موضوع: آيه هاي زندگي . . .

بهشتيان پيوسته در اموالشان حقوقي براي محـرومان قرار مي دهـند
آیه ی شریفه
لَّذِينَ فِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَّعْلُومٌ >>لِّلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ / 24 : معارج
ترجمه
و آنان كه در اموالشان حقي است معين (۲۴) براي سائل و محروم [از مال دنيا] (۲۵).
شرح و تفسیر
دو نكته درباره آيه:
# حقِ معين زكاتِ واجب نيست; زيرا اين آيه در مكه نازل شده و حكم وجوب زكات درمدينه و در سال دوم هجري قمري وضع شده است.
امام صادق (ع) فرمودند: «خداوند در داراييهاي توانگران، بجز خمس و زكات، حقوقي ديگر واجب و مقرر كرده است، وَفياَمْوالِهِمْ حَقُ مَعْلومُ لِلسّائِلِ وَالَْمحرُومِ; و آن حق معلوم و معين چيزي است كه هر كسي وظيفه خود مي داند از مالش بپردازد; و او بايد به اندازه توان و وسعت مالي اش آن مقدار را بر خود واجب شمارد و بسته به ميل خودش هر روز يا هر جمعه ياهر ماه بپردازد.»
# سائل با محروم فرق دارد: سائل كسي است كه حاجت خود را ميگويد، اما محروم كسي است كه شرم و حيايش مانع مي شود كه تقاضا كند. امام صادق (ع) فرمودند: «محروم كسي است كه براي كسب و كار زحمت ميكشد، اما زندگي او پيچيده و سخت است.»
امام علي (ع) درباره مسئوليت توانگران مي فرمايند: «همانا خداوند در اموال ثروتمندان به اندازهاي كه نياز تهيدستان را كفايت كند حق واجب فرموده است; و اگر تهيدستان گرسنه و برهنه و رنجور شوند، به سبب آن است كه ثروتمندان حق آنان را نداده اند ; و خداوند حق دارد روز قيامت ثروتمندان را بازخواست و براي اين كار عذابشان كند»; و نيز فرمودند: «گناهي بزرگتر از گناه ثروتمندي نيست كه نيازمند را از حقش محروم كرده باشد.»

خداوند گيرنده صدقات است; و آن نزد او مي ماند



آیه ی شریفه
أَلَمْ يَعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ هُوَ يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَيَأْخُذُ الصَّدَقَاتِ وَأَنَّ اللّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ / 104 : توبه
ترجمه
آيا ندانسته اند خداست كه توبه را از بندگانش مي پذيرد و صدقه ها را در واقع او خود مي گيرد; و خداست كه عَطوف و بسيار توبه پذير و مهربان است؟!
شرح و تفسیر
امام صادق (ع) فرمودند:
«خداي، تبارك و تعالي، مي فرمايد : هيچ چيزي نيست، مگراين كه كسي را مأمور گرفتن آن كرده باشم، بجز صدقه كه آن را با دست خودم مي گيرم.»
برخي از آثار و فوايد صدقه دادن و چند نكته مهم در اين باره، بر اساس روايات اسلامي:
# صدقه خشم پروردگار را فرو مي نشاند و موجب رضايت و خشنودي او مي شود ;
# صدقه در نزد خداوند رشد مي كند، مثلِ اين كه نصف خرمايي به اندازه كوه احد شود;
# صدقه هفتاد بلا از بلاياي دنيوي و مرگ بد و ناگوار را دفع مي كند;
# صدقه، مانند دعا، مؤثرترين داروي بيماريها و دردهاست;
# با صدقه، روزيِ انسان از آسمان فرود ميآيد; لذا به هنگام تنگدستي، بايد صدقه داد;
# صدقه فقط بخشش مال نيست و هر كار نيكي صدقه است، مانند: راهنمايي كردن كسي و يا سخن نيكو و پاكيزه گفتن و يا لبخند زدن برادران مؤمن به برادرانِ مؤمنشان وزنان مؤمن به خواهران مؤمنشان و عيادت از بيماران و نهي از منكر و امر به معروف وجواب سلام دادن و اصلاح كردن روابط تيره مردم و گام برداشتن به سوي نماز و مسجد و برداشتن سنگ و خار و مانع از سر راه و نگاه داشتن زبان از خطا و كلاً خودداري از هر بدي;
# خويشان در صدقه مقدم اند و بايد از خانواده، يعني مادر و پدر و خواهر و برادر، شروع كرد.

از آنچه دوست داريد بگذريد تا به نيكي برسيد
آیه ی شریفه
لَن تَنَالُواْ الْبِرَّ حَتَّى تُنفِقُواْ مِمَّا تُحِبُّونَ وَمَا تُنفِقُواْ مِن شَيْءٍ فَإِنَّ اللّهَ بِهِ عَلِيمٌ / 92 : آل عمران
ترجمه
هرگز به نيكي [كامل] نميرسيد تا از آنچه خود دوست داريد انفاق كنيد; و هر چه انفاق كنيد حتماً خداوند بدان داناست.
شرح و تفسیر
خداي سبحان در قرآن فرموده است: «اي پيامبر، از تو مي پرسند كه چه چيز انفاق كنند. بگو: [جنس مال مهم نيست] هر مالي انفاق كنيد براي پدر و مادر و نزديكان و يتيمان و فقيران و در راه مانده باشد; اما ادب انفاق سه چيز است:
اول اين كه انفاق از سر رضا و رغبت باشد و انفاق كننده مؤمن به خداوند باشد;
دوم اين كه انفاق از درآمد پاك و حلال باشد و نه از مال آلوده به ربا و درآمد حرام;
سوم اين كه انسان بايد از آنچه دوست دارد و به فرموده رسول خدا (ص) چشمش آنرا گرفته و دلش آن را خواسته است براي خدا قرار دهد، كه تجارت پرسود آخرت ايناست. بعضي از مردم عادت كرده اند چيزهاي بيمصرف را انفاق كنند. اين گونه انفاق نه موجب تربيت معنوي و پرورش روحي انسان مي شود و نه سود چنداني به حال نيازمندان دارد; بلكه در برخي موارد، اهانت به آنها و تحقير ايشان است. راوي ميگويد: «علي (ع) جامهاي خريد و از آن خوشش آمد. لذا آن را صدقه داد.» پسسزاست در انفاق، كه گيرنده حقيقي آن خداست و طرفِ ديگر آن تهيدستان دل شكسته اند ، بيشتر دقت شود تا موجب توهين به مقام ربوبي حضرت حق و تحقير نيازمندانِ تنگدست نشود. از اين رو قرآن ملاكي كلي ارائه كرده و فرموده است: «ازآنچه خودتان، جز از روي كراهت، حاضر به پذيرش آن نيستيد انفاق نكنيد.»

قبل از اين كه مرگ فرا رسد، انفاق كنيد; وگرنه پشيمان مي شويد

آیه ی شریفه
وَأَنفِقُوا مِن مَّا رَزَقْنَاكُم مِّن قَبْلِ أَن يَأْتِيَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ فَيَقُولَ رَبِّ لَوْلَا أَخَّرْتَنِي إِلَى أَجَلٍ قَرِيبٍ فَأَصَّدَّقَ وَأَكُن مِّنَ الصَّالِحِينَ / 10 : منافقون
ترجمه
و از آنچه روزيِ شما كردهايم انفاق كنيد، پيش از آن كه هر يك از شما را مرگ فرا رسد، پس [در شُرف رفتن] گويد: پروردگارا، چرا [مرگ] مرا اندكي به تأخير نينداختي تا صدقه دهم و از شايستگان باشم؟!
شرح و تفسیر
قرآن در آيات مختلف بين ترك انفاق و كفر و نفاق به رابطهاي تنگاتنگ قايل شده است; بهگونه اي كه ترك انفاق را از نشانه هاي نفاق و كفر قلبي به خداوند برشمرده است; و اين خود دليلي ديگر بر اهميت انفاق است. چند نكته درباره آيه: اولاً، خداوند امر به انفاق كرده است، آن هم در فرصت زندگي و حيات و قبل از رسيدن مرگ و از دست رفتن فرصتها و سرمايه ا; ثانياً، فرموده است: «مِماّارَزَقْناكُمْ»، يعني اگر ميگوييم انفاق كنيد، خودمان به شما داده ايم، روزيها و داراييهاي شما امانتي از ما در نزد شماست، بنابراين بخل ورزيدن معنايي ندارد، از مال خودمان در راه ما بدهيد;ثالثاً، ميگويد: من انفاق كنم و از صالحان شوم; يعني وقتي پرده ها بهكنار مي رود و چشم برزخي باز مي شود و حقايق عالم را مي بيند ، مي فهمد كه يگانه راه صالح بودن انفاق مال در آن راهي است كه خداوند امر كرده است. رسول خدا (ص) فرمودند: «هر كه مال خود را به اختيار از نيكان دريغ كند خداوند مالش را بهاجبار نصيب بَدان مي كند.»
امام صادق (ع) نيز فرمودند: «بدان كه هر كسي در راه طاعت خدا خرج نكند به خرج كردن در راه معصيت خداي، عزّوجل، گرفتار مي شود ; و هر كه در راه رفع نياز دوستِ خدا قدم برندارد بهقدم برداشتن در راه رفع نياز دشمن خداي، عزّوجل، گرفتار مي شود .»
حضرتش در حديثي ديگر فرمودند: «هيچ بندهاي نيست كه از خرج كردن يك درهم در راهي كه حق آن است دريغ ورزد، مگر اين كه دو درهم به ناحق خرج كند.»

اي كاسبان، با ترازوي صحيح وزن كنيد و حـق الـناس را بر عهـده مگـيريد!

آیه ی شریفه
وَزِنُوا بِالْقِسْطَاسِ الْمُسْتَقِيمِ >>وَلَا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْيَاءهُمْ وَلَا تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ / 182 : شعراء
ترجمه
و با ترازوي درست وزن كنيد; (۱۸۲) و كالاهاي مردم را بي ارزش نكنيد; و در روي زمين، مفسدانه حركت نكنيد. (۱۸۳).
شرح و تفسیر
قسطاس يعني ترازو; و بخس ستمي است كه در كم ارزش جلوه دادن كالا يا قيمت روا مي دارندو با ايجاد نوسانات مصنوعي قيمت كالا را تنزل مي دهند.
آيه اول مربوط به فروشندگان است و آيه دوم مربوط به خريداران.
البته درباره فروشندگان و رعايت عدالت و دقت در توزين اجناس و پرهيز از كم فروشي آيات متعددي آمده كه در آنها امر شده است كه پيمانه و وزن را تمام بگذارند و كم فروشي نكنند; و اساساً سورهاي به نام مطفّفين در قرآن هست. مطفّفين از تطفيف است، به معناي كم فروشي كه امري كلي است و شامل نقص و كم گذاري در هر گونه اندازه گيري مي شود .
در اسلام، تطفيف و بخس از گناهان كبيره است و شديداً از آن نهي شده است. در حديث است كه اهل مدينه در خريد و فروش به يكديگر خيانت مي كردند. زماني كه پيامبر اكرم (ص) ازمكه به سوي مدينه هجرت كردند، در ميان راه سوره مطفّفين نازل شد. پيامبر (ص) بعد از ورود به مدينه به بازار رفتند و اين سوره را براي مردم خواندند; و سپس فرمودند: «در پي پنج خصلت،پنج مصيبت و بلاست:
# مردمي كه پيمان بندگي را بشكنند خداوند دشمنشان را بر آنان مسلط مي كند;
# قومي كه به غير از فرمان خدا حكم كنند در بين آنان فقر آشكار شود;
# مردمي كه گناه در بينشان آشكار شود به مرگهاي ناگهاني مي ميرند;
# مردمي كه كم فروشي كنند به قحطي مبتلا مي شوند ;
# مردمي كه زكات ندهند باران از آنان قطع مي شود و به خشكسالي مبتلا مي شوند .»

در معامله دقت كنيد و به مشتري ضرر نرسانيد
آیه ی شریفه
أَوْفُوا الْكَيْلَ وَلَا تَكُونُوا مِنَ الْمُخْسِرِينَ / 181 : شعرا
ترجمه
پيمانه را تمام بپردازيد و كم فروشي مكنيد.
شرح و تفسیر
از امام صادق (ع) نقل است كه «رسول خدا (ص) خطاب به مردم فرمودند: در ميان شما دو خصلت است كه به سبب آن اقوام و مردم پيش از شما هلاك شدند.»` مردم گفتند: آن دو چيست؟ حضرت فرمودند: كم گذاشتن پيمانه و كم گذاشتن وزن در معامله.» در روايت است كه حضرت اميرالمؤمنين (ع) چون از قضاوت فارغ شدند به بازار كوفه رفتند و فرمودند: «از خدا بترسيد و پيمانه و وزن را تمام بدهيد و راه عدل را مراعات كنيد و به مردم كم ندهيد و در زمين فساد و تباهي نكنيد.» اميرالمؤمنين (ع) روزي در بازار مردي را ديد كه زعفران مي كشد و در كفهاي كه در آن زعفران هست بيشتر ميريزد. حضرت دانستند كه ترازو خراب است. زعفران را برداشتند و فرمودند:«اول ترازو را راست كن; و بعد اگر خواستي، چربتر و سنگينتر وزن كن.»
البته درباره ممنوعيت و حرمت اِضرار، يعني ضرر رساندنِ عمومي به ديگران، آيات متعددي وجود دارد. در آيات ۲۳۱ و ۲۳۳ و ۲۸۲ سوره بقره و در آيه ۱۰۷ سوره توبه وآيه ۶ سوره طلاق خداوند صريحاً زيان رساندن به غير را در رديف كفر و تفرقه افكني درميان مسلمانان دانسته است.
فقهاي اسلام از اين آيات و روايات فراوان قاعدهاي ويژهاي را به نام «لاضرر» استنتاج كرده اند كه برخاسته از عبارت «لاضَرَرَ وَ لاضِرارَ في الاسْلامِ»است; يعني در اسلام، ضرر ديدن و ضرر رساندن نيست.
گاهي خسارت زدن ناشي از اين است كه طرفين به شرط معامله وفا نمي كنند. امام صادق (ع) مي فرمايند: «مسلمانان بايد به شروط قرارداد خود پايبند و وفادار باشند، مگر شرطي كه مخالف قرآن باشد.»

در معامله، قسم نخوريد


آیه ی شریفه
وَلَا تُطِعْ كُلَّ حَلَّافٍ مَّهِينٍ / 10 : قلم
ترجمه
و از كسي كه بسيار سوگندخور و فرومايه است فرمان مبر.
شرح و تفسیر
در اسلام، تجارتْ آداب و احكام فراواني دارد.
برخي از مهمترين مستحبات معامله عبارت است از:
# كاسب و تاجر قبل از شروع به كار احكام معامله و خريد و فروش را فرابگيرد تا گرفتار حرام و معاملات باطل و نامشروع نشود، در حديث است كه «اَلْفِقْهُ ثُماَلْمَتْجَرُ» ابتدااحكام معامله را فراگيريد، سپس تجارت كنيد;
# تاجر در بين مشتريان خود انصاف و عدالت را رعايت كند و در بين آنان فرق نگذارد، خصوصاً وقتي كه خريدار كار معامله را به او واگذار كند، زيرا در اين صورت مانند امانتدار است;
# اگر خريدار خواست معامله را برهم زند، فروشنده بپذيرد و بالعكس (پس ازفروش پس گرفته شود);
# هر روز قبل از شروع كار، در محل تجارت (بازار يا مغازه) بگويد «اَشْهَدُ اَنْ لااِلهَالاّاللّهُ وَحدَهُ لاشَريكَ لَه وَاَشْهَدُ اَن مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُه اَللّهُم اِنّي اَسْئَلُكَ مِنْ فَضْلِكَ حَلالاًطَيِّباً وَاَعُوذُ بِكَ مِنْ اَنْ اَظْلِمَ اَو اُظْلَمَ وَ اَعُوذُ بِكَ مِنْ صَفْقَهٍ خاسِرَةٍ وَيَمينٍ كاذِبةٍََ.»
برخي از مكروهات معامله:
# قسم خوردن به راست و اگر قسم دروغ باشد، حرام است;
# تعريف از جنس به هنگام فروش آن;
# مذمت و بدگويي از جنس به هنگام خريدن آن;
# احتكار (جمع آوري مواد غذايي براي گرانتر شدن);
# دادوستد با افراد لاابالي (بيبندوبار) و نادان و اشخاص پست و بي شخصيت;
# دخالت در معامله برادر مسلمان، به طوري كه معامله برهم بخورد;
# سودگرفتن از مؤمن ، مگر اين كه كالا گران قيمت باشد كه در اين صورت، به مقدار مخارج خود مي تواند سود بگيرد;
# فروش جنس در محل تاريك، به طوري كه عيب آن معلوم نشود.

داد و ستد حلال است و ربا حرام

آیه ی شریفه
وَأَحَلَّ اللّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا / 275 : بقره
ترجمه
... خداوند دادوستد را حلال و ربا را حرام كرده است...
شرح و تفسیر
يكي از مهمترين محدوديتهاي اسلام در معامله ممنوعيت رباست. در اسلام، مبارزه با ربا از راه هاي تنظيم و تعديل ثروت است.
ربا بر دو گونه است:
# رباي معاملي يا معاوضي، به اين معنا كه دادوستدي در كالاهاي وزن شدني يا پيمانه اي انجام گيرد و با همجنس آن مبادله شود، به طوري كه يك طرف آن برديگري فزوني يابد; مثل اينكه ۱۰۰ كيلو برنج اعلا را به ۱۱۰ كيلو برنج معمولي بفروشند كه دراين صورت، ۱۰ كيلوي اضافي آن ربا و حرام است;
# رباي قرضي، يعني قرض دادن مالي بهديگري به شرط گرفتن مبلغي بيشتر.
البته ممنوعيت ربا منحصر به آيين اسلام نيست، بلكه ريشه در اديان يهود و مسيحيت و اقوام پيشين دارد. از سخنان كوتاه و پرمعناي رسول خدا (ص)، كه پيش از او كسي اينچنين نفرموده، اين است كه «بدترين درآمدها درآمد رباست.»
امام صادق (ع) مي فرمايند: «هنگامي كه خداوند بخواهد مردمي را نابود كند، در آنها ربا آشكار مي شود »; و نيز روايت شده است كه پيامبر (ص) در سفارش خود به حضرت علي (ع)فرمودند: «اي علي، يك درهم ربا از نظر گناه و شدت عقوبت بزرگتر و سنگينتر از آن است كه كسي هفتاد مرتبه با محرم خود در خانه كعبه زنا كند.»
امام رضا (ع) درباره علت تحريم ربا مي فرمايند: «خداوند از ربا نهي كرد، چون مايه تباهي اموال است; زيرا انسان اگر يك درهم را به دو درهم بخرد بهاي درهم درهم است و بهاي درهم ديگر باطل است. پس خريد و فروش ربوي در هر حال براي فروشنده و خريدار زيان و كمبود دارد. از اين رو خداوند ربا را ممنوع كرد تا اموال تباه نشود، چنانكه منع كرد سفيهان اموال خود را در دست گيرند; زيرا بيم تباهي آن اموال مي رود . همچنين مي فرمايند: «علت تحريم ربا... ازدست رفتن كارهاي نيك... و گرايش مردم به سود خواري و رها كردن قرض دادن و پرداخت واجبات مالي و انواع نيكوكاري و رسيدگي به محرومان است.»

ربا مال شما را نابود مي كند

آیه ی شریفه
يَمْحَقُ اللّهُ الْرِّبَا وَيُرْبِي الصَّدَقَاتِ وَاللّهُ لاَ يُحِبُّ كُلَّ كَفَّارٍ أَثِيمٍ / 276 : بقره
ترجمه
خداوند ربا را نابود مي كند [(بركت مال ربوي را ميبرد)] ; و صدقات را فزوني مي بخشد; و خداوند هيچ كفران كننده گنهكاري را دوست نمي دارد.
شرح و تفسیر
برخي از دلايل مهم تحريم ربا از اين قرار است:
# ۱) رباخواري با فلسفه پيدايش پول تضاد دارد; زيرا پول وسيله اي كارساز و واسطهاي سالم براي انتقال ارزشهاست، نه كالايي سودآور و متاعي براي خريد و فروش; ربا گنج بيرنج است، در حالي كه اصل همه درآمدهاي سالم كار است; و اگر مزارعه يا مساقات يا مضاربه با شرايطش مشروع است، به اين دليل است كه آنها شركت كار و سرمايه در توليد و خود نوعي كار است; و اگر ارث در اسلام پذيرفته شده، بدين دليل است كه آن نيز محصول كار و زحمت و رنجي است كه مثلاً پدري كشيده و آن را براي فرزندش، كه ادامه وجود اوست، گذاشته است; در حالي كه ربا سودي بيضرر است;
# رباخواري دشمن بزرگ ارزشهاي اخلاقي است و اثر بسيار نامطلوبي در اخلاق اجتماعي دارد; هشام بن كلم درباره علت تحريم ربا از حضرت صادق (ع) پرسيد. امام فرمودند:«اگر رباخواري حلال باشد، مردم تجارت و كارهاي توليدي مورد نياز جامعه را ترك مي كنند و به رباخواري رو مي آورند»;
# ربا عامل مهم بحرانهاي اقتصادي و ورشكستگي فعالان اقتصادي و توليدكنندگان است، زيرا قدرت كاذب فعاليت اقتصادي در افراد ايجاد مي كند و همان قدرت كاذب از عوامل ورشكسته شدن است. علاوه بر آن، تهديدي براي پيوندهاي عاطفي است و امنيت اجتماعي جامعه را از بين ميبرد. از اين رو رباخواري به ام الفساد اجتماعي معروف شده است.

رباخواران با خدا و رسول سرِ جنگ دارند

آیه ی شریفه
فَإِن لَّمْ تَفْعَلُواْ فَأْذَنُواْ بِحَرْبٍ مِّنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ وَإِن تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُؤُوسُ أَمْوَالِكُمْ لاَ تَظْلِمُونَ وَلاَ تُظْلَمُونَ / 279 : بقره
ترجمه
و اگر چنين نكرديد[و به رباخواري ادامه داديد] ، پس بدانيد به جنگ با خدا و فرستاده او برخاسته ايد; و اگر توبه كنيد، سرمايه هاي شمااز آنِ شماست. در اين صورت، نه ستم كرده ايد و نه ستم ديده ايد.
شرح و تفسیر
در قرآن مجيد، تعبير اعلان جنگ فقط درباره همين گناه كبيره آمده است; زيرا اين گناه خصوصيتي دارد كه در ساير گناهان نيست. اين گناه جنگ با بندگان خدا و مستضعفان است و جنگ با آنها در واقع جنگ با خداست. البته چون مردم عصر جاهلي در لجنزار رباخواري غوطه ور بودند، قرآن ابتدا درباره رباخواري اخطار مي دهد و به شكل اندرز مي فرمايد : «آنچه از ربا به عنوان زيادي در اموال مي پردازيد سبب فزوني در پيشگاه خدا خواهد بود.» بعد اخطار را شدت مي دهد و مي فرمايد : چهار چيز سبب شده كه ماطيبات و پاكيزه ها را بر قوم يهود تحريم كنيم: ستمگري، بازداشتن مردم از راه خداوند، رباخواري، خوردن مال مردم از طريق باطل. سپس لحن سخن تندتر شده و نوعي از ربا، كه در آن زمان رايج بود (رباي مضاعف، يعني ربايِ اصل و فرع) صريحاً نهي شدهاست; و سرانجام، ربا اعلان جنگ با خدا و رسول خوانده شده است. در آيه ۲۷۵ سوره بقره نيز، آمده است كه رباخواران چون ديوانگان اند و در آخرت نيز چون آنان محشور مي شوند .