موضوع: قضاي الهي در لوح محفوظ

قضاي الهي در لوح محفوظ

نویسنده: علی اكبر بهرامیان

جبر و اختیار، یكی از پیچیده ترین مسایل در حوزه كلام اسلامی است. برخی از بررسی و تحلیل آن به شدت پرهیز می‌كنند، زیرا این مباحث را همانند تفكر در ذات الهی، بی حاصل و بیهوده می‌شمارند؛ چرا كه بیرون از دایره احاطه علمی بشر و دسترسی عقل انسانی است.
با توجه به اینكه قرآن و آموزه‌های وحیانی به این مساله به طور خاص و ویژه پرداخته است، بنابراین ضروری است تا به همان اندازه در آن تفكر و اندیشه ورزید؛ چرا كه نقش اساسی در بینش و نگرش انسان دارد و رفتارهای آدمی را به شدت تحت تاثیر قرار می‌دهد. جبرگرایی و یا اختیارگرایی می‌تواند سبك زندگی آدمی را دگرگون سازد. از این رو، شناخت هر كسی از تبیین و تحلیل قرآن و وحی در مورد این مسئله می‌تواند سبك زندگی او را تغییر دهد و بینش و نگرش متفاوتی را پدید آورد.
آنچه در پی می‌آید، بررسی یكی از مسائل مرتبط با جبر و اختیار در آموزه‌های وحیانی قرآن است. نویسنده با مراجعه به آموزه‌های قرآنی بر آن است تا نقش لوح محفوظ را در زندگی انسان ارائه دهد.

لوح محفوظ و ام الكتاب قضای الهی
یكی از اصطلاحات قرآنی، لوح محفوظ است. این اصطلاح ارتباط تنگاتنگی با مساله قضا و قدر الهی و جبر و اختیار دارد. از این رو، فهم آن را دشواریاب نموده است؛ چرا كه مسائلی كه مرتبط با حوزه‌های قضا و قدر یا جبر و اختیار باشد، از حوزه‌های سخت و دشواری است كه بال اندیشه بلند بسیاری از اندیشمندان و فرزانگان را شكسته و زبانشان را به لكنت افكنده است.
بسیاری از دانشمندان، خود را ناتوان از ورود به مسایلی می‌دانند كه مرتبط با ذات یا جبر و اختیار است؛ چرا كه آن را بیرون از دایره فهم بشر دانسته و عقل بشر را ناتوان از درك آن می‌دانند. از این رو قلم‌های بسیار در این وادی سرشكسته شده و پر پرواز شاهین‌های آسمان بلند اندیشه هایشان سوخته است.
دسته ای به خود اجازه نمی دهند تا در این وادی در آیند یا در آسمان آن اوج گیرند و گروهی دیگر، بی محابا در عرصه سیمرغ وارد می‌شوند و می‌خواهند با پر مگس به قاف اندیشه برآیند و در ساحت قدس و عرش الهی به پرواز درآیند و از آن اوج، حقیقت جبر و اختیار را دریابند؛ در حالی كه عبور از وادی سخت و دشوار حیرت، با پر مگسی شدنی نیست.
تنها شماری دریافته اند كه باید با پر وحی در آسمان قدس و بر قاف عرش به پرواز در آیند و حقیقت را از دریچه شاهین تك تیز و تاز وحی بنگرند. آنان می‌دانند كه چاره ای جز شناخت حقیقت جز به اندیشه وحیانی ندارند؛ چرا كه هم جهالت و نادانی نسبت به این مسایل، گناهی بزرگ است و هم ورود به این عرصه، بی مدد اندیشه وحیانی، گمراهی و ضلالت دایمی است.
از سویی نیاز به شناخت و از سویی دیگر، آگاهی از ناتوانی عقل بشری، موجب شده تا تبیین وحیانی به عنوان مهم ترین و تنهاترین محور مسایلی از این دست باشد. بر هر كسی است تا نسبت به حقیقت قضا و قدر و جبر و اختیار آگاهی یابد؛ زیرا پذیرش هر یك می‌تواند نسبت رفتاری وی را با هستی دگرگون كند و رفتارهای او را به شدت متاثر سازد. كنش‌ها و واكنش‌های هر انسانی، وابسته به بینش‌ها و نگرش‌های اوست. بینش‌ها و نگرش هایی كه ارتباط تنگاتنگی با شناخت انسان از خود، هستی و فلسفه آن دارد. هر چه شناخت انسان و همچنین اعتقادات و باورهایش به حقیقت نزدیك تر باشد، رفتارهایش به واقعیتی مرتبط به حقیقت نزدیك تر خواهد بود. از این رو گفته اند سبك زندگی هر كسی ارتباط تنگاتنگی به بینش‌ها و نگرش‌های او دارد.
قرآن، مجموعه ای كامل از دانش ها، شناخت ها، باید و نبایدهایی است كه سبك خاصی از زندگی را به انسان ارایه و پیشنهاد می‌دهد و به عنوان راهنمای الهی دراختیار بشر است. این كتاب بر آن است تا سبك زندگی انسان را چنان قراردهد كه به سادگی و آسانی بتواند حقایق را بشناسد و با واقعیت‌ها ارتباط برقرار كند و واقعیت‌ها را براساس حقایق سامان دهد.
ازجمله مسائل و مباحث كه درسبك زندگی مهم است، آگاهی و شناخت نسبت به قضا و قدر و جبر و اختیار است، لذا بخشی از آموزه‌های قرآنی، به این مهم اختصاص یافته است. از جمله مسائل و مباحث مرتبط با قضا و قدر و جبر و اختیار مساله لوح محفوظ و ام الكتاب است.
لوح به هر صفحه از صفحه‌های چوب یا استخوان شانه جانوران گفته می‌شود كه برآن چیزی نوشته می‌شود. (ترتیب العین، خلیل بن احمد فراهیدی، ج 3، ص 1661) اما لوح محفوظ كه در آیاتی از جمله 22 سوره بروج به آن اشاره شده، لوح خاصی است كه به نظر می‌رسد كیفیت و چگونگی آن بر ما مخفی و نهان است و بشر اطلاعاتی از آن ندارد و یا اگر دارد بسیار اندك و كم است، به گونه ای كه نمی‌توان براساس آن نسبت به كیفیت لوح سخنی گفت و تحلیل و تبیین ارایه نمود. (مفردات الفاظ قرآن كریم، راغب اصفهانی، ص 750)
آگاهی و شناخت ما از لوح محفوظ به همان میزانی است كه دراخبار برای ما روایت شده است. به نظر می‌رسد كه در قرآن غیر از اصطلاح لوح محفوظ، اصطلاح دیگری برای بیان این مقصود و منظور وجود دارد كه همان اصطلاح ام الكتاب است، ام الكتاب به معنای مادر كتاب‌ها و نوشته ها، چیزی است كه درجانب راست عرش الهی واقع شده است (جامع البیان، ج 15، جزء 30، ص 140، و نیز مجمع البیان، ج 9، 10، ص 711).
مفسران با توجه به روایات تفسیری در برخی از آیات، اصطلاح «الكتاب» را به معنای ام الكتاب و لوح محفوظ گرفته اند. به عنوان نمونه، فخر رازی با توجه به آیه 6 سوره احزاب براین باور است كه مقصود از «الكتاب» دراین آیه، همان لوح محفوظ و ام الكتاب است. (محفوظ الكبیر، مفاتیح الغیب، ج 9، ص 159) همچنین علامه طبرسی واژه كتاب را در آیه 52سوریه طه به معنای لوح محفوظ دانسته است. (مجمع البیان، ج 7 و 8، ص 23)
زمخشری نیز واژه امام در آیه 12سوره یس را به معنای لوح محفوظ گرفته است. این بدان معناست كه از نظر مفسران بزرگ قرآن، برای اصطلاح لوح محفوظ، واژگان و اصطلاحات دیگری نیز در قرآن وجود دارد كه می‌توان آن را با توجه به ویژگی‌هایی كه برای لوح محفوظ گفته اند، به دست آورد.
برای اینكه با اصطلاح قرآنی لوح محفوظ و نقش آن در هستی و زندگی بشر آتش شویم، بهتر آن است پیش از هر بحثی، نگاهی به اوصاف و ویژگی لوح محفوظ از نگاه قرآن و وحی داشته باشیم.

اوصاف و ویژگی‌های لوح محفوظ
لوح محفوظ دارای ویژگی‌های چندی است كه توجه به این ویژگی‌ها می‌تواند فهم ما را نسبت به جایگاه آن درمساله جبر و اختیار و قضا و قدر نیز افزایش دهد.
از جمله ویژگی‌های مهمی كه قرآن برای لوح محفوظ برشمرده، جامعیت آن است. خداوند در آیاتی چند از جمله آیه 70سوره حج و11سوره فاطر، لوح محفوظ را كتاب جامع حوادث مربوط به همه موجودات آسمان و زمین معرفی می‌كند. (كشاف، زمخشری، ج 3، ص 170؛ و نیز مجمع البیان، ج 7 و 8، ص 150)
اینكه خداوند در برخی از آیات از جمله آیه 4 سوره زخرف آن را با نام ام الكتاب (مجمع البیان، ج 9 و 10، ص 60) معرفی كرده می‌توان دریافت كه همه هستی در این كتاب وجود دارد؛ زیرا «ال» در الكتاب به معنای لام جنس و مفید استغراق است. بنابراین، لوح محفوظ، مادر همه كتاب هاست و چیزی بیرون از آن نمی‌باشد.
خداوند در آیه 75 سوره نمل و 3 سوره سبا، به جامعیت لوح محفوظ، نسبت به حقایق آسمان و زمین اشاره می‌كند و در آیه 61 سوره یونس تبیین می‌كند كه همه حوادث جهان در این كتاب وجود دارد. (مجمع البیان، ج 5 و 6، ص 180) بنابراین هیچ چیز بزرگ و كوچكی در هستی نیست مگر آنكه در لوح محفوظ نگاشته شده است.(قمر، آیه 53؛ و كشاف، ج 4، ص 441) به این معنا كه عالم هستی و رخدادهای آن از آغاز تا انجام در كتابی جامع به نام كتاب مبین، ام الكتاب، امام مبین و الكتاب، مسطور و مضبوط و محفوظ است. (حدید، آیه 22 و آیات دیگر)
فخر رازی با توجه به آیه 22 سوره حدید بر این باور است كه منظور از كتاب همان لوح محفوظ است و مدلول آیه این است كه همه حوادث زمینی پیش از وجود پیداكردن در لوح محفوظ نوشته شده است. (تفسیر كبیر، ج 10، ص 466)
در لوح محفوظ شمارش همه پدیده‌ها و رخدادهای عالم هستی (یس، آیه 12؛ و نیز كشاف، ج 4، ص 7) و حقایق هستی (نمل، آیه 75) ثبت و ضبط شده و امر ثبت همه رویدادهای هستی در لوح برای خداوند امری آسان است. (فاطر، آیه 11)
آسانی ثبت و درج ناگواری‌های واقع شده در زمین و مصیبت‌های وارده شده بر نفوس در لوح محفوظ، تنها بخشی از محتوای آن است (حدید، آیه 22)؛ زیرا در لوح محفوظ، ریشه و اصل همه كتاب‌های آسمانی و وحیانی به عنوان ام الكتاب (زخرف، آیات 3 و 4) نیز ثبت و ضبط شده است؛ از این رو به لوح محفوظ ام الكتاب گفته می‌شود؛ زیرا یكی از معنای ام به معنای اصل و ریشه هر چیزی است. (تفسیر كبیر، ج 9، ص 618 و كشاف، ج 4، ص 236، و نیز التحریر و التنویر، ج 5، جزء 25، ص 162)
خداوند در آیاتی از جمله 3 و 4 سوره زخرف (مجمع البیان، ج 9 و 10، ص 60) و نیز 2 و 3 سوره طور (همان، ص 247) و 11 تا 13 سوره عبس و 21 و 22 سوره بروج، بیان می‌كند كه حقیقت قرآن در لوح محفوظ وجود دارد. به این معنا كه قرآن دارای حقیقتی متعالی و مكتوب در لوح محفوظ پیش از نزول به زبان عربی است.
به سخن دیگر، قرآن و هر كتاب آسمانی دیگر، حقیقتی برتر غیر از این نوشته‌های عربی و عبری دارد كه درلوح محفوظ می‌باشد. در آن جا قرآن دیگر به زبان عربی نیست. فرشتگان وحی كه نویسندگان قرآن از لوح محفوظ هستند (عبس، آیات 13 تا 15) آن را در جایگاهی شایسته قرار می‌دهند. همین قرآن از لوح محفوظ به زبان عربی نازل می‌شود تا كسانی كه شایسته بهره مندی از هدایت آن هستند، از آن سود برند. (همان)
به هر حال، قرآن و هر كتاب آسمانی همانند دیگر موجودات هستی، دارای اصل و ریشه ای در لوح محفوظ هستند كه از روی آن نسخه‌های زمینی زده می‌شود. (كشاف، ج 4، ص 702 و نیز مجمع البیان، ج 9 و 10، ص 655)
از دیگر ویژگی‌های لوح محفوظ می‌توان به تغییرناپذیری آن اشاره كرد. خداوند در آیه 4 سوره زخرف، آن را كتابی محفوظ و مصون از هرگونه تغییر و نابودی برمی شمارد؛ چرا كه ام الكتاب بودن آن كنایه از این معناست كه مطالب آن حقی است كه هیچ گونه تغییری در آن راه نمی یابد. (التحریر و التنویر، ج 5، جزء 25، ص 162)
باتوجه به آیه 22 سوره حدید می‌توان دریافت كه هر چیزی پیش از تحقق در خارج در لوح محفوظ ثبت می‌شود. از جمله چیزهایی كه در آن ثبت می‌شود، همه مصایب زمینی و بلایای جانی است. مانند خشكسالی، قحطی، كمبود گیاهان و محصولات. بیماری‌ها و مصیبت مرگ فرزندان و مانند آن نیز از دیگر مصیبت‌های جانی است كه در این لوح ضبط و حفظ می‌شود. (مجمع البیان، ج9و 10، ص362)
هر چیزی كه از سوی خداوند در لوح محفوظ و كتاب مكنون ضبط شود همان قطعیت می‌یابد و غیرقابل تغییر خواهد بود.
از آیه6 سوره احزاب به دست می‌آید كه ولایت تام پیامبر(ص) بر مومنان و اولویت وی بر خود آنان در امورشان از جمله اموری است كه در لوح محفوظ ضبط شده است. (كشاف، ج3، ص524)
همه احكام و قوانین ثابت الهی كه از آن به شریعت اسلام یاد می‌شود و غیرقابل تغییر و تبدیل است، از جمله دیگر اموری است كه در لوح محفوظ ضبط شده است. اینكه خداوند در آیه6 سوره احزاب حق وصیت به اعطای بخشی از اموال به غیر وارثان را از جمله امور ثبت شده در لوح محفوظ می‌شمارد، به عنوان ذكر مصداقی از احكام ضبط شده در لوح است. به این معنا كه همه احكام الهی از جمله این حكم در لوح محفوظ ضبط شده و انسان‌ها موظف هستند تا براساس این حكم قطعی الهی كه غیر قابل تغییر است عمل كنند.
به عنوان نمونه دیگر، حكم لزوم اسناد فرزند حقیقی به پدر واقعی وی، یا حكم حرمت ازدواج با همسران پیامبر(ص)، حكم مادر بودن همسران پیامبر(ص) برای مومنان، حكم لزوم برادر دینی دانستن فرد در صورت نشناختن پدر واقعی او، حكم نسخ شدن حكم ارث بردن به وسیله هجرت كه در آیات 5و 6 سوره احزاب بیان شده، نمونه هائی از احكام الهی است كه در لوح محفوظ ثبت شده و غیرقابل تغییر است.
از آیات دیگر از جمله آیه58 سوره اسراء می‌توان این معنا را به دست آورد كه محتوای لوح محفوظ قضای حتمی و تقدیر قطعی در امور هستی از تكوین و تدوین است. به این معنا كه در لوح محفوظ همه امور قطعی از احكام عالم تدوین و تكوین، نوشته و ضبط شده است. از این رو حكم ویرانی شهرها و مرگ و میر همه انسان‌ها پیش از فرا رسیدن قیامت به عنوان یك امر حتمی و قطعی در لوح محفوظ مقدر شده است. (مجمع البیان، ج5و 6، ص635 و المیزان، ج13، ص133)
مقدار عمر انسان‌ها و كم و زیاد شدن آن (فاطر، آیه11)، ثبت همه رفتارها و آثار انسان (یس، آیه12)، ثبت دقیق همه اعمالی كه انسان‌ها انجام می‌دهند (مومنون، آیه62، جاثیه آیه29 و یونس آیه61) از جمله چیزهایی است كه در لوح محفوظ ثبت و ضبط می‌شود.
به سخن دیگر همه چیز از گذشته و حال و آینده در آن ضبط می‌شود. به این معنا كه كارهایی كه انجام خواهد شد و كارهایی كه انجام می‌شود در این كتاب نوشته و ضبط می‌شود. پس آن چیزهایی كه انجام خواهد شد به عنوان قضای حتمی و آنچه انجام شده به عنوان كارنامه و گزارش اعمال در این لوح ضبط است.
نقش باور به لوح محفوظ در زندگی
اكنون به آسانی می‌توان درباره نقش باور به لوح محفوظ در زندگی سخن گفت؛ زیرا چنان كه بیان شد، لوح دو كاركرد مهم و اساسی دارد؛ آنچه اتفاق می‌افتد و اتفاق افتاده در این لوح ثبت و ضبط می‌شود. شخصی كه باور دارد كه همه هستی در مسیر حكمت الهی تحت ربوبیت خداوندی حركت می‌كند، هرگز نسبت به مصیبتی صبر و شكیبایی خود را از دست نمی دهد، زیرا می‌داند كه خداوند به حكمت و علتی این مصیبت را بر او وارد ساخته است. به این معنا كه تنبیه و مجازاتی است برای او یا آنكه می‌خواهد او را به ظرفیتی تازه و برتر برساند.
از سوی دیگر، آنچه را انجام می‌دهد نیز در همین لوح محفوظ ضبط و حفظ می‌شود و در حقیقت هركسی خود را چنان می‌سازد كه در لوح محفوظ ثبت می‌كند. (طه، آیات51و 52و مجمع البیان، ج7و 8، ص23)
چنین باور و نگرشی نسبت به حقایق هستی انسان را به سوی نوعی از زندگی می‌كشاند كه همان سبك زندگی «لاجبر و لاتفویض بل منزله بین المنزلین» است. در چنین حالتی انسان به نوعی آرامش دست می‌یابد كه جز از طریق فهم و درك درست لوح محفوظ و مانند آن امكان پذیر نیست. سخن در این باره بسیار و بیرون از حوصله این مقاله است. باشد با بهره مندی از همین آموزه‌های وحیانی قرآن، سبك زندگی خویش را قرآنی سازیم.


منابع : روزنامه كيهان، شماره 20084 به تاريخ 7/9/90، صفحه 6