چگونگى حبط اعمال
حبط يعني اعمال نيکِ انسان بواسطه گناهانى که انجام مى دهد از ميان برود.
گروه معارف «شبكه خبر دانشجو»؛ حبط به معناى بى اثر شدن و باطل گشتن است و به همين دليل در بعضى از آيات قرآن «باطل» بر آن عطف شده است: در آيه 16 سوره هود مى خوانيم:
(أُولئِکَ الَّذينَ لَيْسَ لَهُمْ فِي الاْخِرَةِ إِلاَّ النَّارُ وَحَبِطَ ما صَنَعُوا فِيهَا وَباطِلٌ مَّا کانُوا يَعْمَلُونَ).
ولى در اصطلاح علماى کلام و عقايد اين است که اعمال نيکِ انسان بواسطه گناهانى که انجام مى دهد از ميان برود. جمعى از بزرگان اين علم، حبط و احباط را باطل شمرده و آن را مخالف دليل عقل و نقل دانسته اند.
دليل عقلى آنان اين است که احباط اعمال موجب ظلم است، زيرا نتيجه آن اين است که اگر کسى ثواب کمترى انجام دهد و گناه بيشترى داشته باشد اگر گناهان او تمام اعمال نيک را از بين ببرد، همانند کسى خواهد بود که اصلاً کار نيکى نکرده است و اين ستمى در حق اوست.
از دليل نقلى آيه شريفه سوره زلزال را عنوان کرده اند که مى گويد:
«(فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّة خَيْراً يَرَهُ * وَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّة شَرًّا يَرَهُ);
پس هر کس هموزن ذرّه اى کار خير انجام دهد آن را مى بيند و هر کس ذرّه اى کار بد کرده آن را (نيز) مى بيند».(1)
البته آنها يک مورد را استثنا کرده اند و آن جايى است که انسان در آخر عمر بى ايمان از دنيا برود که اعمال او در اين صورت حبط خواهد شد.
قرآن مجيد نيز در آيات زيادى سخن از حبط اعمال به ميان آورده، ولى غالباً در مورد کافران است که در آن اتفاق نظر وجود دارد.
در جواب مى توان گفت: ممکن است اين نزاع به نزاعى لفظى باز گردد، زيرا آنچه صحيح نيست اين است که به نحو يک قاعده اى کلى بگوييم: هميشه حسنات و سيئات با هم سنجيده مى شوند و آن سو که غلبه دارد ديگرى را از بين مى برد و به اصطلاح کسر و انکسار حاصل مى شود، ولى به صورت قضيه جزئيه نه تنها اشکالى ندارد، بلکه دلايل فراوانى براى آن مى توان ارائه کرد، يعنى همان گونه که در ارتباط با محو شدن سيئات به وسيله حسنات، قرآن مجيد مى گويد: (إِنَّ الْحَسَناتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئاتِ)(2) و يا مسأله شفاعت و عفو الهى سبب نابودى گناهان مى شود و اشکالى لازم نمى آيد همچنين در مورد محو شدن حسنات بر اثر گناهان نيز اين معنا ممکن است.
قرآن مجيد درباره از بين رفتن ثواب صدقات به وسيله منّت و آزار بعدى با صراحت مى گويد:
«(يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَالاَْذَى);
اى کسانى که ايمان آورده ايد! صدقات خود را با منت گذاردن و آزار باطل نسازيد».(3)
در سوره حجرات نيز مى فرمايد: «(يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِيِّ وَلا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ کَجَهْرِ بَعْضِکُمْ لِبَعْض أَنْ تَحْبَطَ أَعْمالُکُمْ وَأَنْتُمْ لاَ تَشْعُرُونَ);
اى کسانى که ايمان آورده ايد! صداى خود را از صداى پيامبر بالاتر نبريد و در برابر او بلند سخن مگوييد (و او را بلند صدا نزنيد) آن گونه که بعضى از شما در برابر بعضى بلند صدا مى کنند مبادا اعمال شما نابود گردد در حالى که نمى دانيد».(4)
درباره عُجب و خودبزرگ بينى بعد از عمل نيز در روايات آمده است:
«الْعُجْبُ يَأْکُلُ الْحَسَناتَ کَما تَأْکُلُ النّارُ الْحَطَبَ; عجب حسنات انسان را از بين مى برد همان گونه که آتش هيزم را».(5)
در مورد حسد نيز شبيه همين تعبير آمده است از جمله در حديثى از پيغمبر اکرم(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم:
«إِيَّاکُمْ وَالْحَسَدَ فَإِنَّ الْحَسَدَ يَأْکُلُ الْحَسَنَاتِ کَمَا تَأْکُلُ النَّارُ الْحَطَبَ».(6)
از بعضى از روايات نيز استفاده مى شود که جسور بودن و بى باکى در برابر گناه نيز از عوامل حبط اعمال است،(7)
1. زلزال، آيه 7 و 8 .
2. هود، آيه 114.
3. بقره، آيه 264.
4. حجرات، آيه 2.
5. تفسير روح البيان، ج 8، ص 522.
6. بحارالانوار، ج 70، ص 255، ح 26.
7. مستدرک، ج 11، ص 280، ح 16.