حدیث کساء و سند آن
با توجه به مطلب ذکر شده مبنی بر این که در جوامع روایی منظور از حدیث کساء یکی از دو صورت زیر است، سند هریک را به صورت مجزا بررسی می کنیم :
أ. حدیث کساء در منابع اهل تسنن و تشیع:
واقعه کساء که در جریان نزول آیه تطهیر: “إِنَّما یُریدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهیراً”[۱] به دست مبارک پیامبر گرامى اسلام (ص) تحقق یافته است، امرى است مسلم و قطعى. و این واقعه که در متون و احادیث فراوانى از اهل تسنن (صحابه و تابعین) و تشیع (امامان معصوم (ع) و سایرین) نقل شده است، از جمله مواردى است که بیانگر مقام شامخ و الاهى ذوات مقدسه اصحاب کساء مىباشند. این واقعه به گونه متواتر از محدثان شیعه و سنّى نقل گردیده و شواهد و قراین بسیارى در تاریخ مؤید آن مىباشد.
از این رو، روزى که این واقعه در آن رخ داد، به نام “روز کساء” و پنج نفرى که در آن روز مشمول آیه شریفه و لطف ویژه الاهى قرار گرفتند به نام “اصحاب کساء”[۲] شناخته و معروف شده اند. اصحاب (و اهل) کساء عبارتند از: پیامبر اکرم (ص)، امیرمؤمنان على، فاطمه، حسن و حسین (ع).
روایات فراوانى که در این زمینه وجود دارد، یکسان نبوده و اختلافاتى در محتوا و الفاظ دارند. عدهاى از آنان اصل ماجرا را بیان نموده، خصوصیات آن را ذکر نمىکنند. عدهاى هم به جزئیات و خصوصیات واقعه پرداختهاند، لکن هر کدام از آنان تشریح گوشهاى از ماجرا را عهده دارند.
بدین سبب سخن در باره آیه تطهیر و تفسیر و بررسى روایات مربوط به آن و این که آیه کریمه، اختصاص به اهل بیت و اصحاب کساء (ع) دارد از مجال فعلى بحث بیرون است و گمان این است که با مراجعه به کتابهایى که در این زمینه نگاشته شده، و نیز تفاسیر و مجامع روایى، غناى کافى براى خواننده آن کتب حاصل خواهد شد.[۳]
شاید ذکر این مطلب کافى به نظر برسد که یکى از دانشمندان، پیرامون آیه تطهیر کتابى تألیف نموده است که در صفحات قابل توجهى از مجلد اول آن به بیان متون حدیث پرداخته و تعداد صحابه را که این حدیث را نقل مىکنند، بیش از پنجاه تن ذکر نموده است.[۴]
تعداد روایات مربوط به آیه تطهیر افزون بر هفتاد حدیث مىباشد.[۵] قندوزى حنفى مذهب، پس از نقل مطالبى در مورد “مودت قربى” که مىگوید رسول خدا (ص) پس از فرود آمدن آیه “و امر اهلک بالصلاة و اصطبر علیها” مدت نه ماه به در خانه فاطمه (ع) مىآمد و مىفرمود: ” إِنَّما یُریدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهیراً “، چنین گفته است: این خبر از سیصد تن از صحابه روایت شده است.
شایان ذکر است کسی که تلاش در انکار اکثر روایات مربوط به فضایل اهل بیت (ع) دارد، به صحت حدیث کساء اعتراف نموده و مىگوید: “اما حدیث کساء صحیح است”.[۶]
با فحص در سندهاى احادیث مربوط به آیه تطهیر و جریان کساء، اسامى راویان از اصحاب به بیش از سى نفر خواهد رسید. عدهاى از آنان عبارتند از: ۱٫ امیرمؤمنان على (ع) ۲٫ امام حسن بن على (ع) ۳٫ امام على بن الحسین (ع) ۴٫ امام صادق (ع) ۵٫ امام رضا (ع) ۶٫ جابر بن عبداللَّه ۷٫ عبداللَّه بن عباس ۸٫ عبداللَّه بن جعفر الطیار ۹٫ بریدة الاسلمى ۱۰٫ عبداللَّه بن عمر ۱۱٫ عمران بن حصین ۱۲٫ سلمة بن الاکوع ۱۳٫ ابوسعید الخدرى ۱۴٫ انس بن مالک ۱۵٫ ابوذر ۱۶٫ ابولیلى ۱۷٫ ابوالاسود دئلى ۱۸٫ عمرو بن میمون اودى ۱۹٫ سعد بن ابى وقاص ۲۰٫ ام سلمه ۲۱٫ عایشه ۲۲٫ عمربن ابى سلمه ۲۳٫ ابوالحمراء ۲۴٫ زینب بنت ابى سلمه ۲۵٫ عامر بن سعد ۲۶٫ البراء بن عازب ۲۷٫ واثلة بن الاسقع (الاصقع) ۲۸٫ ثوبان غلام پیامبر (ص) ۲۹٫ عطاء بن سیار ۳۰٫ ابوهریرة و… .[۷]
البته همان گونه که قبلاً بیان گردید، اختلافهایى در الفاظ روایات و شرایط و مکان و زمان جریان کساء و نزول آیه تطهیر ممکن است مشاهده شود، ولى هیچ جاى تردیدى در اصل حدیث کساء وجود ندارد، اما این که سرّ اختلافها چیست، خود موضوع مهمّ و جدایى است که ضرورت چندانى در مطرح نمودن آن در این نوشتار وجود ندارد، لکن به طور خلاصه مىتوان گفت حادثه کساء در منزل ام سلمه واقع گردیده است، گرچه برخى احتمال دادهاند که در منزل دیگر همسران پیامبر (ص) اتفاق افتاده باشد. و این نه تنها نشانه ضعف نیست، بلکه شواهد و قراین دیگرى است بر این که افرادى دیگرى مثل عایشه و زینب نیز، شاهد ماجرا بودهاند، هرچند که وقوع آن در خانه ام سلمه، نشانه مقام و شخصیت آن بانوى گرامى است.[۸]
حتى برخى احتمال این که حادثه کساء در منزل فاطمه زهرا (ع) واقع شده باشد را احتمالى قوى دانستهاند.[۹] عدهاى از محدّثان احتمال تعداد و تکرار این حادثه را دادهاند که چندان صحیح به نظر نمىرسد[۱۰] و مىتوان گفت: اصل حادثه در منزل ام سلمه اتفاق افتاده و در همان جا آیه تطهیر نازل شده، لکن بعداً رسول خدا (ص) در موارد مختلف داستان مزبور را تکرار نموده است تا قضیه روشن شود و مصادیق “اهل بیت” معین گردد تا بعداً کسى نگوید زنان رسول خدا مصادیق اهل بیت هستند یا بگوید، داستان مزبور یک امر عادى بوده است،[۱۱] یا در جریان کساء، جمعى از خویشاوندان و خدمتگزاران و یاران خاص رسول اکرم (ص)، شاهد و ناظر حادثه کساء بوده و آن را نقل نمودهاند؛ مانند: امام على (ع) ، امام حسن (ع)، ام سلمه، عایشه، زینب دختر ام سلمه، ثوبان، غلام آزاد شده پیامبر (ص)، واثلة بن اسقع.[۱۲] (با فرض صحت سند تمامى نقلها).
پس در این که بعد از نزول آیه تطهیر در خانۀ ام سلمه، پیامبر اکرم (ص) على و فاطمه و حسن و حسین (ع) را به نزد خویش خوانده و جامهاى را که بر دوش داشت، بر سر آنها افکنده و فرمود: “پروردگارا، اینان اهل بیت من هستند، آلودگى را از ایشان برطرف کن و پاکیزه شان گردان”، هیچ تردید و شبههاى میان علماى شیعه وجود ندارد و یقیناً، ام سلمه و … هرچند داراى منزلت و مقامى هم باشند، داخل در اهل بیت نبوده و از جمله افرادى که در زیر کساء جمع شده بودند، نمىباشند.[۱۳]
ب. حدیث کساء به نقل از فاطمۀ زهرا (ع):
از بخش نخست این نوشتار، چنین نتیجه گرفته شد که حدیث کساء، بنابر اتفاق شیعه و سنى، امرى قطعى و روشن است و جاى هیچ شک و شبههاى در سند و متن حدیث وجود ندارد، ولى حدیثى تحت عنوان “حدیث کساء” به نقل از دخت گرامى پیامبر اسلام (ص) و سرور بانوان جهان، فاطمه زهرا (س) در برخى کتب آورده شده است؛ مثلاً در “مفاتیح الجنان” محدث قمى، این حدیث در پایان کتاب آورده شده است،[۱۴] ولى وجود این حدیث در مفاتیح، دلیلى بر صحت و درستى این حدیث در نزد علماى شیعه، حتى مرحوم محدث قمى نمىباشد چرا که این متنی که به عنوان حدیث کساء در مفاتیح آمده است، هم از نظر متن و هم از نظر سند، اشکال دارد….(زیرا) حدیث کساء به اتفاق شیعه و سنی در خانه «ام سلمه» بوده، ولی روایت جدید (مفاتیح الجنان ) می گوید در خانه حضرت فاطمه (س) بوده![۱۵]. ضمن این که در انتساب حدیث کسائی که در انتهای مفاتیح الجنان است به مرحوم محدث قمی شبهه وجود دارد و بسیاری از علما آن را منتسب به محدث قمی نمی دانند و معتقدند که پس از ایشان به کتاب اضافه شده است.
از این رو، مىتوان گفت آنچه به عنوان “حدیث کساء” از فاطمه زهرا (ع) نقل شده، سند معتبرى ندارد؛ زیرا:
۱٫ آن گونه که محدث قمى، فرموده است، شاید اولین کسى که این حدیث را بدون ذکر سند، نقل نموده است، شیخ طریحى در کتاب “المنتخب” مىباشد،[۱۶] که از علماى قرن یازدهم هجرى قمرى مىباشد و به مدت هزار سال و … از چنین حدیثى، خبرى نبوده است. چنان که مرحوم محدث قمى به این مطلب تصریح نموده است. او مىگوید: “حدیثى که در عصر ما به این شکل به حدیث کساء معروف شده است، در هیچ یک از کتابهاى معتبر حدیث و یا اصول حدیثى و مجامع متقن محدثان دیده نشده است. و مىتوانیم آن را از مختصات کتاب المنتخب بدانیم.”[۱۷]
۲٫ به رغم این که حدیث کساء در کتاب المنتخب، بدون سند مىباشد، در نقلى که در حاشیه کتاب “عوالم العلوم” آمد، به صورت مسند ذکر گردیده است،[۱۸] “رأیت بخط الشیخ الجلیل السید هاشم، عن شیخه السید ماجد البحرانى، عن…، عن على بن ابراهیم، عن ابیه ابراهیم بن هاشم، عن احمد بن محمد بن ابى نصر البزنطى، عن قاسم بن یحیى الجلا الکوفى، عن جابر بن عبداللَّه الانصارى، عن فاطمة الزهرا (ع)، بنت رسول اللَّه (ص)، قال: سمعت فاطمة، انها قالت: دخل علىّ ابى رسول اللَّه (ص)، فقال: السلام علیک یا فاطمة…”.
لکن با فرض این که شیخ عبداللَّه بن نوراللَّه بحرانى این سند را در حاشیه عوالم نوشته باشد، بر اساس چه ملاک و معیارى تشخیص داده است که آنچه که مشاهده نموده است، همان خط سید هاشم بحرانى باشد؟
ثانیاً، سند (از ناحیه برخى راویان مانند، قاسم بن یحیى و…) مشکل داشته و معتبر نمىباشد.
ثالثاً، با این که سید هاشم بحرانى در دو کتاب خود به نامهاى “تفسیر البرهان” و “غایة المرام” اهتمام خاصى به جمع آورى احادیث دارد (نه تصحیح احادیث)، چرا دلیل این حدیث را در آنها ذکر ننموده است؟
رابعاً، محدثان بزرگى مانند کلینى، شیخ طوسى، شیخ مفید و … در سلسله سند وجود دارند، لکن هیچ کدام این حدیث را در کتابهاى خود ذکر نکردهاند!
۳٫ هیچ یک از منابع حدیثى اهل تسنن و تشیع که در صدد جمع آورى روایتهاى منسوب به اهل بیت (ع) بودهاند، مانند بحارالانوار و…، این حدیث را ذکر ننموده است.
۴٫ با ملاحظه نظر محدث قمى در مورد این حدیث در “منتهى الآمال” از یک سو و سخن او در مقدمۀ ملحقات مفاتیح الجنان که نگران کم و زیاد شدن بعضى زیارتها و یا دعاها به کتاب خود مىباشد، و اهمیت و جایگاهى که این کتاب در میان مردم دارد، از سوى دیگر، و انضمام مطالب و اشکالاتى که قبلاً بیان شد، شاید بتوان گفت حدیث کساء با عنوان “حدیث کساء به سند صحیح از عوالم” از اضافاتى است که بعد از رحلت ایشان، در مفاتیح الجنان صورت پذیرفته است، یا… .[۱۹]
در نتیجه، حدیثى که در برخى کتب به فاطمه زهرا (ع) نسبت داده مىشود، نمىتواند معتبر باشد، به ویژه آن که، متن حدیث با سایر متنهاى معتبر، متفاوت است.
گروهی از دانشمندان شیعه رساله های مستقلی درباره اسناد حدیث کساء نگاشته و به اثبات اعتبار آن پرداخته اند که از جمله آنهاست:
۱ . سند حدیث کسا ء، اثر آیة الله مرعشی نجفی، چاپ ۱۳۵۶ ق.
۲٫ آیة التطهیر فی الخمسة اهل الکساء، اثر محیی الدین موسوی غریفی، چاپ ۱۳۷۷ ق؛
۳٫ حدیث الکساء عند اهل السنة، اثر سید مرتضی عسکری، چاپ اول
۴٫ سند حدیث شریف کساء، از علی اکبر مهدی پور، چاپ ۱۴۱۰ ق.
همچنین شرح هایی بر متن معروف حدیث کساء نوشته شده که از آن جمله است:
۱٫ التحفة الکسائیة، از شیخ بافقی یزدی (م ۱۳۱۰ ق)
۲٫ کشف الغطاء عن حدیث الکساء، از شیخ علی آل عبدالغفار کشمیری (م ۱۳۴۵ ق) . و نیز ده ها تن از شعرای نامدار عرب و فارس و ترک و لر و اردو، حدیث کساء را به نظم درآورده اند. [۲۰]
پی نوشتها:
[۱]. احزاب، ۳۳، همانا خداوند اراده کرده که ناپاکى و آلودگى را از شما اهل بیت برطرف کند و شما را پاک و طاهر گرداند”.
[۲]. ر.ک: مجلسى، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۲۲، ص ۲۴۵ و ۲۴۶ و ص ۴۹۴ و ۴۹۵، ح۴۰٫
[۳]. ر.ک: تفاسیر ذیل آیه ۳۳ احزاب؛ طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۶، ص ۳۰۹ – ۳۲۰؛ آیة التطهیر فى احادیث الفریقین، موحد ابطحى، محمد على؛ تفسیر البرهان، ج ۳، ص ۳۰۹ – ۳۲۹؛ احقاق الحق، ج ۲، ص ۵۰۲ – ۵۷۳، ج ۳، ص ۵۱۳ – ۵۳۱ و…؛ فضائل الخمسة من الصحاح السته، ج ۱، ص ۲۲۴ – ۲۴۳؛ مجلسى، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۲۲، ص ۲۴۵ – ۲۴۶ و ج ۳۵، ص ۲۰۶ – ۲۳۷؛ تأویل الآیات الظاهرة، ج ۲، ص ۴۵۷ – ۴۵۹؛ بحرانى، سید هاشم، غایة المرام، – اثبات الهداة، محمد بن حسن حر عاملى؛ الامام الصادق و المذاهب الاربعة، اسد حیدر؛ شواهد التنزیل، ج ۲، ص ۵ -۱۴۰؛ سنن ترمذى؛ ینابیع المودة، سلیمان بن ابراهیم قندوزى؛ درالمنثور، سیوطى و…؛ مسند احمد، ج ۶، ص ۲۹۸؛ میرحامد حسین، عبقات الانوار ؛ المالکى، على بن محمد بن احمد فصول المهمة فى معرفة احوال الائمة ؛ امینى، ابراهیم، بررسى مسائل کلى امامت ، ص ۱۷۴ – ۱۹۶؛ مرتضى عاملى، سید جعفر، اهل بیت در آیه تطهیر؛ رى شهرى، محمد، اهل البیت فى الکتاب والسنة، ص ۳۵ – ۷۱٫
[۴]. مهد ابطحى، سید على، آیة التطهیر فى احادیث الفریقین (آیهى تطهیر در احادیث شیعه و سنّى).
[۵]. طباطبایى، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۱۶، ص ۳۱۱٫
[۶]. مرتضى عاملى، سید جعفر، اهل بیت در آیه تطهیر، ص ۲۷٫
[۷]. همان؛ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۳۵، ص ۲۳۶؛ امینى، ابراهیم، بررسى مسایل کلى امامت، ص ۱۷۸ – ۱۸۰؛ بحرانى، سید هاشم، غایة المرام؛ میرحامد حسین، عبقات الانوار؛ سیوطى، جلال الدین، درالمنثور؛ ترمذى، محمد بن عیسى سورة، سنن ترمذى؛ طبرى، احمد بن عبداللَّه، ذخائر العقبى؛ هیثمى، احمد بن حجر، الصواعق المحرقه؛ و… .
[۸]. جوادى آملى، عبداللَّه، تجلى ولایت در آیه تطهیر، ص ۹۰ و ۹۱؛ امینى، ابراهیم، بررسى مسائل کلى امامت، ص ۱۷۹ و۱۸۰٫
[۹]. جوادى آملى، عبداللَّه، تجلى ولایت در آیه تطهیر، ص ۹۲٫
[۱۰]. ر.ک: رى شهرى، محمد، اهل البیت فى الکتاب والسنة، ص ۳۹؛ جوادى آملى، عبداللَّه، تجلى ولایت در آیه تطهیر، ص ۹۱ – ۹۲٫
[۱۱]. ر.ک: امینى، ابراهیم، بررسى مسایل کلى امامت، ص ۱۷۹ – ۱۸۰٫
[۱۲]. همان، ص ۱۷۱ – ۱۷۹؛ جوادى آملى، عبدللَّه، تجلى ولایت در آیه تطهیر، ص ۹۱؛ شریف مرتضى الموسوى، ابوالقاسم على بن الحسین، الفصول المختارة من العیون و المحاسن، ص ۵۳ – ۵۴ و… .
[۱۳]. ینابیع المودة، ص ۱۲۵؛ جامع الاصول، ج ۱۰، ص ۱۰۱؛ ذخائر العقبى، ص ۲۱؛ درالمنثور، ج ۵، ص ۱۹۸؛ شواهد التنزیل، ج ۲، ص ۶۵ – ۱۴۰؛ بحارالانوار، ج ۳۵، ص ۲۲۲؛ مجمع البیان، ج ۸، ص ۳۵۷؛ مسند احمد، ج ۶، ص ۲۹۲ و ۴۰۴٫
[۱۴]. مفاتیح الجنان، بخش آخر، حدیث کساء.
[۱۵] بر گرفته از سایت دانشکده علوم حدیث
[۱۶]. قمی، شیخ عباس، منتهى الآمال، ج ۱، ص ۵۲۷، به نقل از “اهل البیت فى الکتاب و السنة”، ص ۳۹ و ۴۰٫
[۱۷]. همان.
[۱۸]. عوالم العلوم، ج ۲، ص ۹۳۰، (نقل از اهل البیت فى الکتاب والسنة، ص ۴۱؛ تجلى ولایت در آیه تطهیر، ص ۹۲).
[۱۹]. ر.ک: رى شهرى، محمد، اهل البیت فى الکتاب و السنة، ص ۴۲ – ۳۴٫
[۲۰]. بر گرفته از سایت حوزه نت.
اسلام پدیا
پاسخ با نقل قول
