موضوع: گفتگو در محضر اميرالمومنين عليه السلام

رفتارهاى اجتماعى

66 - عرض كردم : نور چشمم در مورد رفت و آمدها بيشتر بر ايمان توضيح دهيد.
فقال عليه السلام : اياك و مواطن التهمه و المجلس المظنون به السوء فان قرين السوء يغير جليسه . (68)
فرمود: از مراكز بدنام بپرهيز، از مجالسى كه مورد سوء ظن است دورى كن و بدان كه رفيق بد، دوست خود را فريب مى دهد و ميل او را به كارهاى ناپسند تحريك مى كند و سرانجام آلوده اش مى سازد.
67 - گفتم : اى پدر مهربان ، در زندگى رعايت چه امرى را همواره مورد توجه قرار دهيم ؟
فرمود: اعتدال و ميانه روى .
قال عليه السلام : و اقتصد يا بنى فى معيشتك و اقتصد فى عبادتك ، عليك فيها بالامر الدائم الذى تطيقه . (69)
فرزند عزيز، در بدست آوردن معاش و انجام عبادات ميانه رو و معتدل باش ، و از زياده روى بپرهيز، و در حدود طاقت و توانت فعاليت نما، تا بتوانى آنرا براى هميشه انجام دهى .
68 - عرض كردم با خانواده چگونه باشيم ؟
فقال عليه السلام : وارحم من اهلك الصغير و وقر منهم الكبير . (70)
با كودكان خانواده عطوفت و مهربانى بنما و بزرگترها را احترام كن .

كشاورزى

69 - پرسيدم : پيشواى من ، بعضى ها فقط به دنبال شغل هاى ادارى و شركتى هستند و كشاورزى ما دارد تباه مى شود و بسيارى از روستاها، از جوان ها خالى شده و پيرها هم توان كار ندارند، كشاورزى رها شده ، و جوانها خالى شده و پيرها هم توان كار ندارند، كشاورزى رها شده ، و جوانها حاضرند در شهر هر كار پستى بكنند، ولى حاضر نيستند در روستاها كشاورزى نمايند! و به همين دليل روز به روز نياز كشور به واردات بيشتر مى شود! آيا كشاورزى براى جوان درس خوانده ما عيب است ، ولى محتاج بيگانه شدن عيب نيست ؟
فقال عليه السلام : من وجد ماء و ترابا ثم افتقر فابعده الله . (71)
حضرت فرمودند: كسى كه آب و خاك (يعنى نيروى طبيعى ) در اختيار دارد و نيروى انسانى خود را براى بهره بردارى به كار نمى بندد و با فقر و گدايى (روزگار) مى گذراند نفرين و لعنت بر او باد! زيرا كشاورزى بهترين اعمال خلق است و همه انبيا، كشاورز بودند مگر ادريس كه خياط بود و كشاورزان گنج داران خدايند در روى زمين .
الكاد على عياله كالمجاهد فى سبيل الله . (72)
اجر كسى كه براى زندگى خود و عائله اش زحمت مى كشد مانند اجر سرباز مجاهد است پس چرا بايد كشاورزى ، اين شغل مقدس ، رها شود و دست گدايى بسوى بيگانه دراز كنيم ؟ جوانان با غيرت ما، بايد كشاورزى و دامدارى را عيب و عار ندانند و مردانه به كار و تلاش در اين زمينه بپردازند، تا هم سربلندى خود، و خانواده ، و ملت را، به دست آورند و هم استقلال كشور را بيمه كنند.
70 - پرسيدم : اى ذل اذل . پست ترين ذلتها كدام است ؟
فقال عليه السلام : الحرص على الدنيا. (73)
حرص بر دنيا، و مقام و جاه ، آن از بدترين ذلتها است . (كه آدمى را در دو دنيا خوار و روسياه مى كند)

سخن زيبا

71 - پرسيدم : با مخاطبين خود چگونه سخن گوييم ؟
فقال عليه السلام : اجملوا فى الخطاب تسمعوا جميل الجواب . (74)
با مخاطب خويش پسنديده و مودب سخن بگوييد تا او نيز به شما با احترام جواب گويد.
72 - پرسيدم : دروغ در كجا مجاز است و آيا مى شود به شوخى دروغ گفت ؟
فقال عليه السلام : لا يصلح الكذب جد و لا هزل و لا ان يعد احدكم صبيه ثم لا يفى له . (75)
(هرگز) شايسته نيست آدمى به جد يا به شوخى دروغ بگويد، چنانكه شايسته نيست كسى به فرزند خود وعده اى بدهد و به آن وفا نكند.

فرزندان و نماز

73 - پرسيدم : فرزندان پسر خود را از چند سالگى به نماز خواندن داريم ؟
فقال عليه السلام : مروا صبيانكم بالصلوه اذا كانوا ابناء سبع سنين و فرقوا بينهم فى المضاجع اذا كانوا ابناء عشر سنين .
فرمود: در هفت سالگى فرزندان (پسر) خود را به نماز واداريد و در ده سالگى بستر خواب آنها را از يكديگر جدا كنيد.
74 - پرسيدم : آيا فرزندان حق ديگرى بر ما دارند؟
فرمودند: و حق الولد على الوالد ان يحسن اسمه و يحسن ادبه و يعلمه القران . (76)
حق فرزند بر پدرش اين است كه او را با اسم خوب نامگذارى كند و ادب و تربيتش نمايد و به وى قرآن مجيد را تعليم دهد.
و لا ميراث كالادب . (77)
هيچ ارثى مانند ادب و اخلاق ، پر ارج و گرانمايه نيست .
و حسن الادب افضل نسب و اشرف سبب . (78)
ادب و تربيت خوب از هر بستگى خويشاوندى و بستگى سببى شريفتر بوده و افتخارآميز است .
و من كلف بالادب قلت مساويه . (79)
آن كس كه ادب بر وى تحميل شود و تربيت ، نفس سركش او را مهار نمايد، گناهان او كم مى شود.
75 - گفتم : از چه طريقى مى توان به مراتب عاليه دست يافت ؟
فقال عليه السلام : بالتعب الشديد تدرك الدرجات الرفيعه و الراحه الدائمه . (80)
فرمود: آدمى با تحمل رنجهاى سخت ، و زحمتهاى فراوان و سنگين آدمى به پايه هاى بلند زندگى و آسايش دائمى نائل مى شود.
76 - عرض كردم كه اى مراد و محبوب من ، بعضى پدران ، اولاد خود را خوب درك نمى كنند و توقع دارند آنان نيز مثل دوران گذشته خودشان باشند و با همان آداب و رسوم خو بگيرند؛ آيا درست است ؟
حضرت فرمود: (خير) لا تقسروا اولادكم على آدابكم فانهم مخلوقون لزمان غير زمانكم . (81)
آداب و رسوم زمان خودتان را با زور و فشار به فرزندان خويش تحميل نكنيد، زيرا آنان براى زمانى غير از زمان شما آفريده شده اند.

به سخن توجه كن نه به سخنگو

77 - گفتم : مولاى من بعضى ها آدم خوبى نيستند ولى حرفهاى خوبى مى زنند و گفتار حقى دارند، آيا مى توان به گفتار آنها توجه نمود يا چون آدم خوبى نيستند نبايد به حرفهاى خوب آنها نبايد توجه كرد؟
فقال عليه السلام : لا تنظر الى من قال و انظر الى ما قال . (82)
حضرت فرمود: در سخن ، نظر به گوينده مكنيد بلكه نظر به گفتار نماييد يعنى گفتار صحيح را از هر كه باشد، ياد بگيريد.
78 - گفتم : بعضى ها گمراه اند ولى علم و حكمت دارند. مانند كفار كه در صنعت و علم پيشرفته اند. آيا مى توان از تكنيك و علم آنان بهره جست يا چون گمراهند نبايد به سراغ آنها رفت ؟
فقال عليه السلام : خذ الحكمه ولو من اهل الضلال . (83)
حضرت فرمود: گفتار حكيمانه و علم مفيد را از هر كس ياد بگيريد، هر چند گوينده آن از نظر مذهبى گمراه باشد.
79 - گفتم : چگونه ؟ بيشتر توضيح دهيد؟
فقال عليه السلام : خذوا الحق من اهل الباطل و لا تاخذوا الباطل من اهل الحق و كونوا نقاد الكلام . (84)
فرمودند: سخن حق را از گمراهان و اهل باطل فرا گيريد، و سخن باطل را از اهل حق نياموزيد، و مانند صرافهاى پول شناس ، نقاد باشيد و سكه قلب را از سكه حقيقى تميز دهيد. سخن حق را از سخن باطل و حساب حق گو را از باطل گو جدا سازيد.

خوشگذرانيهاى بى حد و مرز

80 - عرض كردم : اى امام صالحان ! بفرماييد چه چيز مانع رشد و تعالى و تكامل آدمى است ؟
قال عليه السلام : كم من لذه دنيه منعت سنى درجات . (85)
فرمودند: (غرق شدن در لذتهاى دنيايى و خوشگذرانى ها، زيرا) چه بسا لذت پست و ناچيزى كه آدم را از رسيدن به درجات عاليه انسانى بازداشته و سد راه سعادت شده است .
81 - گفتم : چگونه ؟
فرمود: ولوع الرجل باللذات يغوى و يردى . (86)
شدت علاقه و حرص آدمى به لذايذ، باعث گمراهى و مايه پستى و سقوط است .
82 - عرض كردم : چه بايد كرد؟
فرمودند: راه تقوا و عفت را پيشه كردن .
عجبت لمن عرف سوء عواقب اللذات كيف لا يعف . (87)
عجب دارم از آنكس كه عواقب بد لذتهاى مضر را مى داند چگونه از آنها دست نمى كشد.
83 - گفتم : چه چيز لذتها را تلخ مى كند؟
فرمود: عار الفضيحه يكدر حلاوه اللذه . (88)
ننگ رسوايى ، شيرينى خوشگذرانى ها را، تيره و تار مى سازد.
84 - عرض كردم آيا لذتها و خوشگذرانى ها مى تواند سودمند باشد؟
فقال عليه السلام : لا خير فى لذه توجب ندما و شهوه تعقب الما . (89)
فرمود: (خير). هرگز لذت هايى كه باعث ندامت و پشيمانى مى شوند و شهوتهايى كه درد و رنج به بار مى آورند نمى توانند سودمند باشند و فاقد خير و خوبى هستند.
85 - پرسيدم : آقا، مگر مى شود لذتها، داراى شر و بدى باشند؟
قال عليه السلام : كم من شهوه ساعه اورثت حزنا طويلا . (90)
فرمود: بله . چه بسا يك ساعت كامروايى و شهوترانى كه اندوه طولانى به بار مى آورد و غم و غصه فراوان (و عذاب الهى ) در پى دارد.

عوامل لغزش خردمندان

86 - عرض كردم : اى انسان انديشمند! چه چيز خردمندان جامعه را تهديد مى كند و چه چيز باعث زمين خوردن و سقوط آنان مى شود كه بايد از آن دورى گزينند؟
فقال عليه السلام : بنبغى للعاقل ان يحترس من سكر المال و سكر القدره و سكر العلم و سكر المدح و سكر الشباب فان لكل ذلك رياح خبيثه تسلب العقل و تستخف الوقار . (91)
فرمودند: پنج خطر انسانهاى بزرگ را تهديد مى كند، و مستى آنها ممكن است انسان عاقل را ساقط نمايد، لذا سزاوار و شايسته است انسان عاقل خويشتن را از مستى ثروت ، مستى قدرت ، مستى علم ، از مستى تمجيد و تملق ، از مستى جوانى مصون نگاه دارد، زيرا هر يك از اين مستى ها بادهاى مسموم و پليدى دارد كه عقل را زايل و آدمى را كوچك و بى شخصيت مى كند. (و زمينه سقوط او را فراهم مى سازد)
87 - عرض كردم : كداميك از اين مستى ها خطرش بيشتر است ؟
قال عليه السلام : حب الدنيا يفسد العقل و يصم القلب عن سماع الحكمه . (92)
فرمود: محبت به دنيا، محبت دنيا، عقل را فاسد مى كند، و گوش دل را براى شنيدن مطالب حكيمانه ناشنوا مى كند.
88 - عرض كردم : ديگر چه چيز، انسان را پست و بى هويت مى كند؟
فقال عليه السلام : الحرص ذل و مهانه لمن يستشعره . (93)
فرمودند: خوى ناپسند حرص ، در نزد افراد آگاه نشانه پستى و ذلت است .
و المال ماده الشهوات . (94)
مال دنيا و ثروتها، مايه اصلى شهوت بشر است و او را به سقوط حتمى مى كشاند.
فسادهاى اجتماعى ، طغيانها و گردنكشى ها از حب دنيا و جمع ثروت نشات مى گيرد دلها را سياه و چشم ها را كور و گوش ها را از شنيدن و درك واقعيت ها كر مى سازد. (كسانى كه مانند خوك در شهوت حرام و خوشگذرانى هاى بى حد و مرز غرق شده اند بحدى بى هويت و عوض ‍ شده اند كه ديگر قبح و زشتى گناه را درك نمى كنند. چنانچه لذت عبادت و بندگى خدا را نتوانسته اند درك نمايند، چشمان آنان از ديدن حقيقت و نور بندگى كور و گوششان كر و قلبشان سياه گشته و ديگر اميدى به برگشت و صلاح آنان نيست لذا انسان گناهكار هر چه زودتر توبه كند موفقتر است .)

مومن چگونه است ؟

89 - عرض كردم : اى اميرمومنان ، مومن را چگونه مى بينى ؟
فرمودند: عنوان صحيفه المومن حسن خلقه . (95)
سرلوحه كتاب سعادت بشر ملكات پاك و سجاياى اخلاقى او است .
90 - عرض كردم : نشانه هاى مومن چيست ؟
فرمودند: (بسيار زياد است از جمله اينكه ):
لا يحيف فى حكمه و لا يجور فى علمه ، نفسه اصلب من الصلد، حيائه يعلو شهوته و وده يعلو جسده و عفوه يعلو حقده . (96)
مومن در مقام داورى ستم نمى كند، و در آنچه مى داند ظلم نمى نمايد؛ ايمان به خدا، اراده اش را آنچنان نيرومند نموده كه گويى از سنگ سخت ، محكمتر است . حجب و حياء ايمان ، شهوتش را مهار نموده ، و راه سركشى و تجاوز را بر او بسته است . مودت و محبت روحانى بر حسدش غلبه كرده ، و بر كسى رشك نمى برد، و سجيه عفو و اغماض اخلاقى حس كينه توزى و انتقام جويى را در مزاجش خاموش نموده است .
91 - آيا مومن تملق مى گويد؟
فرمود: (هرگز) ليس من اخلاق المومن الملق و لا الحسد الا فى طلب العلم . (97)
تملق گفتن و حسد ورزيدن از خلقيات مردان با ايمان نسبت مگر در راه فرا گرفتن علم و دانش .
92 - گفتم : آيا پيامبر صلى الله عليه و آله درباره معرفى مومن ، سخنى دارند؟
بله - آن حضرت فرمودند: مشمولا بحفظ الله مويدا بتوفيق الله ، لا يحيف على من يبغض ، و لا ياثم فى من يحب لا يجور، و لا يعتدى ، لا يقبل الباطل من صديقه و لا يرد الحق على عدوه .
مومن در حفظ و صيانت خداوند است و توفيق خداوند پيوسته مددكار اوست .
به علت دشمنى ، بر دشمن ستم نمى كند و به سبب دوستى در مورد دوست مرتكب گناه نمى شود، ظالم و تجاوز كار نيست ، به ناحق تحت تاثير دوستى نمى رود تا سخن باطلى را از دوست بپذيرد و تحت تاثير دشمنى نيست تا حقى را از دشمن برگرداند.
93 - عرض كردم : مومن چه كند كه با درآمد كم بسازد و قانع باشد؟
فرمودند: من اكثر ذكر الموت وصى من الدنيا باليسير . (98)
هر كه بسيار به ياد مردن و جدايى از دنيا باشد از حرص و فزون طلبى رهايى يابد و با مقدار كمى از آنچه در زندگى دنيا نياز دارد، راضى مى شود.
94 - عرض كردم : مولاى من ، رمز موفقيت كارها، در چيست ؟
فقال عليه السلام : شاوز قبل ان تعزم و فكر قبل ان تقدم . (99)
فرمودند: پيش از هر تصميمى مشورت نما، و قبل از هر اقدامى در كار (و عواقب آن ) فكر كن .
95 - پرسيدم : از چه افرادى دورى كنيم ؟
قال عليه السلام : اياك و صحبه من الهاك و اغراك فانه يخذلك و يوبك . (100)
از دوستى و مصاحبت با كسى كه تو را از امور خير، دور و سرگرم غير مى كند و تو را مغرور مى سازد، دورى كن كه تو را خوار سازد و گمراه نمايد.

معرفت

96 - عرض كردم : درباره معرفت چه مى فرماييد؟
فقال عليه السلام : ما من حركه الا و انت محتاج فيها الى معرفه.
فرمودند: هيچ حركت و فعاليتى نيست ، مگر آنكه تو در انجام آن به علم و معرفت نياز دارى . (101)
97 - عرض كردم : سرورم در مورد خودشناسى چه مى فرماييد؟
فقال عليه السلام : افضل المعرفه معرفه الانسان نفسه . (102)
فرمودند: بهترين معرفت براى انسان خودشناسى و معرفت نفس ‍ است .
98 - عرض كردم : آيا معرفتى بالاتر از معرفت نفس است ؟
فرمودند: (خير بالاترين معرفت خودشناسى است كه اگر خود را شناخت همه چيز را شناخته است )
من عرف نفسه فقد انتهى الى غايه كل معرفه و علم . (103)
كسى كه خود را شناخت به آخرين نتيجه علم و معرف نايل شده است .
99 - عرض كردم : اگر كسى به مرتبه خودشناسى نرسيده و فاقد معرفت باشد چگونه آدمى است ؟
فقال عليه السلام : من لم يعرف نفسه بعد عن سبيل النجاه و خبط فى الضلال و الجهالات . (104)
فرمودند: آن كس كه خود را نشناسد از راه سعادت و نجات دورافتاده و به بيراهه گمراهى و نادانى دچار شده است .
100 - پرسيدم : آيا علم مى تواند نجات بخش باشد؟
فرمود: (به تنهايى خير. علم تنها نمى تواند نجات دهنده باشد زيرا)
العلم حياه و الايمان نجاه . (105)
علم مايه زندگى و حيات است و ايمان باعث رستگارى و نجات .
البته معرفت با علم فرق مى كند. معرفت بخشى از همان ايمان و يا ريشه ايمان است به خلاف علم كه گاهى از ايمان و معرفت فاصله مى گيرد.
101 - پرسيدم : آيا در كرات ديگر غير از كره زمين نقاط مسكونى وجود دارد؟
فقال عليه السلام : ان هذه النجوم التى فى السماء مدائن مثل مدائن التى فى الارض . (106)
فرمودند: در ستارگان آسمان ، شهرهاى مسكونى و آبادى وجود دارد همانند شهرهايى كه در كره زمين است .
102 - عرض كردم : مولاى من ، ما را نصيحتى فرما.
فقال عليه السلام : كونا للظالم خصما و للمظلوم عونا . (107)
فرمودند: همواره خصم و دشمن ستمگر و يار و غمخوار ستمديدگان باشيد.

مراحل كمال

103 - پرسيدم : طى مراحل كمال را در چه مى بينيد؟
فرمودند: در ترك عمل به هواهاى نفسانى ، پا روى شهوات و هواها گذاشتن .
طهروا انفسكم من دنس الشهوات تدركوا رفيع الدرجات . (108)
جان خود را از شهوت پليد منزه سازيد تا به مدارج عالى انسانى دست يابيد.
104 - عرض كردم : بيشتر توضيح دهيد؟
فقال عليه السلام : من احب نيل الدرجات العلى فاليغلب الهوى . (109)
فرمودند: كسى كه دوست دارد به درجات عالى انسانى نايل گردد بايد بكوشد تا هواى نفس خويش را مغلوب سازد و آنرا مسخر خويش ‍ گرداند.
105 - گفتم : چه كسى در اين راه موفقتر است ؟
فقال عليه السلام : طوبى لمن غلب نفسه و لم تغلبه و ملك هواه و لم تملكه . (110)
فرمودند: سعادتمند كسى است كه همواره بر نفس خويش غالب باشد، و نفسش بر او مسلط نگردد، او مالك هوا و تمايلات خود باشد، و هواى نفس ‍ بر وى حكومت نكند.
106 - گفتم : اين كار بسيار سخت است !
فرمودند: (آرى بايد خيلى پهلوان و زورمند باشى كه بتوانى بر نفس سركش ‍ غلبه كنى زيرا
اشجع الناس من غلب هواه .
شجاعترين مردم كسى است كه بر تمايلات خويش حاكم و مسلط باشد.
107 - عرض كردم : خوشبخت كيست ؟
فرمودند: فاز من غلب هواه و ملك دواعى نفسه .
خوشبخت و پيروز كسى است كه بر هواى خويش غالب گردد و بر تمايلات نفس خود حاكم باشد.
108 - عرض كردم : چه كنيم كه بر نفس غالب شويم .
فقال عليه السلام : غالبوا انفسكم على ترك المعاصى تسهل عليكم قادتها الى الطاعات . (111)
فرمودند: با ترك گناهان ، بر نفس سركش خود غلبه كنيد تا عنانش را در دست گيريد و به آسانى در راه اطاعتش بكشانيد.
109 - گفتم : اگر در اين راه سستى كنيم چه مى شود؟
فقال عليه السلام : اغلبوا اهوائكم و هاربوها فانها ان تقيدكم توردكم من الهلكه ابعد غايه . (112)
فرمودند: بر خواهشهاى نفسانى خود غليه كنيد، و از محيط خطرش ‍ بگريزيد، چه اگر هواى نفس ، شما را به دام خود بيفكند هلاكتان مى كند و به نهايت درجه سقوط و تباهى گرفتارتان مى سازد.