روایتی از شوراي افتاء رهبر انقلاب
حضرت آيت‌الله خامنه‌اي رهبر معظم انقلاب اسلامي در تاريخ بيستم شهريورماه 1373 در آغاز درس خارج فقه خاطرنشان كردند: در حوزه‌هاى علميه، بايد طاقت شنيدن حرف‌هاى جديد زياد باشد، هرچند كه به حدى نرسد كه يك فقيه فتوا دهد؛ ممكن است ديگرى چيزى بيافزايد و فتوا بدهد. لذا بنده به فضلاى محترم و بزرگانى از قم، توصيه كردم يك مجله فقهى، تهيه و منتشر كنيد.
به گزارش ايسنا تنها چندماه پس از اين توصيه، آيت‌الله سيدمحمود هاشمي شاهرودي كه رياست دائرة‌المعارف فقه اسلامي بر مذهب اهل بيت را بر عهده داشت، اولين شماره فصلنامه فقه اهل بيت را با صاحب‌امتيازي و مديرمسوولي خويش تقديم جامعه علمي ايران و جهان اسلام كرد. اين فصلنامه بعدها دو مقاله برآمده از دروس خارج فقه آيت‌الله خامنه‌اي را با عناوين مهــآدنه و كاوشى در حكم فقهى صابئان به ترتيب در شماره‌هاي 8 و 9 (پاييز و زمستان 1376) و نيز 12-11 (زمستان 1375 و بهار 1376) خود منتشر ساخت.
آيت‌الله هاشمي شاهرودي در شماره دوم اين فصلنامه كه در تابستان 1374 روانه بازار نشر شد، در گفت‌وگويي كوتاه، به بيان نكاتي درباره جلسه شوراي افتاء رهبر معظم انقلاب پرداخت. وي كه در آن زمان هنوز عهده‌دار سكان قضاي كشور نشده بود، در ابتدا به اين نكته اشاره نموده كه حدود سه سال است در جلسه شوراى افتاء رهبر معظم انقلاب شركت مىكند و از اعضاي شورا تا در آن هنگام چنين ياد مي‌كند: رهبر معظم انقلاب، رييس قوه قضائيه، فقهاى شوراى نگهبان، رياست ديوان عالى قضايى، آيت‌اللّه مهدوى كنى و آيت‌اللّه محمدى گيلانى.
با گذشت حدود 15سال از زمان انجام اين گفت‌وگو، متن آن هنوز هم در روشن ساختن برخي ابعاد علمي شخصيت حضرت آيت‌الله خامنه‌اي براي بسياري از خوانندگان تازگي دارد.
بخش «ديگران» پايگاه اطلاع‌رساني دفتر حفظ نشر و آثار حضرت آيت‌الله خامنه‌اي با اندكي تصرف و حفظ محتواي سخنان آيت‌الله هاشمي شاهرودي، آن را تبديل به نوشتاري به اين شرح كرده است:
هدف و موضوع
همان‌گونه كه از نام جلسه پيداست، هدف آن، بررسى دقيق فقهى مسائل مبتلا به جامعه اسلامى است؛ اعم از مسايل مربوط به مشكلات نظام جمهورى اسلامى، يا مسايل مستحدثه و نوپيدا و يا مسائلى كه كمتر مورد بحث قرار گرفته و جهت تطبيق با نيازهاى امروز جامعه اسلامى، نياز به بحث و بررسى و نگرشى دوباره دارند.
اين موضوعات، گاه از سرى مسائلى است كه از رهبر معظم انقلاب، استفتاء مىشود و ايشان دستور مىدهند كه به بحث و بررسى گذارده شود و يا از سرى مشكلاتى است كه از طريق ديگر اعضاى جلسه- به‌ويژه آنان كه مسووليت‌هاى قضايى و اجرايى و يا قانونگذارى دارند- مطرح مىشود. به هر حال، در اين جلسه، بحث از موضوعات مستحدثه و زنده است كه جاى بحث و بررسى آن‌ها در مباحث فقهى، خالى است و مورد نياز جامعه مىباشد.
روشن است كه بحث در اين‌گونه موضوعات، تلاش جدّى مىطلبد و از مواردى است كه توانايى مجتهد و فقيه را به آزمايش مىگذارد وگرنه بحث در مسائلى تكرارى و موضوعاتى كه مفصّل پيشينيان بدان‌ها پرداختهاند، نشان‌دهنده قدرت و هنر يك فقيه نيست.
شيوه كار
شيوه كار اين‌گونه است كه افراد- به تناسب علاقه، فراغت و آمادگى كه دارند- موضوعى را به انتخاب خود يا پيشنهاد ديگر اعضاء، براى تحقيق برمىگزينند. پس از گزينش، به دنبال تتبع و تحقيق مىروند و آن را با مبانى فقهى و استدلالى و اجتهادى، به نگارش درمىآورند؛ آن‌گاه براى بررسى و اظهار نظر ديگر اعضاء، نوشته را در اختيار آنان قرار مىدهند. سپس طى جلسه يا جلساتى، موضوع تحقيق شده توسط نويسنده در جمع مطرح مىگردد و انتقادات و پيشنهادهاي ديگران را مىشنود و پس از بحث و بررسى، آنچه را پذيرفت، در نوشته خود اعمال مىكند.
اين مباحث، نوعاً موضوعات نوپيدايند و يا كمتر بحث شدهاند. از اين روى، مدت زيادى مىطلبد تا شخص مبانى فقهى و اجتهادى مسأله را بيابد و آن‌ها را به تقرير درآورد. گاه در ضمن تحقيق، دامنه بحث گسترده مىشود و فروعات مختلفى پيدا مىكند. گاه انتقادات و پيشنهادهايي كه مىشود و نويسنده بايد پاسخگوى آن‌ها باشد، موجب مىگردد كه كامل كردن آن زمان بيشترى ببرد. هرچه موضوع جديدتر و يا انتقادات به آن بيشتر باشد، مدت زمانى بيشترى را به خود اختصاص مىدهد. اين است كه براى اين‌گونه بحث‌ها، نمىتوان سقف زمانى مشخصى را در نظر گرفت. افزون بر اين، تدوين آن، وقت فراوان مي‌خواهد.
ثمره بحث
قانون اين جلسه اين نيست كه حتماً، نتايج تحقيقاتش مورد استفاده دستگاه‌هاى اجرايى، قضايى و قانونگذارى قرار گيرد، ولى از آن جايى كه موضوع‌هايى كه طرح مىشوند، بيشتر مشكلات محل ابتلايى نظامى جمهورى اسلامى بوده و اعضاى جلسه هم، افراد تصميم‌گيرنده در نهادهاى قضايى، اجرايى و قانونگذارى هستند، طبعاً نتايج اين جلسه مىتواند براى آن آقايان در اين زمينه، كارگشا باشد؛ به‌ويژه آن دسته از مسائلى كه پاسخگوى آن‌ها، شخص رهبر معظم انقلاب است كه تحقيقات انجام شده با توجه به حضور فعال ايشان در جلسه، مىتواند مورد استفاده در پاسخ به استفتائات قرار بگيرد. به عنوان مثال، موضوعى كه اخيراً در جلسه شورا مطرح گرديد و مورد استفاده دستگاه قضايى قرار گرفت، ديه بود كه پرداخت ديه بايد به چه صورت باشد. آيا به صورت اجناس، يا خير؟
حضور فعال
آنچه در اين جلسه مهم است، حضور جدّى با مطالعه و ارائه نظرات دقيق و پيشنهادها و انتقادات حساب شده است و در اين جهت، رهبر معظم انقلاب با وجود اشتغالات و مسووليت‌هاى سنگين ديگرشان، حضور فعّال داشته، بلكه ركن و بانى اصل جلسهاند كه بدون حضور ايشان جلسه منعقد نمىشود. بارها مشاهده شده كه ايشان، بيش از ديگران اصرار بر برقرارى جلسه داشتهاند و در داخل جلسات نيز، در بحث و انتقاد و جمع‌بندى مطالب، فعّال بوده و نتايج نهايى بحث‌ها را جمع‌بندى كرده و نقاط ضعف و قوت آن را اعلام مىكردند و همواره، به هنگام طرح مباحث، با ايراد انتقاد نقض و ابرام، حل و جواب و دفاع و... شركت فعالى دارند؛ به‌ويژه در مسائل نوظهور و مربوط به مسائل اقتصادى و حقوقى.
به نظر من انتقادها و پيشنهادهاى ايشان، بسيار جالب و مبتنى بر مبانى صحيح اجتهادى و استدلالى است. در عين اين‌كه بسيار مقيدند كه از مبانى فقه جواهرى تجاوز نشود، بر پاسخگويى به مسايل نوظهور اجتماعى و به روز بودن مسايل و موضوعات فقهى مورد بحث نيز، تاكيد دارند و مبانى كه ايشان برمىگزينند، به نتايج خوب و مطلوبى مىرسد كه پاسخگوى مسايل روز و مشكلات جامعه اسلامى است.
ويژگي‌هاي ديگر
مزايايى كه اين شورا دارد، يكى در شكل كار است و ديگرى در نوع كار. در جلسات استفتاء مراجع تقليد، معمولاً كار به اين شكل است كه: مرجع تقليد، در مقام پاسخگويى به مقلدان خود، نظريه خود را به اعضاى جلسه ارائه مىدهد؛ ديگران اگر مطلبى در تكميل آن فتوا و نظريه داشته باشند، ارائه مىدهند. بنابراين تنظيم و تبيين و جمع كردن مطالب براى فتوا، به عهده خود آن مرجع است و در محدوده سؤالات استفتاء شده. ولى در اين جلسه، يكى از اعضاى جلسه، موضوعى را از مسائلى كه بدان‌ها اشاره شد، براى تحقيق و اجتهاد و استنباط برمىگزيند و آن را پس از تحقيق و تكميل، به ديگر اعضاى جلسه كه نوعاً از مجتهدين و صاحب‌نظر بوده و از سطح علمى بالايى برخوردارند، ارائه مىدهد و طى ساعت‌ها، بحث و بررسى مىگردد. شخص محقق، بايد پاسخگوى انتقادات و مدافع نظريه خويش باشد.
در حقيقت، روى هر موضوع، دو بار كار تحقيقى و اجتهادى مىشود: يك‌بار شخص محقق و يك‌بار، جمع آقايان شركت‌كننده. از نظر نوع كار هم، چنان‌كه اشاره كردم، موضوعات و مسائلى كه در اين جلسه به بحث گذاشته مىشود، نوعاً مسايل جديد و مشكلاتى است كه نظام اسلامى و جامعه امروز ما با آن درگيرند. اين‌كه معتقديم، باب اجتهاد مفتوح است و از افتخارات فقه پوياى ما و مشخصه باز بودن باب اجتهاد، اين است كه بتواند مسايل زنده روز را پاسخگو باشد؛ به‌ويژه مسائلى كه پس از پيروزى انقلاب اسلامى و الگو شدن حكومت اسلامى به وجود آمده است. امروز، مجتهد بايد بتواند بر مبناى فقه جواهرى در اين مسائل جديد اجتهاد كرده، پاسخ گويد. هم‌اكنون، خلاهاى زيادى در بحث‌هاى فقهى وجود دارد كه علما و فقهاى حوزه، بايد آن‌ها را به داخل حوزه‌هاى درسى بياورند و با مبانى اجتهادى فقه جواهرى و مبانى اصولى قوى، پاسخگو باشند.
به نظر من اين هم، يكى ديگر از ويژگي‌هاى اين جلسه است كه اعضاى اين جلسه افرادى هستند كه هم مىتوانند مبانى فقه جواهرى را به طور كامل و دقيق و عميق بفهمند و هم چون درگير مسايل و مشكلات نظام و جامعهاند، در تشخيص موضوع و توجه به ابعاد مختلف مساله، از توانايى خوبى برخوردارند. در نتيجه، بررسي‌هايى كه انجام مىشود، از هر دو بعد، كاملتر و دقيقتر از بحث‌هايى است كه اتفاقاً و احياناً در حوزه انجام مىگيرد.
وجود چنين اعضايى در جلسه، به‌ويژه رهبر معظم انقلاب كه از بهترين افراد جلسه هستند، مباحث را از هر دو بعد كامل مىكند. به نظر من، موضوع‌شناسى در اين جلسه، بسيار غنى است؛ همان چيزى كه در استنباط مسايل مستحدثه، بسيار لازم و ضرورى است. به هر حال، اعضاى اين جلسه، با توجه به سطح بالاى علمى و فقاهتى كه دارند، موضوع مورد تحقيق و تتبع را از هر جهت، مورد ارزيابى و تحقيق قرار مىدهند و همان‌گونه كه گفته شد، پيوندى بين فقه سنتى و مسايل روز انجام مىدهند. اين امتياز مهم جلسه است.
همچنين شخص محقق، در صورتى كه نياز ببيند از نظر كارشناسان استفاده كند و تحقيق خود را با توجه به نظر كارشناسى به جلسه ارائه دهد، اين كار را انجام مىدهد.
انتشار تحقيقات
متأسفانه بحث‌ها و گفت‌و‌گوهايى كه در جلسه انجام مىگيرد، ثبت و ضبط نمىشود ولى انتقادات و اشكالاتى را كه محقق بپذيرد، در نوشته درج مىشود و اين نوشتهها موجود است. بحمد اللّه اين توفيق پيدا شد كه برخى از آن‌ها، در مجله وزين فقه اهل بيت(ع) منتشر گردد.
هرچند امكان دارد تمامى اعضا، يا بيشتر آنان با نظر نويسنده موافق باشند، با اين حال، آنچه ارائه مىشود نظر نويسنده است. زيرا چه بسا، برخى افراد جلسه انتقاداتى داشتهاند كه از نظر نويسنده، چون قبول نيفتاده، در نوشته اعمال نشده است. آنچه ارائه مىشود، يا خود نويسنده تحقيق و استنباط كرده يا اگر ديگران پيشنهادها و يا انتقاداتى داشتهاند، پس از قبول آن‌ها نوشته خود را اصلاح كرده كه در نتيجه، آنچه ارائه مىدهد، نظرخود اوست.
منبع: فقه أهل البيت؛ سال اول؛ شماره 2
پاسخ با نقل قول
