موضوع: خودشناسي و خداشناسي

خودشناسي و خداشناسي

يکي ديگر از گامهاي نخستين در راه اصلاح نفس و تهذيب اخلاق و پرورش ملکات والاي انساني، خود شناسي است.
چگونه ممکن است انسان به کمال نفساني برسد و عيوب خود را اصلاح کند و رذائل اخلاقي را از خود دور سازد در حالي که خويشتن را آن گونه که هست نشناخته باشد!
آيا بيمار تا از بيماري خود آگاه نگردد به سراغ طبيب مي رود؟
آيا کسي که راه خود را در سفر گم کرده، تا از گمراهي خويش با خبر نشود به جستجوي دليل راه بر مي خيزد؟
آيا انسان تا از وجود دشمن در اطراف خانه اش با خبر نشود، اسباب دفاع را آماده مي سازد؟
به يقين پاسخ تمام اين سؤالها منفي است، همين گونه آن کس که خود را نشناسد و از کاستيها و عيوب خويش با خبر نشود، به دنبال اصلاح خويش و بهره گيري از طبيبان مسيحا نفس روحاني، نخواهد رفت.
با اين اشاره به اصل مطلب باز مي گرديم، و رابطه خودشناسي و تهذيب نفس و همچنين رابطه خداشناسي و تهذيب نفس را مورد بررسي قرار مي دهيم.
1- رابطه خود شناسي و تهذيب نفس
1- رابطه خود شناسي و تهذيب نفس
چگونه خودشناسي سبب تهذيب نفوس مي شود؟ دليل آن روشن است زيرا:
اولا: انسان از طريق خود شناسي به کرامت نفس و عظمت اين خلقت بزرگ الهي و
[323]
اهميت روح آدمي که پرتوي از انوارالهي و نفحه اي از نفحات رباني است پي مي برد؛ آري! درک مي کند که اين گوهر گرانبها را نبايد به ثمن و بهاي ناچيز فروخت و به آساني از دست داد!
تنها کساني خود را آلوده رذائل اخلاق مي کنند و گوهر پاک روح انساني را به فساد و نابودي مي کشانند که از عظمت آن بي خبرند.
ثانيا: انسان با شناخت خويشتن به خطرات هواي نفس و انگيزه هاي شهوت و تضاد آنها با سعادت او پي مي برد، و براي مقابله با آنها آماده مي شود.
بديهي است کسي که خود را نشناسد از وجود اين انگيزه ها بي خبر مي ماند و شبيه کسي است که گرداگرد او را دشمن گرفته، اما او از وجود آنان غافل و بي خبر است؛ طبيعي است که چنين کسي خود را آماده مقابله با دشمن نمي کند و سرانجام ضربات سنگيني از سوي دشمن دريافت مي دارد.
ثالثا: انسان با شناخت نفس خويش به استعدادهاي گوناگوني که براي پيشرفت و ترقي از سوي خداوند در وجود او نهفته شده است پي مي برد و تشويق مي شود که براي پرورش اين استعدادها بکوشد، و آنها را شکوفا سازد؛ گنجهاي درون جان خويش را استخراج کند و گوهر خود را هويدا سازد.
کسي که عارف به نفس خويش نيست به انساني مي ماند که در جاي جاي خانه او گنجهاي پر قيمتي نهفته شده ولي او از آنها آگاهي ندارد، ممکن است از گرسنگي و تنگدستي در آن بميرد، در حالي که در زير پاي او گنجهايي است که هزاران نفر را سير مي کند.
رابعا: هر يک از مفاسد اخلاقي ريشه هايي در درون جان انسان دارد، با خودشناسي، آن ريشه ها شناخته مي شود، و درمان اين دردهاي جانکاه را آسان مي سازد، و به اين ترتيب راه وصول به تهذيب را در برابر انسان هموار مي کند.
خامسا: از همه مهمتر اين که خودشناسي بهترين راه براي خدا شناسي است، و چنان که خواهد آمد، خداشناسي و آگاهي از صفات جلال و جمال حق، قويترين عامل براي پرورش ملکات اخلاقي و کمالات انساني و نجات از پستي و حضيض رذائل و
[324]
رسيدن به اوج قله فضائل است.
و اگر به مطالب گذشته اين جمله را بيفزاييم که رذائل اخلاقي زندگي انساني را به تباهي مي کشد و جامعه بشري را در بحرانهاي سخت گرفتار مي سازد، و شهد زندگي را در کام انسانها مبدل به شرنگ مي کند، به اهميت خود شناسي و خودآگاهي براي زندگي انسانها بيشتر پي خواهيم برد.
در کتاب «اعجاز روانکاوي» نوشته «کارل منينگر» چنين آمده است: «خود آگاهي عبارت از اين است که هم از قواي مثبت و مهر انگيز نهاد خود آگاهي داشته باشيم و هم از نيروهاي منفي که موجب نابودي ما مي گردد و ما را به خاک سياه مي افکند؛ نديده گرفتن قواي منفي يا خودداري از اشاره به وجود آنها در خودمان يا ديگران، پايه هاي زندگي را متزلزل مي کند. » (188)
در کتاب «انسان موجود ناشناخته» جمله اي آمده است که شاهد خوبي براي بحث ما است؛ مي گويد: «بدبختانه در تمدن صنعتي شناخت انسان مورد توجه قرار نگرفته است، و برنامه زندگي بر وفق ساختمان طبيعي و فطري پايه گذاري نشده است؛ لذا با همه درخشندگي موجب رستگاري نشده است؛ پيشرفت علم به دنبال هيچ طرحي صورت نگرفت و (تقريبا) اتفاقي بود ... اگر «گاليله» و «نيوتن» و «لاووازيه» ، نيروي فکري خود را صرف مطالعه روي جسم و روان آدمي کرده بودند، شايد نماي دنياي، امروز فرقهاي زيادي با آنچه امروز است مي داشت. » (189)
و به خاطر اين امور است که خداوند يکي از مجازاتهاي هوسبازان متمرد را خودفراموشي قرار داده و به مسلمانان هشدار مي دهد که: «و لاتکونوا کالذين نسوا الله فانساهم انفسهم اولئک هم الفاسقون؛ همچون کساني که خدا را فراموش کردند و خداوند به سبب آن، آنها را به خودفراموشي گرفتار ساخت، نباشيد! و آنها فاسقان (حقيقي) و گنهکارانند. » (190)
188- اعجاز روانکاوي، صفحه 6.189- انسان موجود ناشناخته، صفحه 22.190- سوره حشر، آيه 19 .