در فرهنگ تشیّع، مفهومی اساسی و محوری باشد؟
واقعیّت این است که شیعیان از ابتدا و همیشه، مهدویّت را آموزه‌‌ی دینی و برخاسته از وحی الاهی می‌دانسته‌اند. آنان معتقدند امامت امام دوازدهمشان که همان قائم و مهدی یادشده در روایات می‌باشد، به امر خداوند متعال است. آنان ولایت امام زمانشان را کمال امامت می‌دانند؛ امامتی که با ابلاغ آن توسط نبیّ اکرم صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسل ّم در روز غدیر، دین کامل شد و به واسطه‌ی آن نعمت الاهی به نهایت درجه‌ی خود رسید، و خداوند به این که اسلام دین ما باشد، رضایت داد. مدرّسی طباطبایی نیز بر این که اعتقاد شیعیان در مورد امامت، مبنی بر الاهی دانستن آن و نصّ صریح نبوی است تأکید می‌کند (مدرّسی طباطبایی: مکتب در فرایند تکامل/5-8):
موضوع دوستی خاندان پیامبر(ص) پدیده‌ای قدیم است و به روزگار خود آن حضرت باز می‌گردد. در میان اصحاب و یاران آن حضرت کسانی بودند که به خاندان او مهر می‌ورزیدند. بر اساس روایات تاریخی، پس از درگذشت پیامبر (ص) که موضوع جانشینی ایشان مورد اختلاف نظر قرار گرفت، همین افراد از صحابه بر اساس نصّ و دستور صریح آن حضرت، از احقیّت خاندان طهارت که نماینده و سردسته‌ی آنان علی بن ابی‌طالب (ابن عم و همسر دختر محبوب پیامبر فاطمه‌ی زهرا) بود سخن گفته و از آن امام بزرگوار به عنوان شایسته‌ترین نامزد خلافت جانبداری کردند. ... پس از شهادت امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب، دو فرزند او از فاطمه‌ زهرا – امام حسن و امام حسین – مرکز و محور عواطف و پیروی هواداران خاندان عصمت و طهارت که خلافت را حقّ الهی آنان می‌دانستند بودند. ... مآلاً سلسله‌ امامان – با یک استثناء در مورد امام دوم و سوم که برادر بودند – بر اساس اراده الهی در یک شجره‌ پدر و فرزند قرار گرفت.
آری، قرن‌هاست که جامعه‌ی شیعه با گفتن یا صاحب الزمان زیسته، و خود را به خداوند نزدیک کرده است؛ چرا که توسّل به او را، توسّل به ذات ربوبی می‌داند. خلاصه آن که در هیچ برهه‌ای از تاریخ، تشیع به امام زمانی معتقد نبوده که جدای از خداوند و اوامر و تعیین او باشد.

فرضیّه‌ی « تولد ایده‌ی امام غایب در دوران حیرت »

در نظام اعتقادی امامت، جزئیّاتی وجود دارند که اگر رد شوند، یا مورد تردید قرار بگیرند، منجر به فروپاشی تمام این نظام خواهد شد. برخی جزئیّات در مباحث مهدویّت شیعی از این نمونه‌اند. مهدویّت در باورهای شیعی با غیبت امام دوازدهم عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه پیوند خورده است. شیعه، امام دوازدهم را همان مهدی و همان قائم ذکر‌شده در احادیث می‌شمارد، و غیبت را نه فقط از نشانه‌های موعود الاهی، بلکه نشانه‌ی حقانیّت نظام امامت می‌داند؛ چرا که امامان پیشین علیهم‌السلام مکرّر و مفصّل درباره‌ی وقوع غیبت برای امام قائم عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه صحبت کرده‌اند. نعمانی می‌نویسد (النعمانی: الغیبۀ/24):
این غیبت اگر نبود، و اگر با وجود روایاتی که درباره‌ی آن نقل شده اتفاق نمی‌افتاد، به یقین مذهب امامت باطل بود؛ اما خداوند تبارک و تعالی انذار ائمّه علیهم‌السلام را در مورد وقوع آن تصدیق کرد، و سخنشان را که در هر عصر بیان کرده بودند، به صحّت رسانید.
با این وضعیّت، بهترین و ساده‌ترین راه برای زدودن اعتقاد اساسی و محوری مهدویّت در فرهنگ تشیع، بشری دانستن آن است؛ زیرا دلبندی شیعه به این باور، به خاطر تسلیم در برابر خداوندی است که نظام امامت را بر دوازده امامی قرار داده که آخرینشان همان قائمی است که غیبتی طولانی خواهد داشت، و در آن غیبت، شیعیان در مواجهه با افکار و آراء و امیال منحرف امتحان خواهند شد.
سروش بحث غیبت امام دوازدهم را از ابداعات فقهای شیعه می‌شمارد و با این بیان، بشری بودن این اعتقاد را القا می‌کند (عبدالکریم سروش: مهدویّت و احیای دین/60):
اگر به تئوری‌های سیاسی فقیهان شیعه نظر کنید، مسأله‌ غیبت را به وضوح خواهید دید. شیعیان بعد از وفات امام یازدهم برای مدّتی دچار حیرت شدند. تئوری امامت به آن‌ها می‌گفت امام باید همیشه در جامعه، حیّ و حاضر باشد و وجود او اساساً برای اداره‌ی اجتماع و هدایت مردم به راه راست است. لذا امام غایب از نظر آن‌ها مقوله‌ی ناشناخته و تعریف‌ناشده‌ای بود. به همین دلیل حدوداً یک قرن بر جامعه‌ی شیعه حالتی حاکم بود که مورّخان شیعه و مورّخان اسلام از آن به دوره‌ی حیرت تعبیر کرده‌اند. در همین دوره‌ی حیرت، رفته رفته معنای جدیدی از تئوری امامت در جامعه‌ی شیعه رویید. محتوا و درون‌مایه‌ی اصلی این تئوری جدید این بود که لزومی ندارد امام با جسم و بدن خود در میان مردم حاضر باشد، همین قدر که عنایت و نظارتی بر مردم داشته باشد، کافی است. چنین بود که ایده‌ی امام غایب متولّد شد.
تولّد یک ایده، یعنی این ایده نبود و بود شد، سابقه نداشت و ایجاد شد. تولّد ایده‌ی امام غایب، یعنی بدون هیچ سابقه‌ای این ایده به وجود آمد. مقوله‌ی ناشناخته‌ای بود، آن گاه شناخته شد. تعریف نشده بود، سپس تعریف شد.
با قبول این فرضیه، به یقین نه فقط باور به امام دوازدهم عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه، بلکه نظام امامت شیعی فرو خواهد ریخت. زیرا شیعیان امامت را یک مکتب بشری نمی‌دانند تا مبانی اصلی آن توسط فقیهان سیاسی ساخته شود.
البته فرضیه‌ی ایشان، ابداع خودشان نیست و مخالفان از قدیم در میان تهاجم‌های مختلف به شیعه، این فرضیه را به شکل‌های مختلف مطرح کرده‌اند و علمای شیعه پاسخ‌های مناسب و کافی را ارائه داده‌اند. در میان مخالفان حاضر، احمد الکاتب از کسانی است که همین فرضیه را به صورتی دیگر و با تفصیل بیش‌تری بیان کرده است و دانشمندان شیعی نیز پاسخ‌های متفاوتی برای طالبان حقیقت فراهم کرده‌اند.
او در بیان یکی از فِرَق شیعه که بعد از شهادت امام عسکری علیه‌السلام ایجاد شدند می‌نویسد (احمد الکاتب: تطوّر الفکر السیاسی الشیعی/127):
با اين كه تلاش عدّه‌ی زیادی از شيعه ها براي پيدا كردن فرزندي براي عسكري بدون نتیجه ماند وحيرت بر شيعه‌هاي اماميه چيره شد ومسأله‌ی وجود فرزندي براي حضرت عسكري روشن نبود و اختلاف ودودستگـي شيعيان آنها را متفرّق كرده بود، عده‌اي از اصحاب امام حسن عسكري به طور آرام ومخفي ادعاي وجود فرزندي براي ایشان در خفا كردند، و ادعا نمودند كه اين فرزند قبل از مرگ حضرت عسكري بدنيا آمده بود وعمرش الآن دو يا سه يا پنج وحتى هشت سال ذكر كردند وآن اصحاب با ايشان مرتبط ومتصل مي‌باشند واز عموم شيعيان مي‌خواهند كه مسأله‌ی بحث وتفتيش را متوقف سازند واز ذكر نامش امتناع ورزيدند وحتى آن را تحريم كردند! و مسأله‌ی ادعاي حامله بودن (صقيل) جُز براي سرپوش گـذاشتن بر وجود فرزندي براي حضرت عسكري نبود. اين عده كه قایل به وجود فرزندي پنهاني براي امام عسكري بودند، به فرقه‌ی اثنا عشريه شناخته شدند.
احمد الکاتب در عبارات بالا حیرت و سرگردانی شیعیان بعد از امام عسکری علیه‌السلام را مطرح کرده است. او غیر مستقیم مدّعی می‌شود این حیرت منجر به طرح غیبت امام دوازدهم از سوی عدّه‌ای از اصحاب حضرت عسکری علیه‌السلام شد که به فرقه‌ی اثناعشریه موسوم شدند.
نقد فرضیه

همان طور که گفته شد مخالفان، فرضیه‌ی خود مبنی بر تولد ایده‌ی امام غایب در دوران حیرت را بر این مبنا قرار داده‌اند که غیبت مقوله‌ای ناشناخته و تعریف‌ناشده بود. سؤال این است که آیا دوره‌ی حیرت، دوره‌ی رویش تئوری جدیدی از امامت در جامعه‌ی شیعی بود یا دوره‌ای برای برگشت و رجوع شیعیان به میراث روایی امامانشان، و بازبینی معارف الاهی، تا به مفهوم دقیق‌ احادیث غیبت پی ببرند و مذهب حق را شناسایی و پیروی کنند؟
اولین نکته‌این است که سروش هیچ گونه دلیل و شاهدی برای سخن خود ارائه نمی‌کند و این با طبیعت بحث علمی ناسازگار است. ممکن است سخنان بالا را پیش‌فرض و مقدّمه‌ی مطالب دیگر مقاله‌ی ایشان بشماریم. در این صورت این پیش‌فرض در جایی ثابت شده، یا دست‌کم مورد بحث قرار گرفته است. شایسته بود ایشان با ارجاعاتی مآخذ پیش‌فرض را مشخّص می‌کردند.

دوران حیرت

شکی نیست که عدّه‌ی زیادی از شیعیان بعد از وفات نایب چهارم، در سردرگمی و حیرتی فراگیر به سر می‌بردند؛ زیرا مرجع معیّنی از طرف امام مهدی عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه نداشتند تا امورات آنان را به انجام برساند، علاوه بر آن که زیدیه و معتزله و غیر آنان، شبهات فراوانی برانگیخته بودند. در این میان دانشمندان پاسدار حریم ولایت در برابر آنان صف‌آرایی کرده و به مقابله پرداختند. اما افرادی مانند احمد الکاتب اصرار دارند مبنای آموزه‌ی غیبت را غیر از این قرار دهند (احمد الکاتب تطور الفکر السیاسی الشیعی/121):
مرگ امام حسن عسكري (ع) در سامراء در سال 260 هجري بدون اين كه اعلام کند فرزندي از او به جاي مانده است، و نیز وصیت به مادرش حديث، سبب بحراني سخت در جامعه‌ی شيعيان موسوي که معتقد به ضرورت استمرار امامت الاهي بودند گردید. اين به نوبه‌ی خود سبب به وجود آمدن شك وحيرت ونگـراني در باره‌ی سرنوشت امامت بعد از عسكري شد.
آیا دانشمندان شیعه مانند نعمانی و شیخ صدوق، احمد الکاتب را تصدیق می‌کنند؟ آیا اینان حیرت را نتیجه‌ی نبود فرزند برای امام عسکری علیه‌السلام می‌دانند؟ و آیا سرگردانی شیعه به خاطر وصیّت حضرت عسکری علیه‌السلام به مادر ارجمندشان می‌باشد؟
نعمانی با این که حیرت و سرگردانی را تصدیق می‌کند، امّا بر خلاف ادّعای احمد الکاتب، وقوع این حیرت را در نتیجه‌ی عدم توجّه به روایاتی می‌داند که از تک‌تک ائمّه‌ی اطهار علیهم‌السلام در باره‌ی غیبت و امتحان سخت آن وارد شده است. او مدّعی است تمام این سردرگمی‌ها نتیجه‌ی دنبال نکردن احادیث مربوط به غیبت است (النعمانی: الغیبۀ/20-22):
به همین جهت است که نعمانی وظیفه‌ی خود می‌داند که بر اساس حدیث منقول از ائمه‌ی صادق علیهم‌السلام، به عنوان کسی که خداوند عزّوجلّ بهره‌ای از علم به او موهبت کرده، و او را به جایی رسانده که دیگران را نرسانده است، آنچه را که بر برادران دینی‌اش مشتبه گشته تبیین کند و آنان را از حیرت به راه درست رهنمون سازد و از منزل شک به نور یقین برساند (النعمانی: الغیبۀ/23). نعمانی کتاب خود را می‌نویسد تا شیعیان را به این احادیثی که ذکرشان کرده است توجّه دهد. البته وی اقرار می‌کند تمام احادیث غیبت را که فرا گرفته، به خاطر بعد مسافت در دسترسش نبوده است و فقط احادیثی را که در زمان تألیف در اختیارش قرار داشته را در الغیبۀ آورده است. علاوه بر این نعمانی اذعان می‌کند (النعمانی: الغیبۀ/29) که آنچه مردم در این باره روایت می‌کنند، بیش‌تر و بزرگ‌تر از آن چیزی است که نقل کرده‌ام.
شیخ صدوق (-381) ضمن تصدیق وجود این حیرت، بر این نکته تأکید دارد که عدم مراجعه به سخنان الاهی ائمّه‌‌ی اطهار علیهم‌السلام موجب این حیرت شده است. او هر شیعه‌ی حیران و سرگردانی را که می‌دید، با ذکر روایات غیبت که توسط پیامبر اکرم صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسل ّم و ائمه‌ی اطهار علیهم‌السلام بیان شده بود، معالجه می‌کرد. این امر به خوبی نشاندهنده‌ی عدم توجّه شیعیان حیران به میراث روایی تشیع بوده است. (الشیخ الصدوق: کمال الدین 1/4-6)
پس هیچ کدام از بزرگان شیعه بر خلاف آنچه احمد الکاتب ادّعا کرده است، علّت این حیرانی و سرگردانی را نبودِ فرزند برای امام حسن عسکری علیه‌السلام و وصیّتشان به مادر ارجمندشان ندانسته‌ و به چنین چیزی نیز معتقد نیستند. از دنیا رفتن نسلی که امام را دیده و وجودشان را حس کرده بودند و احادیثشان را بین شیعه رواج داده بودند، و نیز رواج شبهات و سؤالات مخالفان، از دیگر علل حیرت شیعیان محسوب شده است. (سید سامی البدری: پاسخ به شبهات احمد الکاتب/385):

آغاز طرح مباحث مهدویّت در اسلام

این که نکات مربوط به مهدویّت و منجی آخرالزمان از چه زمانی در اسلام مطرح شده است، از مباحث جذاب تاریخ اسلام است. مدرّسی طباطبایی در این باره می‌نویسد (مدرّسی طباطبایی: مکتب در فرایند تکامل /9):
چنین به نظر می‌رسد که از اواخر قرن اوّل هجری، انتظار و اعتقاد به ظهور یک منجی و رهائی‌بخش انقلابی از دودمان پیامبر (ص) که در آینده ظهور کرده و نظام فاسد ظلم و ستم را در هم ریخته و حکومت عدل و قسط را پی‌ریزی خواهد نمود، در همه‌ قشرهای جامعه اسلامی وجود داشته است. این منجی رهایی‌بخش را شیعیان با نام قائم می‌شناختند.
اما شواهدی در دست است که نشان می‌دهد مردم سال‌ها قبل‌تر با مفهوم مهدی اسلام آشنا بوده‌اند. امام سجّاد علیه‌السلام در خطبه‌ی مسجد اموی شام، ضمن برشمردن مفاخر خود می‌فرمایند:
رسول الله ... و جعفر طیّار در بهشت، و دو سبط این امّت و مهدی که دجال را بکشد از ماست.
وقتی شخص در مقابل دیگران صحبت از افتخارات خود می‌کند، طبیعی آن است مطالبی را بیان کند که مورد قبول طرف مقابل باشد. بنابراین مطالبی که به عنوان افتخارات در سخنرانی مقابل مردم و سران حزب مخالف بیان می‌شود، به یقین برای آنان شناخته شده می‌باشد. پس همان طور که یزید و اطرافیانش و نیز مردم شام با نام و مقام جعفر طیّار و حسنین آشنایی داشته‌اند، اصل مهدویّت نیز در ذهن آنان انعکاس داشته است. لذا وقتی حضرت سجّاد علیه‌السلام روی منبر از مهدی نام می‌برد، کسی در مقام انکار ایشان بر نمی‌آید. (سید حسن افتخارزاده: گفتارهایی پیرامون امام زمان علیه‌السلام/40) هم‌چنین فضای شام در چنین جدل‌هایی اقتضا می‌کرد اگر مخالف، سخنان رقیب را دروغ می‌شمارد، فوراً و بدون ملاحظه به تکذیب او بپردازد، اما تاریخ درباره‌ی این افتخارات، کوچک‌ترین تکذیبی از جانب طرف اموی گزارش نداده است.
مؤلّف مذهب در فرایند تکامل نیز می‌پذیرد که این اعتقاد به اواسط قرن اول بر می‌گردد (مدرّسی طباطبایی: مکتب در فرایند تکامل/126):
مسأله‌ی مهدویّت واعتقاد به ظهور شخصی از خاندان پیامبر در آینده جهان که حکومت قسط و عدل را مستقر ساخته و ظلم و بیداد را از جهان ریشه‌کن خواهد فرمود از اعتقادات بسیار قدیم اسلامی است که سابقه‌ی تاریخی آن تا اواسط قرن اول هجری قابل پیگیری است.
اما شواهد موجود، باز ما را به تاریخی قدیمی‌تر ارجاع می‌دهند. امام حسین علیه‌السلام در موارد متعدّدی به اصل مهدویّت اشاره می‌کنند. امام حسن علیه‌السلام نیز وقتی از طرف شیعیان درباره‌ی صلح مورد اعتراض قرار می‌گیرند می‌فرمایند (الشیخ الصدوق: کمال الدین1/315؛ و الخزاز القمی: کفایۀ الاثر /224؛ و اربلی: کشف الغمّۀ 2/521؛ و ابوعلی الطبرسی: اعلام الوری/426؛ و ابومنصور الطبرسی: الاحتجاج 2/289):
آیا نمی‌دانید که امامی از ما نیست مگر آن که بیعت طاغوت زمانش بر گردنش می‌باشد، جز امام قائم؛ آن که روح الله عیسی بن مریم علیه‌السلام در نماز به او اقتدا می‌کند.
این روایت، از جمله مواردی است که آغاز طرح اصل مهدویّت و مباحث آن را به سال‌های قبل از 50، و به احتمال زیاد به سال‌های 40-42 که قرارداد صلح توسط امام حسن مجتبی علیه‌السلام بسته شد می‌کشاند.
سخنان امیرالمؤمنین علیه‌السلام درباره‌ی مهدویّت و مباحث آن نیز فراوان است که در دنباله‌ی بحث به برخی از آن‌ها اشاره خواهیم کرد.
مباحث مهدویّت از آغاز دعوت اسلام، یعنی از زمان خود حضرت رسول صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسل ّم و توسط ایشان در میان مسلمانان منتشر شده است. دکتر جاسم حسین پس از آن که احادیث نبوی متعدّدی از کتب اهل سنّت درباره‌ی مهدی ارائه می‌دهد، نظریّه‌ی اُسمَن را مبنی بر این که تمام این احادیث ضعیف و متناقضند و انتساب آن‌ها به پیامبر اسلام مورد تردید می‌باشد، تندروی می‌شمارد و در ردّ آن می‌نویسد:
زیرا استفاده از کنیه‌ی مهدی توسط گروه‌های متعدّد اسلامی، به‌ویژه زیدیه در تلاش خود برای دستیابی به قدرت در دوران بنی‌امیه نشان می‌دهد که این احادیث در میان مسلمین آن زمان متداول بوده است. علاوه بر آن، بسیاری از فرق اسلامی، این احادیث را حتّی قبل از سقوط امویان در سال 132/749 نقل کرده‌اند، و سپس در کتب حدیث جمع‌آوری شده‌اند. قدیم‌ترین این کتب، کتاب سلیم بن قیس، منسوب به سلیم بن قیس هلالی بوده که بین سال‌های 80-90/699-708 درگذشته است. وی بسیاری از احادیث نبوی مربوط به مهدی، غیبت و ظهور او را نقل می‌کند. با عنایت به این دو نکته به نظر می‌رسد قضاوت اسمن تا حدود زیادی عجولانه باشد، به‌ویژه اگر این اصل را در نظر گیریم که احادیث نبوی در رابطه با مهدی توسط بیست و شش نفر از صحابی پیامبر (ص) نقل شده است. سی و هشت نفر از محدّثین به نقل از آنان، این احادیث را در کتب حدیث خود جمع‌آوری کرده‌اند.
دلایل و شهود کافی وجود دارد که از صدر اسلام تا کنون این اعتقاد وجود داشته که پیامبر اکرم (ص) به پیروان خود مردی را از نسل امام حسین (ع) وعده فرموده، که در آینده قیام مسلحانه خواهد کرد و اسلام را از بدعت‌ها پاک خواهد کرد. ولی رقابت سیاسی موجود در میان مسلمین، افرادی را تشجیع می‌کرد تا از این امید بزرگ سوء استفاده نموده و احادیث نبوی را به نفع خود در تلاش خویش برای کسب قدرت منحرف سازند.
احادیث فوق فقط این نکته را خاطر نشان می‌کند که قائم مهدی از نسل پیامبر است؛ اما احادیث دیگری منسوب به پیامبر (ص) وجود دارد که بیان می‌کند مهدی، در واقع امام دوازدهم می‌باشد.
جاسم حسین سخن مونتگمری وات را که مدّعی است نظریه‌ی دوازده‌امامی بعد از سال 874 میلادی به وجود آمده است را نیز رد می‌کند:
دلایل متقنی وجود دارد که احادیثی که مدّعی هستند قائم (ع) دوازدهمین اعقاب پیامبر (ص) باشد، قبل از 874 میلادی نشر یافته است.
وی سپس دلایل خود را از احادیث زیدیه، اهل سنّت و امامیه نقل می کند. (جاسم حسین: تاریخ سیاسی امام دوازدهم عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه/40-41)

غیبت، مقوله‌ی شناخته‌شده و تعریف‌شده

امامان شیعه سال‌ها قبل از وقوع غیبت، به طور صریح درباره‌ی سخن گفته‌ و دانشمندان شیعی نیز بر آن تأکید کرده‌اند. ابو سهل نوبختی در التنبیه می‌نویسد (ابوسهل نوبختی: التنبیه؛ به نقل از الشیخ الصدوق: کمال الدین 1/184-186):
درستی غیبتش را به واسطه‌ی اخبار مشهوری که در باب غیبت امام علیه‌السلام وارد شده و این که او دو غیبت دارد و یکی از آن دو، دشوارتر از دیگری است به اثبات می‌رسانیم.
... پس همان گونه که شرح دادیم، تصدیق روایات، باعث اعتقاد به امامت فرزند امام حسن عسکری علیهماالسلام می‌شود. او همان طور که در احادیث آمده است، غیبت کرد. این اخبار مشهور و متواترند. شیعه متوقّع و منتظر آن غیبت بودند، همان طور که امیدوار به قیام قائم علیه‌السلام بعد از غیبت است تا عدل و داد را ظاهر سازد.
شیخ صدوق درباره‌ی روایات غیبت و اهمیت‌ آن‌ها می‌نویسد (الشیخ الصدوق: کمال الدین 1/19):
ائمّه علیهم‌السلام از غیبت او خبر داده‌اند و وقوعش را برای شیعیانشان توصیف کرده‌اند. این مطلب در روایاتی که از ایشان نقل شده و در رساله‌هایی که از ایشان باقی مانده و در کتاب‌هایی که دویست سال، کم‌تر و بیش‌تر قبل از وقوع غیبت تدوین شده، موجود است. کسی از پیروان ائمّه علیهم‌السلام را نمی‌یابی مگر آن که بحث غیبت را در کتاب‌ها و روایت‌هایش ذکر کرده و آن را در مصنّفاتش تدوین کرده است. این‌ها همان کتبی است که معروف به اصول می‌باشد که تدوین شده و محفوظ مانده و همان‌ طور که گفتیم سال‌ها قبل از غیبت نوشته شده است. من اخبار مسندی را که درباره‌ی غیبت، و نزدم موجود بود، از آن اصول گرفته و در این کتاب در مواضع مربوط به خود آوردم. وضعیّت نویسندگان این کتاب‌ها از چند حال خارج نیست:
یا علم غیب به غیبتی که الان واقع شده است داشته‌اند و آن را قبل از وقوعش در کتاب‌ها و مصنّفات خود نوشته‌اند. این مورد نزد خرمندان محال است.
یا کتاب‌هایشان را انباشته از دروغ و افترا کرده‌اند، اما همان طور که ذکر کرده‌‌اند و دروغ بافته‌اند، علی رغم دوری سرزمین‌هایشان از هم و اختلاف مذاهبشان، سخن دروغ آنان به حقیقت پیوست. این مورد نیز مانند مورد اول محال است.
پس در این مورد راهی نمی‌ماند جز این که بپذیریم این نویسندگان، روایات غیبت را از ائمّه‌ی خویش که حافظ وصیّت پیامبر صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسل ّم بوده‌اند، برگرفته و حفظ کرده و در اصولشان جای داده‌اند.
علی رغم این مدارک، احمد الکاتب می‌گوید هویّت مهدی شیعی مبهم می‌باشد؛ در سه قرن نخستین هر جا که حرکتی سیاسی انجام می‌شد و به شکست می‌انجامید و رهبرانش کشته می‌شدند، عدّه‌ای از پیروان آن حرکت که نمی‌توانستند شکست را تحمل کنند، اعتقاد به غیبت پیشوایشان را انتخاب می‌کردند. (احمد الکاتب: تطور الفکر السیاسی الشیعی/182-183)
البته این فرضیه، قبل از ایشان توسط افراد دیگری از جمله عبدالمنعم نمر نیز مطرح شده است. (عبدالمنعم النمر: الشیعۀ، المهدی، الدروز، تاریخ و وثائق/165؛ به نقل از والی الزاملی: الامام المهدی علیه‌السلام بین الاثبات و عاصفۀ الشبهات/329-333)
ممکن است تحلیل ایشان نسبت به مواردی از حرکت‌های سیاسی که منجر به شکست شده است، صحیح باشد، اما فراگیر نیست و نمی‌توان از آن یک نظریه را بنا نهاد. عمر بن خطاب اولین کسی است که مسأله‌ی غیبت را درباره‌ی حضرت رسول صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسل ّم در حالی مطرح کرد که جسد مبارک حضرت بر زمین بود و قیامی سیاسی انجام نشده بود. محمد بن حنفیه قیامی انجام نداد، اما پیروانش معتقد به غیبت او شدند. ابو هاشم فرزند محمد بن حنفیه چه حرکت سیاسی انجام داد که معتقدان به او، قایل به غیبتش شدند؟ احمد الکاتب صحبت از اعتقاد به غیبت امام باقر را هم مطرح ساخته است. ایشان بفرمایند حرکت سیاسی امام باقر کی انجام شد و سرانجامش چه بود. حرکت سیاسی انقلابی امام صادق علیه‌السلام، محمد بن علی الهادی و امام عسکری علیه‌السلام را در تاریخ برایمان نشان دهند. واقعیّت این است که ادّعای ایشان بسیاری از مصادیق را در بر نمی‌گیرد.

وی در مبحث پدیده‌ی مهدویّت در تاریخ اسلامی از کسانی نام می‌برد که پیروانی پیدا کردند و این پیروان قایل به مهدویّت آن‌ها شدند: حضرت علی‌ علیه‌السلام، محمد بن حنفیه، ابو هاشم بن محمد بن حنفیه، عبدالله بن معاویۀ بن عبدالله بن جعفر طیّار، محمد نفس زکیّه، امام باقر علیه‌السلام، امام صادق علیه‌السلام، اسماعیل بن جعفر، محمد بن جعفر دیباج، محمد بن عبدالله افطح، امام کاظم علیه‌السلام، محمد بن قاسم، یحیی بن عمر، محمد بن علی الهادی، امام حسن عسکری علیه‌السلام و حضرت مهدی عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه ( احمد الکاتب: تطور الفکر السیاسی الشیعی / 182- 190) وی وقتی به بحث مهدویّت اسماعیل بن جعفر می رسد، می‌نویسد (همان / 186-187):
از بحث فوق معلوم شد كه نظريات مختلف مهدویّت با مرور زمان، و در شرایط متفاوت زمانی متولد شد وشكل گـرفت. نظريه بيش‌تر از آن که مستند به احادیث قاطع و صریح داشته باشد، به اميد و رجاء نزدیک بود. قول به غيبت هميشه بعد از مرگ امام منتظر قبل از پيروزى بروز مى‌كرد؛ بدون آن که ظاهر گردد. از ابتدا هيچ وقت شيعيان بر امامی که از قبل مشخص شده باشد، اجماع نکردند.
نکته‌ی مهم در نوشته‌های احمد الکاتب این است که او پیوندی عمیق بین مهدویّت و غیبت قایل است. از مهدویّت سخن می‌گوید و بحث غیبت می‌کند. این نکته نشان می‌دهد که در بررسی‌های که ایشان داشته‌اند به این نتیجه رسیده‌اند که در همه‌ی موارد، مهدویّت اشخاص با بحث غیبتشان پیوند خورده است. دست کم ایشان مدّعی نیست که این ارتباط برای شیعیان مبهم بوده است.
اما بر خلاف ادّعای احمد الکاتب، روایات اهل بیت علیهم‌السلام که در دسترس شیعیان قرن دوم و ربع اول قرن سوم قرار داشت و در کتاب‌هایشان ثبت شده بود، از فرد غایب مشخّصی صحبت می‌کند که از فرزندان عبدالمطلب، دوازدهمین امام از ائمّه‌ی اهل بیت علیهم‌السلام (لطف الله صافی گلپایگانی: منتخب الاثر/304-311 (136 حدیث)، از فرزندان علی علیه‌السلام (همان/243-246(214 حدیث))، از فرزندان فاطمه سلام‌الله‌علیها (همان/247-250 (192 حدیث))، از فرزندان امام حسن و امام حسین علیهماالسلام (همان/251-253 (107 حدیث))، نهمین فرزند از نسل امام حسین علیه‌السلام (همان/259-260 (160 حدیث))، از فرزندان امام سجاد علیه‌السلام (همان/265-267 (185 حدیث))، از نسل امام محمد باقر علیه‌السلام (همان/268-270 (103 حدیث))، ششمین فرزند از نسل امام صادق علیه‌السلام (همان/273-274 (99 حدیث))، پنجمین فرزند از نسل امام کاظم علیه‌السلام (همان/276-278 (98 حدیث))، چهارمین فرزند از فرزندان امام رضا علیه‌السلام (279-281 (95 حدیث))، سومین از فرزندان امام جواد علیه‌السلام (همان/282-283 (90 حدیث))، از فرزندان امام هادی علیه‌السلام (همان/284 (90 حدیث))و فرزند امام عسکری علیه‌السلام (همان/285-290 (146 حدیث)) می‌باشد. ولادتش بر مردم پوشیده می‌ماند (همان/353-356 (14 حدیث)). کم‌سن و سال‌ترین امام است و نامش مخفی‌ترین نام در بین نام‌های ائمه‌ی معصومین علیهم‌السلام می‌باشد. برای او دو غیبت خواهد بود (همان/312-315 (10 حدیث)) که یکی بسیار طولانی خواهد بود (همان/316-329 (91 حدیث)) و مردم گویند او درگذشته است. پس از غیبتی طولانی از مکه ظهور خواهد کرد. عیسای مسیح علیه‌السلام فرود خواهد آمد و در نماز به او اقتدا خواهد کرد (همان/390-392 (25 حدیث)).
این صفات و علایم دیگر هیچ راهی باز نمی‌گذارد که کسی مدّعی شود روایات واردشده در حقّ امام مهدی علیه‌السلام غیرصریح است و غیبتش برای مردم ناشناخته و تعریف ناشده بوده است. علما و محدّثان شیعه در تلاشی بی‌نظیر این روایات را جمع کرده و آن‌ها را به عنوان نشانه‌ا‌ی قابل توجّه فراروی مردم قرار داده‌اند و آن‌ها را نشانه‌ی راستگویی و حقانیّت امامت اهل بیت علیهم‌السلام شمرده‌اند. (سید سامی البدری: پاسخ به شبهات احمد الکاتب/394-453؛ و عبدالرحیم المبارک: فی رحاب الامام المهدی عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه/139-165)
منتها از آن جا که فرقه‌های شیعی غیر امامی برای اثبات مدعایشان از این روایات استفاده می‌کردند، امامی‌ها به این روایات به دیده‌ی تردید نگریسته و حتّا در صدد ردّ آن‌ها بر می‌آمدند. با رحلت امام عسکری علیه‌السلام، شیعیان به تدریج به خود آمدند و به این اطمینان رسیدند که روایات واردشده درباره‌ی غیبت امامی از آل محمّد، در کنار احادیث دوازده امام، فقط بر امام دوازدهم ایشان قابل تطبیق است. تحلیل مدرّسی طباطبایی در این باره، خواندنی است (مدرّسی طباطبایی: مکتب در فرایند تکامل/123-129):
با این همه طولی نکشید که شیعیان کم‌کم به خود آمدند که شاید نقل‌ها و روایاتی که از اجداد آن بزرگوار در پیشبینی چنین وضعی در آینده رسیده و حدود یک قرن بود، همه آن را شنیده و خوانده بودند، مربوط به همین مورد حاضر بوده است. در این روایات پیشبینی می‌شد که قائم آل محمد نخست برای مدّتی از انظار پنهان خواهد شد و سپس ظاهر شده و حکومت قسط و عدل اسلامی را بنیاد خواهد نهاد. روایتی حتّی پیشبینی می‌کرد که دو دوره‌ غیبت وجود خواهد داشت که پس از دوره اوّل، قائم آل محمد ظاهر شده و سپس برای دوره‌ای طولانی‌تر مجدّداً به غیبت خواهد رفت که در آن دوره، بیش‌تر هواداران او ایمان خود را از کف داده واز صراط مستقیم منحرف خواهند شد.
... به طور کلّی اعتقاد به آن که یکی از ائمّه حق در آینده غیبت نموده و سپس به عنوان قائم آل محمد ظهور خواهد کرد در ذهنیّت شیعه سابقه استوار داشت. همین حقیقت که گروهی از مردمان، شهادت مولای متّقیان (ع) را نپذیرفته و منتظر رجعت آن حضرت بودند، و اعتقاد کیسانیه و دیگران به حیات و انتظار رجعت افرادی دیگر از خاندان پیامبر (ص)، خود بهترین دلیل بر ریشه‌دار بودن این فکر در اذهان بود. پس از رحلت حضرت عسکری (ع) هم بنا به نقل برخی منابع، گروهی در آغاز مطرح کردند که شاید ایشان به غیبت رفته و به زودی به عنوان قائم آل محمد به جهان باز خواهد گشت. در حدود سال 290 هجری که ابوسهل نوبختی کتاب التنبیه خود را به پایان می‌برد شیعیان، ظاهراً از مدّتی پیش‌تر، می‌دانستند که فرزند حضرت عسکری (ع) همان کسی است که به عنوان قائم ظهور فرموده و حکومت حق و عدالت را مستقرّ خواهد ساخت.
... فی الواقع از بزرگ‌ترین ادلّه بر حقانیّت و اصالت مبانی مذهب حقّه اثنی عشری آن است که متقدّمین آنان برای سال‌ها در برابر واقفه حتّی المقدور به تضعیف و جرح روات و روایات مربوط به غیبت می‌پرداختند و بسیاری از آنان را از مجعولات آن گروه می‌خواندند تا سرانجام گردش ایّام، صحّت و درستی آن احادیث شریفه و پیشگوئی ائمه طاهرین را بر آنان ثابت نمود. شاید این خود خواست خداوند بود که احدی در آینده نتواند ادّعا کند که شیعیان اثنی عشری بر صحّت مدّعای خود در غیبت امام دوازدهم جعل حدیث کرده‌اند. نام مبارک حضرت ولیّ عصر (عج) نیز که از مردمان مخفی نگاه داشته می‌شد، ظاهراً از طریق آگاهی آنان بر این که ایشان همان مهدی موعود و منتظر جهانیان هستند، بر اساس روایات کشف گردید.
... اشاره به نام مهدی در رابطه با فرزند حضرت عسکری (ع) در هیچ یک از متونی که از دهه‌های آخر قرن سوم باقی مانده (حتّی در آن‌‌ها که ایشان را به عنوان قائم معرّفی کرده‌اند) وجود ندارد، امّا در نیمه دوم غیبت صغری هنگامی که کلینی کتاب کافی را به پایان می‌برد و علی بن بابویه قمی کتاب الامامۀ و التبصرۀ خود را می‌نوشت احادیث مربوط به ظهور مهدی در رابطه با ایشان نقل می‌گردید و پیداست که اکنون جامعه شیعه به معنی درست بسیاری از منقولات و احادیث که بیش‌تر فرق دیگر روایت کرده و خود برای دورانی طولانی بدان اعتناء شایانی ننموده بود پی برده بود. این هم برهان دیگری از براهین الهی بر صحّت معتقدات طریقه حقّه اثنی عشریّه است که احدی نمی‌تواند دعوی کند که آنان برای تأیید و تشیید مبانی اعتقادی خود جعل حدیث کرده باشند و می‌بینیم که حتّی امروز هم مخالفان و دشمنان کینه‌توز آنان بر این مسأله اقرار دارند و رسائلی مفرد نیز در این باب نوشته و نشر کرده‌اند که احادیث مهدی صحیح است و بر خلاف دعاوی باطل و جاهلانه بعضی از خود آنان، شیعیان نقشی در ابداع و اشاعه آن فکر نداشته‌اند.
خود احمد الکاتب نیز اقرار می‌کند که محدّثان شیعه روایات زیادی مبنی بر وقوع حیرت بعد از غیبت نقل کرده‌اند؛ روایاتی که از سختی‌ها و مشکلاتی سخن می‌گویند که برای شیعیان در غیبت امامشان ایجاد می‌شود (احمد الکاتب: تطور الفکر السیاسی الشیعی/128):
… كليني، نعماني، و الصدوق روايات زيادي نقل مي‌كردند، مبني بر وقوع حيرت در ميان شيعيان بعد از مرگ حضرت عسكري، و بعد از غيبت (صاحب الامر) بوده است، و همچنين مورخين فوق الذكر اختلاف شيعيان آن زمان و متهم بكفر كردن همديگـر و متهم به دروغ گـفتن و تُف بر روي يكديگـر انداختن و لعن يكديگـر را نقل كردند، و وضع شيعيان را مانند كشتي كه در وسط امواج عظيم دريا واژگـون شده يا مانند شيشه وسفال شكسته شده، توصيف كردند.
دانشمندان شیعه در نوشته‌های خود، بارها به کتاب‌هایی که قبل از تولد امام عصر عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه و در دوره‌ی غیبت صغرای ایشان نوشته شده و در آن‌ها احادیث مهدویّت و غیبت جمع‌آوری شده است، اشاره‌ کرده‌اند.

تواتر معنوی غیبت امام عصر ارواحنافداه

نعمانی در مقدّمه‌ی الغیبۀ تصریح می‌کند که روایات رسیده از ائمّه‌ی اطهار علیهم‌السلام در باره‌ی غیبت امامی از اهل بیت علیهم‌السلام فراوان است. نعمانی ادّعا می‌کند اگر شیعه در روایاتی که از دیرباز، بدون وقفه از ائمّه‌ی اطهار علیهم‌السلام رسیده است و دلالت بر حدوث حتمی غیبت می‌کند، و در کتاب الغیبّۀ یکی پس از دیگری ثبت شده تأمّل نماید، و دقیق و کافی در آن‌ها تفکر کند، خواهد دانست که این غیبت اگر اتفاق نمی‌افتاد، و بر اساس روایاتی که در گذران زمان نقل شده است حادث نمی‌گشت، به یقین مذهب امامت باطل بود. اما خداوند تبارک و تعالی هشدار ائمّه علیهم‌السلام درباره‌ی غیبت را تصدیق کرد و گفتارشان را که زمان به زمان پیرامون آن بیان شده بود، به صحّت رسانید، و شیعه را به تسلیم و تصدیق و تمسک به اعتقاد ایشان ملزم کرد و یقین قلبی شیعیان را با صحّت منقولات امامانشان قوی ساخت (النعمانی: الغیبۀ /23-24). آنچه نعمانی را وا می‌دارد تا ادّعای بطلان مذهب امامت، در صورت حادث نشدن غیبت کند، بدون شک روایاتی آحاد درباره‌ی غیبت نمی‌باشد. نعمانی باب دهم از الغیبۀ را چنین نامگذاری کرده است:
باب 10- ما روی فی غیبۀ الامام المنتظر الثانی عشر علیه‌السلام و ذکر مولانا امیرالمؤمنین و الائمّه علیهم‌السلام بعده و انذارهم بها.
او تلاش کرده تا روایاتی را از امیرالمؤمنین و دیگر امامان علیهم‌السلام که در ذکر غیبت و هشدار نسبت به وقوع آن است، در این باب جمع کند. از مجموع 483 روایت شماره‌گذاری شده‌ی الغیبۀ، 90 روایت، یعنی نزدیک به یک پنجم احادیث الغیبۀ در باب دهم قرار دارد. این باب، از حجیم‌ترین باب‌های الغیبۀ می‌باشد.
دسته‌بندی احادیث این باب بر اساس مضمون و نوع بیان مقوله‌ی غیبت، به خوبی تواتر معنوی «حدوث غیبت برای امامی از اهل بیت علیهم‌السلام که همان امام دوازدهم علیه‌السلام می باشد» را ثابت می‌کند. برخی از این روایات در کتب هم‌عرض، از قبیل کمال‌الدین و علل الشرایع شیخ صدوق (-381)، الغیبۀ شیخ طوسی (-460)، تقریب المعارف ابو الصلاح حلبی (-447)، دلائل الامامۀ طبری (قرن پنجم)، کفایۀ الاثر فی النص علی الائمّۀ الاثنی عشر خزّاز قمی (نیمه‌ی دوم قرن چهارم)، اعلام الوری باعلام الهدی ابو جعفر محمد بن جریر طبری (قرن پنجم) و برخی کتب دیگر به همان سند، یا با اسناد دیگر تکرار شده‌اند. وجود راویان مؤلف در اسناد این احادیث، نشانگر این است که صاحبان کتاب‌های فوق، احادیث خود را از مکتوبات حدیثی قرن‌های پیشین گرفته‌اند.

سخن از غیبت، به عنوان یکی از ویژگی‌های قائم (عج)

الف. زراره از امام صادق علیه‌السلام نقل می‌کند که حضرت فرمودند:
همانا برای قائم علیه‌السلام قبل از آن که قیام کند، غیبتی است. گفتم: چرا؟ فرمودند: می‌ترسد. و با دست به شکمشان اشاره کردند. سپس فرمودند: ای زراره، همانا او همان منتظری است که در ولادتش شک می شود. پس در میان مردم، کسی است که گوید پدرش بدون جانشین در گذشت. و .... او همان منتظر است، جز این که خداوند دوست دارد تا قلوب شیعه را امتحان کند. ... گفتم: فدایت شوم، اگر به آن زمان رسیدم، چه کنم؟ فرمودند: ای زراره، هرگاه آن زمان را درک کردی، خدا را به این دعا بخوان: «بارالاها خودت را به من بشناسان، که اگر خودت را نشناسانی، نبیّت را نخواهم شناخت. خدایا، پیامبرت را به من بشناسان، که اگر او را نشناسانی، حجّتت را نخواهم شناخت. خداوندا، حجّتت را به من بشناسان، که اگر او را نشناسانی، از دینم گمراه خواهم شد ...
نعمانی حدیث بالا را از محمّد بن همّام (النعمانی: الغیبۀ/166-167/ح6) نقل می‌کند. وی همین حدیث را با دو سند دیگر نیز از کلینی نقل می‌کند. کلینی حدیث اول را از علی بن ابراهیم نقل می‌کند (النعمانی: الغیبۀ/167/ح‌ت6؛ و الکلینی: الکافی 1/337/ح 5).
در سند دوم (النعمانی: الغیبۀ/167/ح‌ت6؛ و الکلینی: الکافی 1/342/ح 29) احمد بن هلال قرار دارد که صاحب کتاب النوادر می‌باشد (النجاشی: الرجال/83). نکته‌ی جالب این است که احمد بن هلال (180-267) به هنگام نقل آن گوید این حدیث را 56 سال قبل شنیدم. بر اساس تاریخ وفاتش، احمد بن هلال این حدیث را حدود 50 سال قبل از تولد صاحب الامر عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه شنیده است.
قسمت اول متن این حدیث را نعمانی با چهار سند دیگر و متن‌هایی بسیار مشابه نقل می‌کند. (النعمانی: الغیبۀ/176/19-20) یکی از آن‌ها را از کلینی روایت می‌کند. (النعمانی: الغیبۀ/177/ح‌ت21؛ و الکلینی: الکافی 1/338/ح9) کلینی در الکافی علاوه بر این سند، عین حدیث را با سند دیگری نیز آورده است. (الکلینی: الکافی 1/340/ح18)
ب. عبدالعظیم بن عبدالله الحسنی از امام جواد علیه‌السلام روایت می‌کند که حضرت فرمودند:
هنگامی که فرزندم علی بمیرد، چراغی بعد از او آشکار می‌شود. سپس مخفی می‌شود. وای بر شک‌کننده و خوشا به حال غریبی که با دینش فرار می‌کند. سپس بعد از آن حوادثی پدید می‌آید که مو را سپید می‌کند و پایداران در دین متزلزل می‌شوند. (النعمانی: الغیبۀ/186/ح37)
ج. ابو بصیر از امام صادق علیه‌السلام نقل می‌کند که حضرت فرمودند:
چاره‌ای برای صاحب این امر از غیبتی نیست.
نعمانی این حدیث را از کلینی روایت می‌کند(النعمانی: الغیبۀ/188/41؛ و الکلینی: الکافی 1/340/ح16). ابو الصلاح حلبی (-447) نیز آن را آورده است (ابوالصلاح الحلبی: تقریب المعارف/190).
د. محمد بن مسلم از امام صادق علیه‌السلام شنید که می‌فرمودند:
اگر به شما خبر غیبت صاحبتان رسید، غیبت را انکار نکنید.
نعمانی حدیث را با دو سند از کلینی روایت می‌کند. (النعمانی: الغیبۀ/188/ح 42؛ و الکلینی: الکافی 1/340/ح15) شیخ طوسی نیز آن را با سند خود از ابوبصیر روایت می‌کند. (الشیخ الطوسی: الغیبۀ/160)
سخن از غیبت صاحب الامر (عج) برای رفع بدفهمی‌های اعتقادی، سیاسی

الف. عبدالله بن عطاء مکی به امام باقر علیه‌السلام می‌گوید: همانا شیعه‌ی شما در عراق فراوانند و به خدا قسم در خاندانت همانندی برای شما نیست؛ پس چه گونه است که خروج نمی‌کنی؟ حضرت فرمودند:
یا عبدالله بن عطاء، همانا گوش‌هایت را فرش سخنان احمقان کرده‌ای. بله، به خدا قسم من صاحب شما نیستم. گفتم: پس صاحب ما کیست؟ حضرت فرمودند: نگاه کنید و ببینید چه کسی ولادتش از مردم پنهان می‌ماند، همان صاحب شماست.
نعمانی پس از نقل این حدیث از محمد بن همام (النعمانی: الغیبۀ/167/ح7) ، با سندی دیگر آن را از کلینی نقل می‌کند. (النعمانی: الغیبۀ/168/ح‌ت7؛ و الکلینی: الکافی 1/342/ح26)
شیخ صدوق این حدیث را با دو سند مختلف دیگر (الشیخ الصدوق: کمال الدین 1/325/ب32/ح2) ، و ابو الصلاح حلبی (-447) نیز بدون ذکر سند، آن را از عبدالله بن عطاء مکی روایت کرده است. (ابوالصلاح الحلبی: تقریب المعارف/191)
نعمانی حدیث دیگری شبیه به همین مضمون، اما با اضافاتی دیگر را از عبدالله بن عطاء نقل می‌کند. (النعمانی: الغیبۀ/168/ح8)
ب. ایوب بن نوح گوید به امام رضا علیه‌السلام عرض کردم: همانا ما امیدواریم که صاحب این امر باشید و خداوند آن را بدون جنگ و خونریزی به سوی شما سوق دهد؛ چرا که با شما بیعت شده و دراهم به اسم شما ضرب گردیده است. حضرت فرمودند:
کسی از ما نیست که با او نامه‌نگاری شود و با انگشتان به او اشاره گردد و مسائل از او پرسیده شود و اموال به سوی او حمل گردد، مگر آن که کشته شود یا بمیرد، تا این که خداوند برای این امر پسری را مبعوث می‌سازد که ولادت و رشد و نموّش مخفی، اما نَسَبش پنهان نیست.
نعمانی این حدیث را از کلینی نقل می‌کند (النعمانی: الغیبۀ/168/ح9؛ و الکلینی: الکافی 1/341/ح25) ، اما متن او با متن موجود در کافی اندکی تفاوت می‌کند.
ابوالصلاح حلبی نیز این حدیث را مشابه با متن موجود در کافی، بدون سند از ایوب بن نوح آورده است. (ابوالصلاح الحلبی: تقریب المعارف/190)
ج. در حدیث دیگری نیز امام باقر علیه‌السلام تصریح می‌کنند که صاحب این امر همان کسی است که ولادتش پنهان می باشد. (النعمانی: الغیبۀ/169/10)
د. ابو حمزه ثمالی گوید بر امام صادق علیه‌السلام وارد شدم و گفتم:
شما صاحب این امر هستید؟ فرمودند: خیر. گفتم: پس فرزندت می‌باشد؟ فرمودند: خیر. گفتم: پس فرزند فرزندت می‌باشد؟ فرمودند: خیر. گفتم: پس فرزند فرزند فرزندت می‌باشد؟ فرمودند: خیر. گفتم: پس کیست؟ فرمودند: آن که زمین را از عدل پر سازد چنان که از ظلم پر شده است؛ بعد از مدتی که ائمّه نباشند، چنان که پیامبر صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسل ّم بعد از زمانی که پیامبری نبود، مبعوث گشت.
نعمانی این حدیث را از کلینی نقل می‌کند. (النعمانی: الغیبۀ/186-187/ح38؛ و الکلینی: الکافی 1/341/21)
سخن از غیبت، در بیان سنت الاهی بر خالی نماندن زمین از حجت و تعریف معنای غیبت

روایات ما حتّا معنای غیبت را نیز مطرح کرده‌اند که نشانگر این نکته می‌باشد که جزئیّات غیبت نیز سال‌ها قبل از تولد قائم آل محمد عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه بیان شده است. امیرالمؤمنین علیه‌السلام بر منبر کوفه آن جا که صحبت از فتنه‌های آخرالزمان می‌کنند، می‌فرمایند:
بدانید که زمین از حجت خداوند عزّوجلّ خالی نمی‌ماند. اگر زمین تنها یک ساعت از حجّت الاهی خالی بماند، زمین را با اهلش فرو می‌کشد. اما «حجّت» مردم را می‌شناسد، ولی مردم او را نمی‌شناسند، همان طور که یوسف مردم را شناخت، ولی ایشان او را نشناختند. (النعمانی: الغیبۀ/141-142/ح2)
سخن از غیبت، به هنگام خبر از نبود فاصله‌ی زمانی بین امامان

امام باقر علیه‌السلام می‌فرمایند:
همانا ما مانند ستارگان آسمان هستیم. هرگاه ستاره‌ای غروب کند، ستاره‌ی دیگری طلوع می‌کند تا هنگامی که با انگشتانتان اشاره‌، و با ابرو ( گردنتان) به او توجّه کنید، خداوند ستاره‌ی شما را پنهان می‌کند.
نعمانی این حدیث را از کلینی نقل می‌کند (النعمانی: الغیبۀ/156/ح17؛ و الکلینی: الکافی 1/338/ح8) ، البته در کافی با اختلافی بسیار کم ثبت شده است. نعمانی هم‌چنین این حدیث را با اختلافی اندک در متن، با سندهای مختلف از طریق علیّ بن احمد البندنیجی (النعمانی: الغیبۀ/155/ح15) از امام صادق علیه‌السلام از حضرت رسول صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسل ّم، و از طریق محمّد بن همّام (النعمانی: الغیبۀ/155-156/ح16) از امام باقر علیه‌السلام نیز نقل می‌کند.
سخن از غیبت، به هنگام تشبیه امام قائم (عج) به پیامبران

الف. سدیر صیرفی از امام صادق علیه‌السلام نقل می‌کند که حضرت فرمودند:
همانا در صاحب این امر شباهتی از یوسف است. گفتم: گویا می‌خواهید از غیبت یا حیرت خبر دهید؟ حضرت فرمودند: این خلق ملعون شبیه به خوک‌ها چه چیزی از آن را انکار می‌کنند؟ همانا برادران یوسف عاقلان و خردمندان و فرزندان پیامبران بودند. نزد یوسف آمدند و با او سخن گفتند و او را مخاطب ساختند و با او تجارت و رفت و آمد کردند و برادرانش بودند و او هم برادرشان بود؛ اما او را نشناختند تا این که خود را به آنان معرّفی کرد و گفت من یوسفم. در آن هنگام او را شناختند. آیا این امت سرگردان انکار می‌کند که خداوند عزّوجل در زمانی اراده نماید تا حجّتش را از ایشان پنهان سازد؟ یوسف پادشاه مصر بود و فاصله‌ی او با پدرش هیجده روز بود. اگر خداوند می‌خواست تا یعقوب را به مکان یوسف آگاه سازد، قادر بود. به خدا قسم یعقوب و فرزندانش هنگام بشارت، مسافت سرزمینشان تا مصر را از طریق بادیه در نه روز طی کردند.آیا این امّت انکار می‌کند که خداوند اراده کند آنچه را که با یوسف کرد، نسبت به حجّتش انجام دهد و این که صاحب مظلومتان که حقّش مورد انکار قرار می‌گیرد، صاحب این امر در میانشان رفت و آمد کند و در بازارهایشان راه رود و بر فرش‌هایشان قدم گزارد؟ او را نمی شناسند تا خداوند به او اذن معرّفی خودش را بدهد؛ چنان که به یوسف اذن داد؛ هنگامی که برادرانش به او گفتند: تو یوسفی؟ گفت بله من یوسفم.
نعمانی این حدیث را از علیّ بن احمد بندنیجی نقل می‌کند (النعمانی: الغیبۀ/163-164/ح4) ، و سپس سند دیگری از طریق کلینی برای آن ارائه می‌دهد(النعمانی: الغیبۀ/164/ح4ب10؛ و الکلینی: الکافی 1/336/ح4). متن موجود در کافی شبیه حدیث قبل است.
شیخ صدوق (-381) نیزاین حدیث را با اندکی اختلاف نقل کرده است. (الشیخ الصدوق: کمال الدین1/144/ب5/ح11؛ و 2/341/ب33/ح21؛ و همو: علل الشرایع 1/244/ب179/ح3)
ابو الصلاح حلبی (-447) (ابوالصلاح الحلبی: تقریب المعارف/189)، و طبری (ابوجعفر طبری: دلائل الامامۀ/290)، و و طبرسی (-548) ابوعلی طبرسی: اعلام الوری بأعلام الهدی/431) نیز حدیث پیش‌گفته را آورده‌اند.
ب. ابو بصیر گوید از امام صادق علیه‌السلام شنیدم که فرمود:
در صاحب این امر سنّت‌هایی از چهار پیامبر است، سنتی از موسی، و سنتی از عیسی، و سنّتی از یوسف و سنّتی از محمّد صلوات‌الله‌علیهم‌اجمعین. ... پس گفتم: سنت یوسف چیست؟ حضرت فرمودند: زندان و غیبت. (النعمانی: الغیبۀ/164-165/5)
علاوه بر نعمانی، شیخ صدوق (الشیخ الصدوق: کمال الدین 1/329/ب32/ح11) و ابو الصلاح حلبی (-447) با اندکی اختلاف در متن (ابوالصلاح الحلبی: تقریب المعارف/190) این حدیث را نقل کرده‌اند.
سخن از غیبت، و سابقه‌ی آن در میان انبیا

امام ابوالحسن الرضا علیه‌السلام می‌فرمایند:
همانا شما به چیزهایی شدیدتر و سخت‌تر مبتلا خواهید شد. با جنین در شکم مادرش و شیر خوار امتحان می‌شوید تا این که گفته می‌شود، پنهان شد و مرد؛ و می‌گویند امامی نیست. در حالی که رسول الله صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسل ّم غایب شد و غایب شد و غایب شد. (النعمانی: الغیبۀ/180/ح27)

سخن از غیبت، هنگام نهی شیعیان از مشهور کردن نام و امر حضرت قائم علیه‌السلام

مفضل بن عمر گوید نزد امام صادق علیه‌السلام بودم و دیگری نیز با من بود. پس ایشان به ما گفتند:
از مشهور کردن بپرهیزید (راوی گوید یعنی نام قائم علیه‌السلام. من ایشان را می‌دیدم و حضرت غیر مرا در نظر داشت) پس به من گفت: ای ابوعبدالله، از مشهورکردن بپرهیزید، به خدا قسم حتماً برهه‌ای از زمان غیبت خواهد گشت و پنهان می‌شود به گونه‌ای که گفته‌ می‌شود مرد، یا هلاک شد، به کدامین وادی رفت؟ چشمان مؤمنان بر او گریان خواهد بود ... . (النعمانی: الغیبۀ/151-152/ح9)
همین حدیث را نعمانی با سندی دیگر از محمّد بن همّام و با اضافاتی نقل کرده است، و سپس آن را با سندی دیگر و اندکی اختلاف از محمد بن یعقوب نقل می‌کند (النعمانی: الغیبۀ/152-153/ح10؛ و همان: الغیبۀ/153/ح‌ت10؛ و الکلینی: الکافی 1/336/ح3). شیخ طوسی (الشیخ الطوسی: الغیبۀ/335/ب5) ، و شیخ صدوق نیز با اندکی اختلاف این حدیث را ثبت کرده‌اند. (الشیخ الصدوق: کمال الدین 2/374/ب33/ح35) طبری نیز با سند خود از طریق محمد بن همام حدیث را آورده است. (ابوجعفر طبری: دلائل الامامۀ/291)
سخن از غیبت و بیان دو نوع آن

الف. اسحاق بن عمّار صیرفی از امام صادق علیه‌السلام روایت می‌کند که حضرت فرمودند:
برای قائم دو غیبت است؛ یکی از آن دو کوتاه و دیگری بلند است.
نعمانی این حدیث را از کلینی نقل می‌کند. (النعمانی: الغیبۀ/170/2؛ و الکلینی: الکافی 1/340/ح19) ابو الصلاح حلبی (-447) نیز آن را روایت می‌کند. (ابوالصلاح الحلبی: تقریب المعارف/190)
نعمانی همین مضمون را از احمد بن محمد بن سعید نیز نقل می‌کند. (النعمانی: الغیبۀ/171/ح3)
ب. مفضل بن عمر از امام صادق علیه‌السلام نقل می‌کند که حضرت فرمودند:
برای صاحب این امر دو غیبت است. یکی از آن دو آن قدر طول می‌کشد که برخی گویند مرد، و برخی گویند کشته شد و برخی گویند رفت. پس جز اندکی از اصحابش بر امر او باقی نمی‌مانند. (النعمانی: الغیبۀ/171-172/ح5)
شیخ طوسی (-460) نیز آن را در الغیبۀ آورده است. (الشیخ الطوسی: الغیبۀ/161)
ج. امام صادق علیه‌السلام پس از پاسخ به سؤال حازم بن حبیب، به وی می‌گویند:
ای حازم، برای صاحب این امر دو غیبت است و در دومی ظاهر خواهد شد. اگر کسی به سراغت آمد و گفت دستش را از خاک قبر او تکانده است، تصدیقش نکن.
نعمانی این حدیث را با دو سند ذکر می‌کند. (النعمانی: الغیبۀ/172/ح6) شیخ طوسی نیز شبیه به آن را می‌آورد.(الشیخ الطوسی: الغیبۀ/55)
د. ابو بصیر از امام صادق علیه‌السلام می‌پرسد:
امام باقر علیه‌السلام می‌فرمود: برای قائم آل محمّد دو غیبت است که یکی طولانی‌تر از دیگری است. حضرت فرمودند: بله. (النعمانی: الغیبۀ/172-173/ح7)
محمد بن جریر طبری نیز با سندی دیگر آن را نقل می‌کند. (ابوجعفر طبری: دلائل الامامۀ/293)
هـ. محمد بن مسلم ثقفی شنید که امام باقر علیه‌السلام فرمودند:
همانا برای قائم دو غیبت است که در یکی از آن دو گفته می‌شود، مرد، و معلوم نیست به کدامین وادی رفت. (النعمانی: الغیبۀ/173/8)
مفضّل بن عمر نیز شبیه به این حدیث را با اضافاتی از امام صادق علیه‌السلام نقل می‌کند. (النعمانی: الغیبۀ/173/ح9)

سخن از غیبت، بعد از پیشگویی شهادت سه امام

در حدیثی امام صادق علیه‌السلام سخن امیر مؤمنان علیه‌السلام را چنین نقل می‌کنند:
قسم به خدا که حتماً من و این دو پسرم کشته خواهیم شد و خداوند به یقین مردی از فرزندانم را در آخرالزمان برانگیخته خواهد کرد. او خونخواه ما خواهد بود و حتماً از مردم پنهان خواهد شد تا اهل گمراهی تمیز یابند. (کار به جایی خواهد رسید) تا این که جاهل گوید: خدا را به آل محمد نیازی نیست. (النعمانی: الغیبۀ/140-141/ح1)
در این حدیث اگرچه اسم قیام‌کننده برده نشده، اما از قطعی‌بودن ظهور او در آخرالزمان و نیز غیبتش سخن گفته شده است.
این حدیث در دلائل الامامۀ با سند مشابه دیگری، غیر از طریق محمد بن مالک فزاری نقل شده است. (ابوجعفر طبری: دلائل الامامۀ/292)
سخن از غیبت، در بحث تفسیری برخی از آیات

الف. ام هانی از امام باقر علیه‌السلام تفسیر آیه‌ای از قرآن را می‌پرسد:
معنای سخن خداوند عزوجل «قسم به ستاره‌ی پنهان‌شونده» چیست؟ حضرت فرمودند: ای امّ هانی، خنّس امامی است که خود را در سال 260 از مردم پنهان کند تا خبرش از مردم قطع شود. سپس مانند ستاره‌ی درخشان در شب ظلمانی آشکار گردد. اگر آن زمان را درک کنی، چشمانت روشن خواهد شد. (النعمانی: الغیبۀ/149/ح6)
نعمانی این حدیث را از سلامۀ بن محمد ارزنی ثقه نقل می‌کند که صاحب کتاب الغیبۀ و کشف الحیرۀ است. نعمانی همین حدیث را بدون شماره‌گذاری با سندی دیگر از کلینی با اختلاف اندکی در متن نقل می‌کند. (النعمانی: الغیبۀ/150/ح‌ت6؛ و الکلینی: الکافی 1/341/ح22) وی هم‌چنین این حدیث را با شماره‌گذاری، از کلینی با سند سوم و اختلافی اندک روایت می‌کند. این حدیث در کافی وجود دارد و در سند یکسان، اما در متن با حدیثی که نعمانی آورده است، اختلافی بسیار کم دارد. (النعمانی: الغیبۀ/150/ح7؛ و الکلینی: الکافی 1/341/ح23)
شیخ صدوق این حدیث را از طریق پدرش و ابن ولید، با سندی دیگر و اختلاف اندکی در متن (الشیخ الصدوق: کمال الدین/324/ب32/ح1) ، و شیخ طوسی نیز با سند خود این حدیث را نقل کرده‌اند. (الشیخ الطوسی: الغیبۀ/159)
ب. علیّ بن جعفر از برادرشان امام کاظم علیه‌السلام می‌پرسد: تأویل آیه‌ی «بگو چه می‌بینید اگر آبتان بر زمین فرو رود، چه کسی برایتان آب گوارا می‌آورد؟»( ملک/30) چیست؟ حضرت فرمودند:
هنگامی که امامتان غایب شود، چه کسی برایتان امام جدید خواهد آورد؟
نعمانی این حدیث را از کلینی (النعمانی: الغیبۀ/176/ح‌ت17؛ و الکلینی: الکافی 1/339/ح14) و محمد بن همام (النعمانی: الغیبۀ/176/ح17) نقل کرده است. به احتمال زیاد اصل حدیث از کتاب مسائل علی بن جعفر گرفته شده است. (علی بن جعفر بن محمد: مسائل علی بن جعفر/327/ح815)
ج. مفضّل بن عمر گوید از امام صادق علیه‌السلام از این آیه پرسیده شد:
«هنگامی که در شیپور دمیده شود» (المدثر/8). حضرت فرمودند: همانا از ما امامی است پنهان. هنگامی که خداوند عزّذکره اراده‌ی ظاهر ساختن امرش را نماید، به قلبش الهام کند. پس او به امر خداوند عزّوجل قیام کند.
نعمانی حدیث بالا را از کلینی روایت می‌کند. شیخ صدوق (الشیخ الصدوق: کمال الدین 2/349/ب33/ح42) ، شیخ طوسی(الشیخ الطوسی: الغیبۀ/164) ، و کَشی (کشی: اختیار معرفۀ الرجال/192/ح338) این حدیث را با اندکی اضافه نقل می‌کنند. سند شیخ صدوق و شیخ طوسی شبیه به هم می‌باشد، اما کشی با سند دیگری آن را روایت می‌کند.
سخن از غیبت، و هشدار نسبت به فتنه‌های آن

امام کاظم علیه‌السلام درباره‌ی این غیبت به شیعیان هشدار می‌دهند:
هنگامی که پنجمین از فرزندان هفتمین پنهان گشت، مواظب دینتان باشید تا احدی آن را از شما نگیرد. فرزندم، به یقین برای صاحب این امر غیبتی است به گونه‌ای که باورمندان به او از این امر بر می‌گردند. این امتحانی از جانب خداوند است و خداوند به آن آفریدگانش را می‌آزماید. اگر پدران و اجداد شما دینی صحیح‌تر از این سراغ داشتند، حتماً از آن تبعیّت می‌کردند. (راوی می‌پرسد): آقای من! پنجمین از فرزندان هفتمین چه کسی است؟ حضرت فرمودند: فرزندم عقول شما کوچک‌تر از آن، و محدودتر از آن است که توانایی تحمّل این را داشته باشد؛ اما اگر زنده بمانید، حتماً او را درک خواهید کرد.
نعمانی این حدیث را از کلینی نقل می‌کند (النعمانی: الغیبۀ/154/11؛ و الکلینی: الکافی 1/336/ح2). شیخ صدوق (الشیخ الصدوق: کمال الدین 2/359/ب34/ح1؛ و همو: علل الشرایع 1/244/ب179/ح4) ، شیخ طوسی (الشیخ الطوسی:الغیبۀ/337/ب5) ، خزاز قمی (الخزاز: کفایۀ الاثر /268) و طبرسی (ابوعلی طبرسی: اعلام الوری بأعلام الهدی/433) به نقل آن می‌پردازند. غیر از نعمانی و کلینی، بقیه این روایت را از طریق سعد بن عبدالله قمی نقل می‌کنند.
سخن از غیبت، و سختی دینداری در آن و چگونگی شیوه‌ی نگهداری دین

الف. در حدیثی دیگر راوی به امام صادق علیه‌السلام عرض می‌کند: همانا ما روایت می‌کنیم که صاحب این امر زمانی را پنهان خواهد بود؛ پس ما در آن هنگام چه کنیم؟ حضرت می‌فرمایند:
به امر اولی که بر آن هستید متمسّک شوید، تا برایتان آشکار شود. (النعمانی: الغیبۀ/159/ح5)
نعمانی این حدیث را با اختلافی اندک در سند و متن از طریق ابن عقده نیز نقل می‌کند. (النعمانی: الغیبۀ/158/2)
ب. در حدیثی دیگر امام صادق علیه‌السلام می‌فرمایند:
آن روز که صبح و شب را گذرانیدی و امامی از آل محمّد صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسل ّم را ندیدی، دوست بدار آن که را که دوست می‌داشتی و دشمنی کن با آن که دشمن بودی، و تبعیّت کن از آن که تبعیّت می‌کردی، و صبح و شب منتظر فرج باش. (النعمانی: الغیبۀ/158/ح3)
نعمانی بعد از نقل این حدیث از ابن عقده، سندی را نیز برای آن از کلینی می‌آورد، اما متن موجود در کافی (النعمانی: الغیبۀ/158/ح‌ت3؛ و الکلینی: الکافی 1/342/ح28) اندکی با آن متفاوت است.
شیخ صدوق نیز آن را با سند خود با اختلافی اندک ذکر کرده است. (الشیخ الصدوق: کمال الدین 2/348/ب33/37)
ج. عبدالله بن سنان می‌گوید من و پدرم خدمت امام صادق علیه‌السلام رسیدیم. حضرت فرمودند:
چه گونه خواهید بود هنگامی که در حالتی قرار بگیرید که نه امامی می‌بینید که هدایت شوید و نه عَلَمی دیده می‌شود؟ پس از آن سرگردانی نجات نمی‌یابد مگر کسی که با دعای غریق خداوند را بخواند. پدرم گفت: به خدا قسم این است بلا؛ پس در آن هنگام چه کنیم؟ حضرت فرمودند: چون چنین شود، به آنچه در دستانتان است متمسک شوید تا امر برایتان روشن گردد. (النعمانی: الغیبۀ/159/ح4)
علاوه بر نعمانی، شیخ صدوق نیز این حدیث را با اختلافی اندک و با اضافاتی روایت کرده است(الشیخ الصدوق: کمال الدین 2/351/ب33/ح50). طبرسی (-548) (ابوعلی طبرسی: اعلام الوری بأعلام الهدی/432)، سید بن طاووس (-664) (ابن طاووس: مهج الدعوات/332؛) و سید بهاء الدین نیلی (سید بهاءالدین نیلی: منتخب الانوار المضیئۀ/80) و نباطی (نباطی بیاضی: الصراط المستقیم الی مستحقی التقدیم 2/228) نیز آن را ذکر کرده‌اند.
سه روایت دیگر نیز شبیه به همین مضامین که حاکی از فشارها بر شیعه در فقدان امامشان و طریقه‌ی برون‌رفت از مشکلات اعتقادی می‌باشد، توسط نعمانی از راویان مختلف ذکر شده است. (النعمانی: الغیبۀ/159-160/6-8)
د. یمان تمّار از امام صادق علیه‌السلام نقل می‌کند که حضرت فرمودند:
همانا برای صاحب این امر غیبتی است. کسی که دینش را در غیبت نگهداری می‌کند، مانند کسی است که خار درخت قتاد را خلاف جهتش با دست می‌کند. حضرت سکوت کردند و سپس فرمودند: همانا برای صاحب این امر غیبتی است. باید بنده تقوای الاهی پیش کشد و متمسّک به دینش باشد. (النعمانی: الغیبۀ/169/ح11)
نعمانی پس از نقل این حدیث از محمد بن همام، سندی را نیز برای آن از کلینی نقل می‌کند. (النعمانی: الغیبۀ/169/ح‌ت11؛ و الکلینی: الکافی 1/335/ح1)
شیخ صدوق این حدیث را با دو سند مختلف (الشیخ الصدوق: کمال الدین 2/343/ب33/ح25) ، شیخ طوسی با سند خود (الشیخ الطوسی: الغیبۀ/455) ، و ابو الصلاح حلبی (-447) بدون ذکر سند، از یمان تمار روایت کرده است. (ابوالصلاح الحلبی: تقریب المعارف/191)

سخن از غیبت، به هنگام بیان نزدیک‌ترین حالت شیعه به خدا

امام صادق علیه‌السلام می‌فرمایند:
نزدیک‌ ترین حالت این گروه (شیعه) به خداوند و برترین وضعیّتی که برای ایشان می‌پسندد هنگامی است که حجّت خداوند را نیابند؛ پس از ایشان پوشیده شود و برایشان ظاهر نگردد و مکانش را ندانند. اینان در چنین حالتی می‌دانند و یقین دارند که حجت و میثاق خداوند باطل نمی‌شود. پس در آن هنگام، صبح و شب انتظار فرج بکشید. همانا سخت‌ترین غضب خداوند بر دشمنانش، زمانی است که حجّت الاهی را نیابند و برایشان ظاهر نگردد. خداوند می‌داند که اولیائش تردید نمی‌کنند، و اگر می‌دانست که شک می‌کنند، حجّتش را از ایشان چشم بر هم زدنی پنهان نمی‌ساخت.
نعمانی این حدیث را با دو سند از کلینی نقل می‌کند. (النعمانی: الغیبۀ/162/ح2؛ و الکلینی: الکافی 1/333/ح1) هم‌چنین آن را با سندی دیگر از محمد بن همام روایت می‌کند. (النعمانی: الغیبۀ/161-162/1)
شیخ صدوق این حدیث را با دو سند (الشیخ الصدوق: کمال الدین 2/337/ب33/ح 10) و شیخ طوسی با یک حدیث (الشیخ الطوسی: الغیبۀ/457) و طبرسی با دو سند (ابوعلی الطبرسی: اعلام الوری بأعلام الهدی/430) ثبت کرده‌اند.
سخن از غیبت، و کلام صاحب الامر(عج) در آن

امام باقر علیه‌السلام می‌فرمایند:
برای صاحب این امر غیبتی است که در آن می‌گوید: «هنگامی که ترسیدم از شما فرار کردم؛ پس پروردگارم به من حکمت داد و مرا از فرستاده‌شدگان گردانید» (شعراء/21)
نعمانی این حدیث را از ابن عقده نقل می‌کند (النعمانی: الغیبۀ/174/ح10) و شبیه به مضمون آن را از محمد بن همام (النعمانی: الغیبۀ/174/ح11) و عبدالواحد بن عبدالله بن یونس (النعمانی: الغیبۀ/174-175/ح12) نیز روایت می‌کند.
شیخ صدوق روایت بالا را از همان طریق محمد بن همام با واسطه‌ی محمد بن ابراهیم بن اسحاق طالقانی از روایت می‌کند. (الشیخ الصدوق: کمال الدین 1/328/ب32/ح10)
سخن از غیبت، و حضور صاحب آن در ایام حج

الف. عبید بن زرارۀ از امام صادق علیه‌السلام روایت می‌کند که حضرت فرمودند:
مردم امامشان را نمی‌یابند؛ در حالی که در مراسم حج حاضر می‌شود و ایشان را می‌بیند و او را نمی‌بینند.
نعمانی این حدیث را از کلینی روایت می‌کند. (النعمانی: الغیبۀ/175/ح14؛ و الکلینی: الکافی 1/337/ح6) شیخ صدوق نیز آن را با سه سند و اختلاف بسیار اندکی در متن، (الشیخ الصدوق: کمال الدین 2/346/ب33/ح33) و شیخ طوسی هم آن را با یک‌ سندروایت می‌کنند. (الشیخ الطوسی: الغیبۀ/161)
هم‌چنین ابو الصلاح حلبی (-447) (ابوالصلاح الحلبی: تقریب المعارف/191) ، طبری با دو سند (ابوجعفر محمد بن جریر بن رستم طبری: دلائل الامامۀ/259و290) ، و علی بن یونس نباطی (-877) با یک سند (نباطی بیاضی: الصراط المستقیم الی مستحقّی التقدیم 2/228) آن را نقل کرده‌اند.
نعمانی این حدیث را از محمّد بن همّام (النعمانی: الغیبۀ/175/ح13)، و با اندکی اضافه آن را از کلینی (النعمانی: الغیبۀ/175-176/ح16؛ و الکلینی: الکافی 1/339/ح12) و عبدالواحد بن عبدالله (النعمانی: الغیبۀ/175/ح15) نیز حدیث می‌کند.

سخن از غیبت، در خبر از زمان ظهور امام عصر (عج)

امام صادق علیه‌السلام می‌فرمایند:
هنگامی که مردم، امام را نیابند، سالیانی را می‌گذرانند که نمی‌دانند چه کنند. سپس خداوند عزّوجل صاحبشان را برایشان ظاهر گرداند. (النعمانی: الغیبۀ/158/1)
در این حدیث به وضوح ظهور امام عصر ارواحنافداه بعد از دوره‌‌‌ی سرگردانی و حیرت مردم در غیبت آن حضرت قرار داده شده است.
سخن از غیبت، و برگشت قائم (عج) بعد از آن در صورت جوانی رشید

علی بن ابی حمزۀ از امام صادق علیه‌السلام روایت می‌کند:
اگر قائم قیام کند، حتماً مردم او را انکار می‌کنند، زیرا به شکل جوانی رشید به سوی آنان برگشته است. بر امر او ثابت نمی‌ماند مگر آن کسی که خداوند در ذرّ اول از او میثاق گرفته است. (النعمانی: الغیبۀ/188-189/ح43؛ و همان/211/ب12/ح20)
شیخ طوسی این حدیث را با سند خود ذکر می‌کند. (الشیخ الطوسی: الغیبۀ/ 420)
سخن از غیبت، به هنگام ترغیب به انفاق قبل از زمان نیافتن نیازمند

امام صادق علیه‌السلام می‌فرمایند:
با یک‌دیگر رابطه برقرار کنید و به یک‌دیگر نیکی کنید و مهر بورزید. قسم به کسی که دانه را شکافت و آفریدگان را آفرید به یقین زمانی برایتان می‌رسد که هیچ کدامتان جایی برای درهم و دینارش نمی‌یابد تا انفاق کند. (نعمانی توضیح می‌دهد که منظور هنگام ظهور قائم علیه‌السلام می‌باشد که به خاطر بی‌نیاز شدن مردم چنین می‌شود) کاهلی می‌پرسد: چه زمانی چنین شود؟ حضرت می‌فرمایند: هنگام نیافتن امامتان که دائماً چنین خواهید بود تا آن که بر شما طلوع کند، چنان که خورشید طلوع می‌کند .... (النعمانی: الغیبۀ/150/8)
در سند نعمانی، احمد بن مابنداذ از محمد بن مالک از محمد بن سنان روایت می‌کند، اما در بحار، احمد بی‌واسطه از محمد بن سنان روایت می‌کند.
نتیجه

مسأله‌ی غیبت و مهدویّت در بین مسلمانان، به خصوص شیعیان، دارای سابقه‌ای بس دیرین است و اذهان مسلمانان به وسیله‌ی روایات نبوی و علوی با این حقیقت آشنا بوده است. محدوده‌ی کار ما در بررسی احادیث غیبت فقط باب دهم کتاب الغیبۀ نعمانی بود. بر اساس احادیث طبقه‌بندی شده‌ی بالا به خوبی تواتر معنوی روایات غیبت معلوم می‌شود. روایات پیش‌گفته از کتاب‌ها و اصول مؤلّفان قرن‌های اول و دوم و سوم گرفته شده است. امامان شیعه علیهم‌السلام در مناسبت‌های مختلف، در جواب سؤال شیعیان، و یا به طور مستقیم درباره‌ی غیبت صحبت کرده‌اند.
سخن از غیبت در روایات ائمّه‌ی اطهار علیهم‌السلام به هنگام پیشگویی شهادت سه امام، در بیان سنّت الاهی بر خالی نماندن زمین از حجّت، در تعریف معنای غیبت، در بحث تفسیری برخی آیات و ربط آن‌ها به غیبت حجّت خدا، به هنگام ترغیب به انفاق و احسان قبل از آن که زمانی برسد که کسی از شدّت بی‌نیازی کمک دیگران را دریافت نکند، به وقت نهی شیعیان از مشهور کردن نام و امر حضرت قائم علیه‌السلام، هنگام هشدار نسبت به فتنه‌های غیبت، در خبر از نبود فاصله‌ی زمانی بین امامان، در خبر از زمان ظهور امام عصر ارواحنافداه، در بیان شیوه‌ی برخورد با مشکلات عقیدتی در زمان غیبت، به هنگام بیان نزدیک‌ترین حالت شیعه به خداوند، به وقت تشبیه حضرت قائم عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه به پیامبران، در بیان ویژگی غیبت به عنوان یکی از نشانه‌های قائم آل محمد علیهم‌السلام، به هنگام توضیح برای رفع بد‌فهمی‌های اعتقادی سیاسی شیعیان، در سخن از سختی دینداری در دوران غیبت و شیوه‌ی نگهداری دین در آن دوران، در بیان کلام صاحب الامر عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه در دوران غیبت، در سخن از وجود سابقه‌ی غیبت در میان انبیای الاهی، در بیان ظهور قائم آل محمّد علیهم‌السلام به شکل جوانی رشید، تواتر معنوی روایات غیبت را ثابت می‌کند.
بر این اساس ادّعای ناشناخته و تعریف‌ناشده‌ بودن مقوله‌ی غیبت بعد از شهادت امام یازدهم علیه‌السلام، ادّعایی بی‌پایه و غیر علمی می‌باشد. مشکل شیعه در دوران حیرت، عدم توجه به روایات غیبت و تعیین مصداق آن‌ها بود. بحث امام غایب سال‌ها قبل در روایات شیعی مطرح شده بود و راویان با این اخبار آشنا بودند. روایاتی که در کتاب الغیبۀ آمده است، تنها نمی از دریای احادیث غیبت می‌باشد. اگر چه نعمانی نزدیک به یک پنجم کتاب خود را به این احادیث اختصاص می‌دهد، به هیچ وجه ادّعای جمع‌آوری همه‌ی این روایات را ندارد. این دانشمند شیعی در انتهای باب دهم می‌نویسد:
این نهایت احادیثی درباره‌ی غیبت بود که برای من فراهم شد، و این‌ها اندکی از روایات بسیاری است که مردم نقل و حمل می‌کنند. (النعمانی: الغیبۀ/194)
فهرست منابع:
1. ابن طاووس، سید رضی الدین علی بن موسی بن جعفر (589-664): مهج الدعوات، چاپ اول، دارالذخائر، قم، 1411ق.
2. اربلی، علی بن عیسی (-693): کشف الغمۀ فی معرفۀ الائمّۀ علیهم‌السلام، 2جلد، مکتبۀ بنی هاشمی، تبریز، 1381.
3. افتخارزاده، سید حسن: گفتارهایی پیرامون امام زمان علیه‌السلام، چاپ چهارم، نیک‌ معارف، تهران، 1377.
4. البدری، السید سامی: شبهات و ردود؛ الردّ علی شبهات احمد الکاتب حول امامۀ اهل البیت و وجود المهدیّ المنتظر، چاپ سوم، مؤلّف، قم 1421ق.
5. البدری، سید سامی: پاسخ به شبهات احمد الکاتب، ترجمه‌ی ناصر ربیعی، 4 جلد در 1 مجلّد، چاپ اول، انوار الهدی، قم، بهار 1380.
6. حسین، جاسم: تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه، چاپ سوم، امیرکبیر، تهران، 1385.
7. حلبی، تقی الدین بن نجم الدین بن عبیدالله بن عبدالله بن محمد ابوالصلاح (حدود 347-447): تقریب المعارف، انتشارات اسلامی، قم، 1404ق.
8. الخزّاز القمی، علی بن محمد (نیمه‌ی دوم قرن چهارم): کفایۀ الاثر فی النص علی الائمّۀ الاثنی عشر، بیدار، قم، 1401.
9. الزاملی، السید والی: الامام المهدی عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه، بین الاثبات وعاصفۀ الشبهات، الطبعۀ الاولی، دار الخلیج العربی، بیروت، 1427/2006.
10. سروش، عبدالکریم: مهدویّت و احیای دین، مجلّه‌ی آفتاب، شماره‌ی دوازدهم، بهمن 80، صص
11. صافی گلپایگانی، لطف الله: منتخب الاثر فی الامام الثانی عشر علیه‌السلام، الطبعۀ الاولی، مؤسسۀ السیدۀ المعصومۀ سلام‌الله‌علیها، قم، 15 شعبان 1419ق.
12. الصدوق، محمد بن علی بن الحسین بن بابویه (305-381): علل الشرایع، مکتبۀ الداوری، قم، بی‌تا.
13. الصدوق، محمد بن علی بن الحسین بن بابویه (305-381): کمال الدین، جلدان فی مجلّد واحد، چاپ دوم، دارالکتب الاسلامیّۀ، قم، 1395ق.
14. صدوق، محمد بن علی بن الحسین بن بابویه (305-381): کمال الدین، ترجمه‌ی منصور پهلوان، 2 جلد، چاپ دوم، مسجد مقدس جمکران، قم، بهار 1382.
15. طبرسی، ابوعلی فضل بن حسن بن فضل (460تا 470-548): إعلام الوری بأعلام الهدی، چاپ سوم، دارالکتب الاسلامیّۀ، قم، تاریخ چاپ اول: 1390ق.
16. طبرسی، ابو منصور احمد بن علی بن ابی‌طالب (قرن ششم): الاحتجاج، مرتضی، مشهد، 1403ق.
17. طبری، ابوجعفر محمد بن جریر بن رستم آملی مازندرانی (قرن پنجم): دلائل الامامۀ، دارالذخائر للمطبوعات، قم، بی‌تا.
18. الطوسی، الشیخ ابوجعفر محمّد بن الحسن (385-460): الابواب (الرجال). حیدریه، نجف، 1381ق.
19. الطوسی، الشیخ ابوجعفر محمد بن الحسن (385-460): الغیبۀ للحجّۀ، چاپ اول، معارف اسلامی، قم، 1411.
20. الطوسی، الشیخ ابوجعفر محمّد بن الحسن (385-460): الفهرست، المکتبۀ المرتضویۀ، النجف.
21. علیّ بن جعفر علیه‌السلام: المسائل، چاپ اول، مؤسسۀ آل البیت علیهم‌السلام، قم، 1409ق.
22. الکاتب، احمد: تطور الفکر السیاسی الشیعی من الشوری الی ولایۀ الفقیه، چاپ اول، دارالجدید، بیروت، 1998م.
23. الکشی، محمد بن عمر بن عبدالعزیز (متوفّای قرن چهارم): اختیار معرفۀ الرجال، دانشگاه مشهد، 1348 ش.
24. الکلینی، محمد بن یعقوب: الکافی، 8 جلد، الطبعۀ الرابعۀ، دارالکتب الاسلامیۀ، تهران، 1365ش.
25. مبارک، عبدالرحیم: فی رحاب الامام مهدی عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه، الطبعۀ الاولی. مجمع البحوث الاسلامیّۀ، مشهد، 1426/1383ش.
26. مدرّسی طباطبایی، سید حسین: مکتب در فرایند تکامل؛ نظری بر تطوّر مبانی فکری تشیّع در سه قرن نخستین، ترجمه‌ی هاشم ایزدپناه، چاپ دوم، بی‌نا، بی‌جا، فروردین 85.
27. نباطی بیاضی، علی بن یونس (804 یا 805-877): الصراط المستقیم الی مستحقّی التقدیم، چاپ اول، کتابخانه حیدریه، نجف اشرف، 1384ق.
28. النجاشی، ابوالعبّاس أحمد بن علیّ بن احمد (372-450): الرجال (فهرست اسماء مصنّفی الشیعۀ)، 2 جلد در 1 جلد، مؤسّسۀ النشر الإسلامی، 1407، قم.
29. النعمانی، ابن ابی زینب محمّد بن ابراهیم : الغیبۀ، تحقیق علی اکبر الغفاری، مکتبۀ الصدوق، تهران، 1397 ق.
30. نیلی، سید بهاءالدین علی بن عبدالکریم (قرن هشتم): منتخب الانوار المضیئۀ، بی‌نا، قم، 1401ق.
منبع: [برای مشاهده لینک ها باید عضو انجمن ها باشید . ]