موضوع: آيا امام حسن (ع) مى دانست كه ظرف شير يا آب زهرآلود است؟

پاسخ :

سيد مرتضى (از اولين متكلمان شيعه) در مورد علم امام گفته است :

لازم نيست كه امام(ع) علوم غيب و هر آن چه را كه شده و خواهد شد بداند چون لازمه اين ديدگاه مطالب زير است:

1. امام با خدا در همه علوم شريك باشد ؛ 2 . علم امام غير متناهى باشد ؛ 3. و علم امام از جانب خودش باشد.

هيچ كدام از لوازم فوق قابل قبول نيست چون :

اوّلاً: امام در همه علوم با خدا شريك نيست ؛ ثانياً: علم امام متناهى است ؛ ثالثاً : با دلائل مختلف ثابت شده كه علم امام از ناحية خدا است.

بنابراين هر علمى كه از ناحيه خدا باشد ، همانند: امور غيبى و اخبار گذشته و آينده ، امرى قابل قبول است و گرنه لازم نيست كه امام عالِم به همه آن ها باشد.

در نتيجه لازم نيست قائل شويم كه امام از زمان وفات يا شهادت و يا چگونگى قتل خود به تفصيل آگاهى داشته باشد.

درباره امير المؤمنين(عليه السلام) اخبار زيادى رسيده است كه حضرت زمان شهادت و قاتل خود را مى شناخت ؛ ولى نمى پذيريم كه يقيناً عالِم به زمان شهادت خويش نيز باشد ؛ چرا كه اگر ميدانست ، واجب بود قاتل را از خود دور كند و با دست خويش ، خود را به كشتن ندهد.

شيخ مفيد نيز در مورد اجماع دانشمندان شيعه به علم امام بر همه حوادث مى فرمايد:

شيعه چنين اجماعى ندارد كه امام عالِم به هر چيزى باشد ، گرچه يك اجماع در اين زمينه داريم كه امام حكم هر مسئله اى را كه واقع شود مى داند نه اين كه عالم به همه وقايع و حوادث يا شرح و تفصيل باشد ؛ البته مانعى نيست كه امام عالم به كليّات حوادث باشد و اين علم هم از ناحيه خدا است. اين ديدگاه كه امام وقوع هر حادثه اى را با شرح و تفصيل بايد بداند ، نمى توانيم آن را بپذيريم ، چون ادعايى بى دليل است.

ثانياً: در موضوع علم حضرت على(عليه السلام) به قاتل و زمان قتل خود، اخبارى در دست داريم كه مى گويد : حضرت على(عليه السلام)از شهادت خود آگاهى داشت و قاتل خود را مى‌شناخت ؛ اما از آگاهى امام از زمان شهادت خود خبرى به تفصيل نرسيده است.

از مجموع نظريات مرحوم مفيد و سيد مرتضى استفاده مى شود كه:

لازمة علم غيب امام اين نيست كه به تفصيل از چگونگى شهادت و زمان آن با خبر باشد. رواياتى در موضوع علم امام داريم كه اين ديدگاه را تأييد مى كند ؛ از جمله:

1. از امام صادق(عليه السلام) نقل شده است: هرگاه امام اراده كند كه چيزى را بداند، خداوند آن را به او تعليم مى دهد ؛

2. از امام صادق(عليه السلام) رسيده است كه : امام هر زمان كه بخواهد بداند .

در بعضى از نقل ها آمده است: امام هر وقت بخواهد بداند، به او اعلام مى شود ؛

3 . معمّر از امام صادق (عليه السلام) پرسيد: آيا شما عالِم به غيب هستيد؟ امام فرمود: گاهى در هاى علم به روى ما باز مى شود ، پس مى دانيم و گاهى درهاى علم بسته مى شود، پس نمى دانيم .

مفاد روايات به شرح زير است : 1 علم غيب امام دائمى نيست و هر وقت بخواهد بداند، مى داند ؛ 2. بعضى از اخبار غيبى را كه لازم نباشد ، امام نمى داند. آگاهى امامان از كيفيّت و زمان شهادت خود، از يكى از دو مقوله فوق خارج نيست.

نتيجه: مطابق روايات و نظر بزرگان، اين ديدگاه كه امام حسن مجتبى(عليه السلام) از زهر آلود بودن آب يا غذا آگاهى به نحو تفصيلى داشته، ديدگاه صحيحى نيست.

نظر ديگر ميان عالمان شيعى آن است كه اصولاً در امور عادى زندگى ، امامان مأمور به بهره گيرى از علم غيب نبودند ؛ بلكه تكليف داشتند كه همانند مردم عادى زندگى كنند و همانند مردم به دنبال كسب آگاهى و اخبار و اطلاعات و روزى باشند ؛ بنابراين اگر چه آن ها چون اراده كنند از اخبار و حوادث غيبى آگاه شوند ، مى توانستند آگاه شوند ؛ اما در امورى كه مكلّف به كسب علم عادى و شيوه هاى رسمى براى دست يافتن به آگاهى ها و اخبار بودند ، اراده علم غيب نمى كردند .