موضوع: نگاهی به اشکال مختلف نماز در برخی ادیان الهی

نگاهی به اشکال مختلف نماز در برخی ادیان الهی

چکیده

نماز به عنوان عالترین شکل عبودیّت و کاملترین صورت تعظیم و پرستش پروردگار یکی از مهمترین اعمال عبادی است که در شریعت اسلام وجود دارد و مسلمانان موظّفند که روزانه حدّاقل پنج بار آنرا به جای آورند. بعضاّ گمان می­شود که این عمل عبادی یکی از تکالیف و شرایع اسلام بوده و در دیگر ادیان آسمانی سابقهای ندارد. این تحقیق بر آن است تا با بررسی وجود نماز در دیگر ادیان آسمانی و مشخّصاً زرتشت، یهودیّت و مسیحیّت، نحوه‌ی انجام این عمل عبادی در شریعت آنها را مورد بررسی قرار دهد و پایان نیز به اهمیت و نیز برخی فواید و آثار آن از دیدگاه دین مبین اسلام به اختصار اشاره کند.


مفهوم شناسی

«صلوة» که در لسان شرع برای فعل عبادی خاصی یعنی همان «نماز» جعل شده است، در لغت به معنای دعا، استغفار، رحمت و مغفرت، ثنای نیکو، درود و تعظیم است واگر به خداوند نسبت داده شود، به معنای رحمت و ثنای بر بندگان میباشد. و در اصطلاح نیز به عملی عبادی اطلاق میشود که متّشکل از اجزاء وشرائط خاصّی است و باید با قصد قربت به پروردگار هر روز در چند نوبت به جا آورده شود.
«صلاة» یا نماز به عنوان فعلی عبادی که به منظور دعا و نیز تعظیم الهی انجام میشود، یکی از مشترکات ادیان الهی است، هرچند شکل و نحوه‌ی انجام آن در ادیان مختلف متفاوت میباشد. از همین روست که در قاموس کتاب مقدس در معنای واژه نماز آمده است: «نماز معروف است و یکی از واجبات دینیه هر روز تمام ملل و مذاهب است، چه منفرداً و چه جماعتاً...» و پس از آن به شرح معنای نماز بر مبنای تورات و انجیل پرداخته تا آنکه می‌نویسد: «احدی جزمنکرین خدا منکر نماز و دعا نیست...».
در نوشتار حاضر نیز از «نماز» همین معنای فوق اراده شده است و حقیقت شرعیه‌ی آن که در اسلام از این اصطلاح اراده میشود، مدّ نظر نمیباشد.

سابقه تاریخی نماز

یکی از قدیمی‌ترین عباداتی که در تمامی ادیان گذشته وجود داشته، نماز است. در برخی از روایات به نماز تعدادی از انبیاء الهی از حضرت آدم علی نبینا و آله و علیه اسلام تا حضرت خاتم صلی الله و علیه و آله و سلم اشاره شده است که برخی از آنها به این شرح است:
1- نماز حضرت آدم (علیه السلام): از صُحُف حضرت ادریس نقل شده که در نخستین روز اقامت حضرت آدم (علیه السلام) و حوا در زمین، خداوند، نماز عصر و مغرب و عشاء را مجموعاً 50 رکعت به حضرت آدم واجب کرد.
2- نماز حضرت شیث (علیه السلام): وقتی حضرت آدم (علیه السلام) فوت کرد حضرت شیث (علیه السلام) او را غسل داد و بر وی نماز خواند.
3- نماز حضرت ادریس (علیه السلام): در روایت امام صادق (علیه السلام) به یکی از یاران خود سفارش می‌فرمایند: وقتی به مسجد کوفه شرفیاب شدی به مسجد سهله نیز برو در آنجا نماز بخوان و از خدا طلب حاجت کن زیرا مسجد سهله خانه‌ی حضرت ادریس است که در آن خیاطی می‌کرد و در آن نماز می‌خواند.
4- نماز حضرت نوح (علیه السلام): کشتی نوح دارای پنجره‌ها و سوراخهایی بود که از آن نور خورشید به داخل منعکس میشد و از این طریق وقت نماز را تعیین می‌کردند.
5- نماز حضرت شعیب (علیه السلام): خداوند در سوره هود آیه88 می‌فرمایند «گفتند ای شعیب آیا نمازت به تو دستور می‌دهد که ما آنچه را پدرانمان می‌پرستیدند ترک گوییم و آنچه را می‌خواهیم، در اموالمان انجام ندهیم؟ که همانا تو مرد بردبار و رشیدی هستی.»
این جمله گفتار مردم مدین در ردّ حجّت شعیب (علیه السلام) است. اهل مدین دعوت شعیب (علیه السلام) را مستند به نماز او کردند، چون در نماز دعوت به معارضه‌ی با آن قوم در بت پرستی و کم فروشی آنهاست و این همان سرّی است که آنها از آن اینگونه تعبیر کرده‌اند؛ «اَصَلاَتُک تَامُرُکَ اَن نَترُک...» یعنی آیا نمازت، تو را امر کرده که ما بت پرستی را ترک کنیم.
6- نماز حضرت الیاس (علیه السلام): روزی حضرت الیاس (علیه السلام) به گریه و زاری درآمد. خداوند به فرشته مرگ فرمود: از الیاس سؤالی کن که سبب گریه‌ات چیست؟ برای دنیا است و یا مرگ؟ حضرت الیاس (علیه السلام) جواب داد نه این است و نه آن است، بلکه گریه‌ی من بخاطر این است که دیگر زنده نخواهم بود تا به ذکر و مناجات خدا پردازم. خداوند به فرشته‌اش فرمود: از او دست بردار و روح او را قبض نکن چرا که او زندگی را برای بندگی و ذکر می‌خواهد.

نماز در برخی ادیان الهی

پس از بیان مختصری از مفهوم نماز و نیز سابقه‌ی تاریخی آن در بین انبیاء الهی در ادامه به شکل نماز در چهار دین الهی یعنی زرتشت، یهودیّت، مسیحیّت و اسلام خواهیم پرداخت.
نماز در آئین زرشت
نماز در دین زرتشت به اینصورت است که آتشی افروخته می‌شود و در حالی که دست‌ها به سوی آسمان بلند است و سر نیز به احترام تعظیم الهی خم شده، برگرد اهورا مزدا میچرخند و سرودها و شعرهایی نیز با آوازی رسا و زیبا خوانده می‌شود.
این نماز، نمازی بی‌پیرایه و همراه با تفکر در وجود خود و اهورا مزدا است که شخص را به اهورا مزدا نزدیک‌تر می­کند. شخص زرتشتی در هنگام نماز، آتش سوزان مادی را نمی‌بیند و به آن توجهی نمی‌کند؛ بلکه چیزی که توجه او را جلب می‌کند، آتش فروزان مینوی است که در دل همه‌ی افراد وجود دارد.
بنابر سنت زرتشتی، پنج بار در شبانه روز نماز خوانده می‌شود که خواندن آن نیز بر آنها واجب است. هر نماز با این مضامین آغاز می‌شود: «خشن‌اتره، اهورامزدا» یعنی خشنود می‌گردانم اهورا مزدا را. و آنگاه ادامه می دهند: « ایمان دارم به کیش مزدا پرستی که آورده‌ی زرتشت است. پیرو آموزه‌های اهورایی هستم که از دروغ و دوگانه پرستی به دور است».
زرتشتیان هر 24 ساعت را به 5 گاه تقسیم می‌کنند و آداب مذهبی تابع این زمانهای مشخّص هستند.
نمازهای پنجگانه به صورت زیر می‌باشد:
1- نمازگاه هاون (هاونی، ونگاه): نماز بامداد است و هنگام آن از طلوع آفتاب تا نیمروز است. بعد از مضامینی که در بالا ذکر کردیم در ادامه می‌گویند: «من ستایش می‌کنم و ارج می‌نهم و خشنود می‌کنم فرشته پاسبان بامداد پاک و سازنده را. من ستایش می‌کنم و ارج می‌نهم و خشنود می‌کنم آن سرور دهکده (ویس) را که پاک و دادگستر و سازنده است.
2- نمازگاه درپتون (رپیتون، رپیتوهنگاه) هنگام آن از نیمروز تا سه ساعت بعدازظهر است. بعد از فقرات ابتدایی می‌گویند: من ستایش می‌کنم و ارج می‌نهم و خشنود می‌کنم فرشته پاسبان نیمروز پاک را (رپیتون). من ستایش می‌کنم و ارج می‌نهم و خشنود می‌کنم آن سرور شهر (نه نتو) را که پاک و دادگستر و سازنده است.
3- نمازگاه ازیران (ازیرینگاه) موقع آن از سه ساعت بعداز ظهر تا غروب آفتاب است. بعد از فقرات مشترکی که در همه‌ی نمازها وجود دارد، می‌گویند: من ستایش می‌کنم و ارج می‌نهم و خشنود می‌کنم فرشته پاسبان پیشین پاک را. من ستایش می‌کنم و ارج می‌نهم و خشنود می‌کنم آن سرور کشور (رفیو) را که پاک و دادگستر و سازنده است.
4- نمازگاه سروترم: (ایویسروتریم، اویسروتریمگاه) وقت آن از غروب آفتاب تا نیمه شب است. بعد از فقرات مشترک می‌گویند: من ستایش می‌کنم و ارج می‌نهم و خشنود می‌کنم فرشته پاسبان شب پاک را. من ستایش می‌کنم و ارج می‌نهم و خشنود می‌کنم همه رهروان راه اشویی زرتشت را و سرور اشوان را.
5- نمازگاه اوشهی نا ای (اوشهین، اوشهین گاه) هنگام آن از نیمه شب تا طلوع خورشید است. بعد از مضامین: من ستایش می‌کنم و ارج می‌نهم و خشنود می‌کنم فرشته پاسبان پگاه پاک را. من ستایش می‌کنم و ارج می‌نهم و خشنود می‌کنم آن سرور خانه که پاک و سازنده و دادگر است.
زرتشتیان، نمازهای دیگری نیز دارند که در شبانه روز می‌خوانند. معروف‌ترین این نمازها، نماز سروش باج است.

نماز در آئین یهودیّت

زمانیکه حضرت موسی (علیه السلام) در جهت انجام رسالت الهی خویش به همراه همسرش از وطن هجرت کردند و دچار سختی‌ها شدند، خداوند برای آرامش او به وی وحی نمود که: «واَقم الصلوة لذکری» یعنی نماز را برای یاد من بپادار. و در آیه دیگری به موسی و هارون دستور داده شده که نماز را به پا دارید.
همچنین در قرآن کریم در آیه 83 سوره بقره، ضمن اشاره به پیمانی که از بنی اسرائیل گرفته شده نماز به عنوان یکی از ارکان این پیمان شمرده شده است. در این آیه میخوانیم:
«وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ لَا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّـهَ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَذِي الْقُرْبَىٰ وَالْيَتَامَىٰ وَالْمَسَاكِينِ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ إِلَّا قَلِيلًا مِّنكُمْ وَأَنتُم مُّعْرِضُونَ» (و چون از فرزندان اسرائيل پيمان محكم گرفتيم كه: جز خدا را نپرستيد، و به پدر و مادر، و خويشان و يتيمان و مستمندان احسان كنيد، و با مردم [به زبان‌] خوش سخن بگوييد، و نماز را به پا داريد، و زكات را بدهيد؛ آنگاه، جز اندكى از شما، [همگى‌] به حالت اعراض روى برتافتيد)
این آیه بطور آشکار، به پا داشتن نماز را به عنوان میثاقی معرفی کرده که از بنی اسرائیل، دوشادوش مسأله عبادت خداوند و نیکی به والدین گرفته شده است. که این خود بیانگر اهمیت نماز در شریعت حضرت موسی (علیه السلام) است.
طبری در تفسیر خود، قول امام باقر (علیه السلام) را در مورد این آیه نقل می‌کند که حضرت فرمود: یهود و منافقین، مردم را به اقامه‌ی نماز و دادن زکات فرمان می‌دادند ولی خود انجام نمی‌دادند پس خداوند فرمان داد به آنها که با مسلمانان تصدیق کننده‌ی پیامبر باشند و اقامه‌ی نماز کنند
علاوه بر آیات، روایاتی نیز وجود دارد که به این مطلب اشاره دارند. در روایت آمده است که خدا به موسی (علیه السلام) می‌فرماید: بر تو باد نماز! زیرا آن جایگاهی خاص نزد من دارد و نزد من پیمانی محکم دارد. همین طور در خطابی دیگر به حضرت موسی (علیه السلام) دستور داده می‌شود در میان مردم خود امامت نمازشان را به عهده بگیرد: «ای موسی در نمازشان و آنچه اختلاف دارند امام باش» از اینرو میتوان نتیجه گرفت که نماز در شریعت حضرت موسی نیز وجود داشته است و دعا و نیایش اوقات معینی داشته که براساس زمان‌های برگزاری مراسم عمومی قربانی در معبد تعیین میشده است.

نماز در آئین مسیحیت

درباره‌ی حضرت مسیح علی نبیّنا و آله و علیه السلام آیاتی درسوره مریم، نشانگر انجام این عبادت الهی، توسّط آنحضرت است. خود حضرت عیسی(علیه السلام) فرمودند: «و اوصانی بالصلوة و الزکاة» یعنی خالق متعال مرا به نماز سفارش کرده که نه تنها نماز بخوانم بلکه نماز را در جامعه گسترش دهم.
حضرت مسیح (علیه السلام) در جای دیگر می‌فرمایند: درست به شما می‌گویم: چیزی به شرف آخرت رساننده‌تر و در برابر حوادث دنیا کمک کنندهتر از نماز پیوسته نیست و چیزی به خداوند رحمان نزدیک‌تر از آن نیست. پس آنرا بپا دارید و بر آن بیفزائید، نسبت به هر کار خوبی که به خدا نزدیک میکند، باز نماز بدو نزدیکتر و برگزیده‌تر است.
دکتر احمد شلبی در کتاب خود می‌گوید: «مهم‌ترین عبادات نزد مسیحیان روزه و نماز است، ولی محدوده‌ی آنها متفّق علیه نیست، بسیاری از مسیحیان معتقدند که انتظامات و قانون در روزه و نماز اختیاری است نه اجباری. مسیحیان هفت نماز در روز و شب دارند که عبارتند از: نماز صبحگاهان (بکور) و نماز ساعت سوم و ششم و نهم و یازدهم و دوازدهم و نیمه‌ی شب. و اهتمام و توجه آنها به نماز، بیشتر از روزه است و نماز، ترتیبی خاص ندارد.»
نماز متفّق علیه نمازی است که مسیح (علیه السلام) آن را تعلیم داده است و در انجیل متی آمده است. «پس اینطور دعا کنید. ای پدر ما که در آسمانی، نام تو مقدّس باد! ملکوت تو بیاید، اراده‌ی تو چنانکه در آسمان است بر زمین نیز کرده شود، نان کفاف ما را امروز به ما بده و قرضهای ما را ببخش چنانکه ما نیز قرضداران خود را می‌بخشیم و ما را در آزمایش نیاور بلکه از شریر ما را رهایی ده زیرا ملکوت و قوّت و جلال تا ابد الآباد از آن تو است. آمین.»
مسیحیان در یکشنبه نماز خاصّی دارند که این عبارت در آن خوانده میشود: «ترا شکر می‌کنم ای خدای پدر که به قدرت خود مرا از عدم، موجود فرمودی به شکل و شباهت خود مرا خلق کردی و اسم تو را شکر می‌کنم ای خدای پسر که به عقل خود مرا از جهنّم نجات دادی و درهای فردوس را به روی من باز کردی. اسم تو را شکر می‌کنم ای خدای روح القدس که به رحم خود در هنگام تعمید مرا تقدیس نمودی و الان نیز همیشه در من کار می‌کنی که مرا مقدّس سازی با آن شفقت‌هایی که هر روز به من می‌دهی. به خوشحالی بزرگ اسم تو را شکر می‌کنم. ای سه اقنوم مسجود که ثلاثه مقدّس، می‌باشید، چنانچه از ازل بودید و الان نیز هستید و همیشه خواهید بود تا ابد الاباد، تو را سجده می‌کنم ای سه خدای مقدس، آن اسم تو را شکر می‌کنم با یک دل نرم و مملو از امتنان تو را شکر می‌کنم..»
همچنین در مورد کیفیت نماز عیسویان آمده است که هیئت خاصّی در قیام و قعود نزد آنها مراعات نمی‌شود بلکه قصد کلّی، نیّت خالص و پاک و طهارت فکر می‌باشد. و بهترین نماز آن است که مختصر و مفید و با حرارت تقدیم شود.
اگر چه برخی از آداب نماز و نیایش کنونی مسیحیان مانند خطاب به اقنوم ثلاثه در نماز با وحی الهی سازگاری ندارد و تحریفاتی است که توسط کاهنان مسیحی با نظر خود وارد کتاب آسمانی انجیل نموده و به حضرت عیسی (علیه السلام) نسبت داده‌اند، اما همین امر ما را به این نتیجه میرساند که اصل نماز در این شریعت الهی وجود داشته است.

جایگاه نماز در آئین اسلام

1- اهمیت نماز در قرآن کریم
خداوند در قرآن کریم می‌فرماید که لقمان اینگونه به فرزند خویش درباره‌‌ی نماز نصیحت کرد:
يَا بُنَيَّ أَقِمِ الصَّلَاةَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنكَرِ وَاصْبِرْ عَلَىٰ مَا أَصَابَكَ ۖ إِنَّ ذَٰلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ(اى پسرك من، نماز را برپا دار و به كار پسنديده وادار و از كار ناپسند باز دار، و بر آسيبى كه بر تو وارد آمده است شكيبا باش. اين [حاكى‌] از عزم [و اراده تو در] امور است.)
از این آیه ضمن اینکه می توان اهمیّت نماز را برداشت کرد، برخی از ثمرات و فواید عملی نیز قابل استفاده است. از همین روست که در تفسیر این آیه آمده است که لقمان به فرزند خویش خطاب کرد:
«ای پسرک من: نماز را برپادار چرا که نماز مهمترین پیوند تو با خالق است، نماز قلب تو را بیدار و روح تو را مصفّا، و زندگی تو را روشن می‌سازد. و آثار گناه را از جانت می‌شوید، پرتو نور ایمان را در سرای قلبت میافکند و تو را از فحشاء و منکرات باز می‌دارد.»
فرزند عزیزم! مبادا خروس از تو هشیارتر به اوقات نماز و مراقب‌تر باشد! آیا نمی‌بینی که به هنگام هر نماز، رسیدن وقت آن را اعلام می‌کند و سحرگاهان به آوای بلند ندا سر می‌دهد در حالی که تو در خوابی؟
و خداوند در آیه دیگری می‌فرمایند: «حافِظُوا عَلی الصّلوات و الصلوةِ الوُسطی»ٰ؛ ( محافظت کنید در برپایی نمازها بخصوص نماز میانی.)
بعضی مفسران در معنای «صلوة وسطی» گفتهاند مراد نماز جمعه است و عده‌ای هم به شب قدر عقیده دارند ولی به نظر میرسد مقصود از آن نماز ظهر است چراکه شأن نزولی که برای آیه نقل شده، صلوة وسطی را به نماز ظهر تفسیر نموده است و عده‌ای از محدثین و مفسرین نیز این اعتقاد را دارند؛ مرحوم شیخ حر عاملی روایاتی را نقل می‌کند مبنی بر اینکه صلوة وسطی همان نماز ظهر است و در پایان می‌فرماید: «اگر چه در بعضی از روایات صلوة وسطی تفسیر به نماز عصر شده است اما آنها حمل بر تقیّه می‌شوند.»
2- اهمیت نماز در سنت
در میان روایات، موضوعی به اهمیت نماز دیده نمی‌شود. پاسداران شریعت و راهبران محمّدی با سخنان گوناگون کوشیده‌اند تا اهمیت این موضوع را بر همگان روشن سازند.
امام علی (علیه السلام) می‌فرمایند: شما را به نماز و مواظبت بر آن سفارش می‌کنم؛ زیرا که نماز بهترین کار است و ستون دین شماست.
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: هر که دو رکعت نماز بگذارد و بداند در آن دو رکعت چه می‌گوید، وقتی به انجامشان رساند هیچ گناهی میان او و خدای عزوجل نباشد مگر اینکه آنها را بر او ببخشد.
حضرت فاطمة زهراء (س) نیز فرمودند: خداوند متعال نماز را برای دور کردن انسان از کِبر واجب کرد.
3- فلسفه‌ی نماز در کلام رسول خدا
هیچ فریضه‌ای بدون فلسفه نیست، نمازهای یومیّه نیز دارای حکمت می‌باشند. امام حسن مجتبی (علیه السلام) فرمودند: عده‌ای از یهودیان از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) پرسیدند، چرا نماز پنجگانه را خدا در پنج وقت از شبانه روز بر امت تو فرض کرد؟
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: خداوند میفرماید به پادار نماز را از بازگشتگاه خورشید (نصفه‌‌ی روز) تا تاریکی (نصفه شب). در این ساعت خداوند جهنمیّان را در قیامت به جهنّم وارد می‌کنند، پس هیچ مؤمنی نیست که در این ساعت به رکوع یا سجود و... مشغول شد مگر اینکه خدا جسدش را بر آتش جهنّم حرام گرداند.
و امّا نماز عصر، آن ساعتی ا‌ست که آدم ابوالبشیر از میوه‌ی شجره‌ی منّهیه خورد و از بهشت خارج شد. پس خداوند ذریّه حضرت آدم(ع) را امر به نماز عصر نمود.
امّا نماز مغرب، در این هنگام توبه حضرت آدم پس از سیصد سال قبول شد و حضرت آدم سه رکعت نماز خواند، رکعتی برای خطای خویش، و رکعتی برای خطای حضرت حوّا و رکعتی برای شکرانه قبول توبه، پس خداوند این سه رکعت را بر امّتم فرض کرد. و امّا نماز عشاء را امر فرمود برای نورانیّت قبر و روشن ساختن آن، و اینکه به من و امّتم نوری روی صراط عطا فرماید.
نماز صبح، پس همانا آفتاب وقتی طلوع می‌کرد، گویا بر شاخهای شیطان طلوع می‌کرد. پس خداوند مرا امر فرمود که: قبل از طلوع آفتاب و قبل از آن که کافر برای خورشید سجده کند، نماز صبح بخوانم تا آنکه امتم، برای خداوند متعال سجده نمایند.
4- فواید و آثار نماز
الف) نماز ذکر الهی
یکی از مهمترین حکمتهای تشریع نماز ذکر و یاد الهی است. «ذکر» یعنی به خاطر آوردن چیزی که در مقام بررسی و تحقیق مورد قبول است ولی در حالت عادی و در مقام عمل از آن غفلت شده است. ممکن است انسان در مقام نظر و بررسی به خداوند ایمان داشته باشد و با تمام وجود به آن معتقد باشد، امّا اگر در صحنه‌ی زندگی بر اساس این عقیده عمل نکند دچار غفلت از یاد خدا شده است و در این حالت است که احتیاج به تذکّر و یادآوری دارد، تا پیوسته ایمان او تعیین کننده‌ی مسیر زندگی او گردد و در این راستا نماز بهترین وسیله برای تحقّق این هدف است و از همین روست که خداوند میفرماید نماز با به خاطر یاد من به جا آوردید.
به عبارت دیگر «ذکر یک تأثیر کلی در اعمال انسان دارد و آن این است که اعمالش با جهت اعتقادی‌اش منطبق می­شود و در این صورت است که اگر نماز تأمین کننده‌ی ذکر الهی باشد، یک نوع رابطه‌ی داد و ستدی بین متن نماز و تأثیر پذیری او در خارج ایجاد می شود.»
ب) نماز عامل تربیت اخلاقی
نماز علاوه بر اینکه از بعد دینی بازدارنده‌ از گناهان و عاملی در جهت محو معاصی و مغفرت و آمرزش الهی است، از بعد اخلاقی نیز وسیلهای در جهت پرورش فضایل اخلاقی و تکامل معنوی انسان است. نماز خودبینی و کبر که منشأ بسیاری از رذایل اخلاقی است، را از بین می‌برد و به سایر رفتارهای آدمی در زندگی ارزش و روح می‌دهد. نماز انسان را به حیاتی پاک دعوت کرده و روح انضباط را در انسان تقویّت می‌کند.

نتیجه
بر اساس مهمترین یافتههای این تحقیق، اگرچه نماز و «صلاة» در اصلاح خاص، از جمله اعمال عبادی در دین مبین اسلام میباشد که از سوی خداوند و به وسیله‌ی پیامبر برای مسلمان جعل شده، امّا حقیقت نماز که همان کرنش و تعظیم در برابر ذات اقدس اله و مناجات با وی و عرض حاجت و استعانت از وی است، به اشکال دیگری در سایر ادیان الهی از جمله زرتشت، یهودیّت و مسیحیّت نیز وجود داشته و دارد و روایاتی نیز حاکی از آن است که انبیاء بزرگ الهی نیز به اقامه‌ی نماز مأمور بودهاند و این فریضه‌ی الهی را به اشکال مختلف به جای میآوردهاند.


منابع
قرآن کریم
کتاب مقدّس
1- اشتاین سالتز، آدین، سیری در تلمود، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان، 1383.
3- حسن زاده، صادق، کلید بهشت، انتشارات لوح محفوظ، 1378.
4- حائری شیرازی، مجیّ الدین، نماز، دفتر تبلیغات اسلامی، 1362.
5- رستمی چافی، علی، نماز راز دوست، دارالثقلین، 1378.
6- ری‌شهری، محمد، میزان الحکمه، مترجم: حمید رضا شفیعی، دارالحدیث، 1379.
7- سوری، نور محمد، چهل حدیث نماز اول وقت، نشر ذاکرین، 1381
8- سیّاح، احمد، فرهنگ بزرگ جامع نوین ج1.، انتشارات اسلام، 1380،
9- طبری، محمد، جامع البیان فی تفسیر القرآن ج1، دارالمعرفه، 6-1392،.
10- طباطبائی، محمد حسین، تفسیر المیزان، مترجم: محمد باقر موسوی، دقتر تبلیغات اسلامی، 1363.
11- عزیزی، عباس، تفسیر و پیام آیات نماز، انتشارات نبوغ، 1375.
12- غمخوار یزدی، محمد جواد، جایگاه نماز در ادیان الهی، ناشر: تشرالف، بی‌تا.
13- قانعی، سعید و یداللهی، مرتضی، زرتشت پیامبر ایران باستان، انتشارات به آفرین، 1386.
14- کازرونی، محسن، خلوتگه راز، نشر مؤلف، 1372.
15- لنگرودی واعظ، تاج، گفتار انبیاء، چاپخانه حیدری، 1364.
16- مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار ج11.، مؤسسه الوفاء، 1361،
17- معلوف، لوئیس، المنجمد، مترجم: محمد بندرریگی، ناشر: اسلامی، 1389
18- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه ج17.، دارالکتب الاسلامیه، 1380،
19- نجفی کاشانی، علی، برداشتی از نماز، دفتر تبلیغات اسلامی، 1374.


. سیّاح، احمد، فرهنگ بزرگ جامع نوین، ص1071.
- «إِنَّ اللَّـهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ ۚ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًا» احزاب/56
. معلوف، لوئیس، المنجمد، مترجم: محمد بندرریگی، ج1، ص951.
. نجفی کاشانی، علی، برداشتی از نماز، ص105.
. مجلسی، محمد باقر، ج11، ص196.
. طباطبائی، محمد حسین، تفسیر المیزان، مترجم: محمد باقر موسوی، ج10، ص546.
. حسن زاده، صادق، کلید بهشت، ص30.
قانعی، سعید و یداللهی، مرتضی ، زرتشت پیامبر ایران باستان، ص121.
- طه/ 14
- وَأَوْحَيْنَا إِلَىٰ مُوسَىٰ وَأَخِيهِ أَن تَبَوَّآ لِقَوْمِكُمَا بِمِصْرَ بُيُوتًا وَاجْعَلُوا بُيُوتَكُمْ قِبْلَةً وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ ۗ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ » یونس87
. طبری، محمد، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج1، ص203.
. غمخوار یزدی، محمد جواد، جایگاه نماز در ادیان الهی، بی‌تا، ص18.
. اشتاین سالتز، آدین، سیری در تلمود، 1383، ص156.
- مریم/ 31
. لنگرودی واعظ، تاج، گفتار انبیاء، ص337.
- انجیل متّی 6: 9
- لقمان/ 17
. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج17، ص52.
. رستمی چافی، علی، نماز راز دوست،، ص256.
- بقره/238
. کازرونی، محسن، خلوتگه راز، ص51.
. ری‌شهری، محمد، میزان الحکمه، مترجم: حمید رضا شفیعی، ص3095.
- بر گرفته از کتاب چهل حدیث نماز اول وقت اثرنور محمد سوری
- «واَقم الصلوة لذکری» طه/ 14
. حائری شیرازی، مجیّ الدین، نماز، 1362، ص15.
. عزیزی، عباس، تفسیر و پیام آیات نماز، 1375، ص100.