موضوع: مراتب نفس در احادیث

مراتب نفس در احادیث

مراتب نفس را چهار برشمرده اند:
نفس اماره که امر کننده به گناه است. «وَمَا أُبَرِّئُ نَفْسِی إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلَّا مَا رَحِمَ رَبِّی إِنَّ رَبِّی غَفُورٌ رَحِیمٌ، سوره یوسف آیه 53»؛

«و من نفْس خود را تبرئه نمى كنم، چرا كه نفس همواره به بدى فرمان مى دهد، مگر آن جا كه پروردگارم رحم كند. همانا پروردگار من آمرزنده مهربان است».
نفس لوامه که پس از بدی ها از درون ما را ملامت می کند. «وَلَا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ، قیامت/ 2»؛ «و سوگند به نفْس ملامتگر».
نفس الهام کننده که پیش از انجام هر بدی الهام دهنده ما است به خباثت و پیامدهای آن عمل، کسانی که تقوا پیشه کنند به این مرتبه از نفس خواهند رسید «و نفس و ماسویها، شمس/ 7»؛ و سوگند به نفس آدمى و آنكه او را سامان داد. «فالهمها فجورها و تقویها، شمس/ 8»؛ پس تشخیص فجور و تقوى را به وى الهام كرد.. و نفس مطمئنه نفسی است که خداوند از آن راضی است «یا ایتها النفس المطمئنه، فجر/ 27»؛ تو اى جان آرام یافته، به اطمینان رسیده! «ارجعی الی ربک راضیه مرضیه، فجر/ 28»؛ به سوى پروردگارت بازگرد كه تو از او خشنود و او از تو خشنود است.


نفْس اماره

امام علی علیه السلام می فرماید:

«النَّفسُ الأمّارةُ المُسَوِّلَةُ تَتَملَّقُ تَمَلُّقَ المُنافِقِ، وتَتَصَنَّعُ بشِیمَةِ الصَّدیقِ المُوافِق، حتّى إذا خَدَعَت وتَمَكَّنَت تسَلَّطَت تَسَلُّطَ العَدُوِّ، وتَحَكَّمَت تَحَكُّمَ العُتُوِّ، فأورَدَت مَوارِدَ السُّوءِ»؛

نفْسِ بد فرمانِ ظاهر آرا، همچون منافق، چاپلوسى مى كند و خود را چون دوستى سازگار و دلسوز جلوه مى دهد و همین كه فریب داد و (بر انسان) دست یافت، چون دشمن مسلّط مى شود و با خودخواهى و قلدرى فرمان مى راند و (شخص را) به جایگاه هاى بدى و هلاكت مى كشاند.

امام سجاد علیه السلام - در مناجات می فرماید:

«إلهی، إلیكَ أشكو نَفساً بالسُّوءِ أمّارَةً، وإلَى الخَطیئةِ مُبادِرَةً، وبمَعاصیكَ مُولَعَةً، ... كثیرَةَ العِلَلِ، طَویلَةَ الأمَلِ، إن مَسَّها الشَّرُّ تَجزَعْ، وإن مَسَّها الخَیرُ تَمنَعْ، مَیّالَةً إلَى اللَّعبِ واللَّهوِ، مَملُوّةً بالغَفلَةِ والسَّهوِ، تُسرِعُ بی إلَى الحَوبَةِ، وتُسَوِّفُنی بالتَّوبَةِ»؛

خداى من، به تو شكایت مى كنم از نفْسى كه همواره به بدى فرمان مى دهد و به سوى گناه مى شتابد و به معاصى تو حریص است ... پُر عذر و بهانه است و آرزوى دراز دارد، اگر به او گزندى رسد، بیتابى مى كند و اگر خیر و بركتى رسدش، بخل مى ورزد، شیفته بازى و سرگرمى است، آكنده از غفلت و بى خبرى است، مرا به سوى گناه مى شتاباند و در كار توبه امروز و فردا مى كند.

نفْس ملامتگر یا وجدان بیدار

پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله در سفارش به ابن مسعود می فرماید:

«یابنَ مَسعودٍ، أكثِرْ مِن الصّالِحاتِ والبِرِّ؛ فإنّ الُمحسِنَ والمُسِی ءَ یَندَمانِ، یَقولُ الُمحسِنُ: یا لَیتَنی ازدَدتُ مِن الحَسَناتِ! ویقولُ المُسِی ءُ: قَصَّرتُ، وتَصدیقُ ذلكَ قَولُهُ تعالى: «ولا اُقْسِمُ بالنَّفْسِ اللَّوّامَة»؛

اى پسر مسعود، كارهاى شایسته و نیك بسیار به جاى آر؛ زیرا نیكوكار و بدكار هر دو پشیمان مى شوند. نیكوكار مى گوید: كاش خوبى هاى بیشترى انجام مى دادم و بدكار مى گوید: كوتاهى كردم.

گواه این مطلب، سخن خداوند متعال است كه مى فرماید: «و سوگند به نفس ملامتگر».