موضوع: نقد محتوايي بر يك فيلم آموزش ديني كودكان قبل از بلوغ

نقد محتوايي بر يك فيلم
آموزش ديني كودكان قبل از بلوغ

مهدى عامرى
اول: كارشناس ديني!

«دختر شش ساله رو مجبور كردي چادر سرش كنه. طفلك يه بار چادر زير پاش گرفت افتاد زمين... لبش پاره شد. به زنت گفتي ان شاءالله خدا اجرشو ميده. مگه قرارمون 9 سالگي نبود؟ چرا كاسه داغ تر از آش شده بودي؟ چرا به تأثير خواسته هات فكر نمي كردي؟ فكر نمي كردي باعث فراري شدن اون از خدا بشه؟!»

اين جملات بخشي از فيلمنامه «دموكراسي تو روز روشن» است كه توسط مأمور برزخ در بازخواست پدري بيان مي شود كه سعي نموده است دختر خود را با دستورات ديني آشنا كند! اين فيلم چند ماه قبل از سينماهاي جمهوري اسلامي ايران به نمايش در آمد و اكنون در شبكه خانوادگي به مردم ارائه مي شود. اين فيلم در بردارنده مضاميني با موضوع برزخ است كه شايسته است مورد نقد محتوايي دقيق قرار گيرد. نقد اين فيلم از آن جهت مهم است كه كارشناس ديني اين فيلم كه در كسوت و لباس علماي دين مي باشد، ادعا كرده است «در اين فيلم از روح و مضمون حدود 170 آيه از آيات كريمه الهي مربوط به معاد و نيز حدود 400 حديث از گفتار پيامبر و معصومين (عليهم السلام) استفاده شده است» از اين رو ژانر فيلم را مذهبي دانسته است. اين بدان معناست كه حداقل برخي از مردمي كه به تماشاي اين فيلم مي نشينند با اعتماد به سخنان اين كارشناس ديني هر آنچه از فيلم مي بينند مبتني بر دقت و نظر ديني يك عالم مي پندارند!
اما به نظر، استفاده از روايات و آيات در اين فيلم عالمانه و مدقانه نبوده است و نگاهي جامع و كامل و دقيق به مضامين روايات صورت نپذيرفته است. گرچه كارشناس ديني اين فيلم در اظهار نظري عجيب خطاب به يكي از علما بيان كرده است؛ «افراد بسياري در كسوت روحانيت زبان هنر و سينما را نمي فهمند.» اما سخن در محتوا و بيان برخي نواقص در فيلم است كه اين به زبان هنر و سينما مربوط نمي شود! اين كارشناس در ادامه سخن خود خطاب به همان عالم او را به دوري از روح قرآن و روايات حضرات معصومين (عليهم السلام) متهم كرده و از حداقل فهم موضوعات مذهبي در فيلم عاجز دانسته و باز ادعا مي كند «هر كس كه از اندك معرفت ديني برخوردار، حامل عقل، بهره مند از انديشه و داراي فكر باشد وقتي فيلم را ببيند، منكر قدرت تأثيرگذاري بينش و مضمون ديني حاكم بر فيلم نخواهد بود.» وي در جايي ديگر دليل اصلي از ساخت اين فيلم را «ارائه چهره صحيح و با نشاط از دين و مردم معرفي مي كند.» با اين مقدمه، به نقد مطلب فوق الذكر از اين فيلم - كه گوشه اي كوچك از سناريوي آن است - مي پردازيم تا روشن شود اين فيلم در هدف خود چقدر موفق بوده است.

دوم: روايات و استفتائات

در تعاليم اسلامي، بسيار سفارش شده است كه كودكان را آرام آرام با احكام دين آشنا نماييد. امام جعفر صادق(ع) فرمودند: وقتي كودك به سن سه سالگي رسيد، از او بخواهيد كه هفت بار عبارت «لااله الاالله» را بگويد. سپس، او را به حال خود وا گذاريد تا به سن سه سال و هفت ماه و 20 روز برسد. در اين هنگام، به او آموزش دهيد كه هفت بار بگويد: «محمد رسول الله» سپس، تا چهار سالگي او را آزاد بگذاريد. در آن هنگام، از وي بخواهيد كه هفت مرتبه عبارت: «صلي الله عليه و آله» را تكرار نمايد. سپس تا پنج سالگي او را آزاد بگذاريد. در اين وقت، اگر كودك دست راست و چپ خود را تشخيص داد، او را در برابر قبله قرار دهيد و سجده را به او بياموزيد، در سن شش سالگي، ركوع، سجده و ديگر اجزاي نماز را به او آموزش دهيد. وقتي هفت سال او تمام شد، به او بگوييد كه دست و صورت خود را بشويد (در مورد وضو نيز بتدريج وضو گرفتن را بياموزيد). سپس، به او بگوييد كه نماز بخواند. آنگاه كودك را به حال خود وا گذاريد تا نه سال او تمام شود... در اين هنگام، وضو گرفتن صحيح را به او بياموزيد و او را به نماز خواندن واداريد. (وسائل الشيعه21: 474) درباره روزه گرفتن نيز وضع به همين ترتيب است. امام صادق(ع) مي فرمايند: «ما اهل بيت هنگامي كه كودكان مان به پنج سالگي رسيدند، دستور مي دهيم كه نماز بخوانند. پس شما كودكان خود را از هفت سالگي به نماز دستور دهيد و در هفت سالگي، ما امر مي كنيم تا به اندازه توانايي شان، نصف روز يا بيشتر يا كمتر روزه بگيرند، هنگامي كه تشنگي و گرسنگي بر آنان غالب آمد، دستور مي دهيم كه افطار كنند. اين عمل، براي آن است كه به روزه گرفتن عادت نمايند، پس، شما كودكان (پسران) خود را در 9 سالگي به اندازه توانايي شان به روزه گرفتن امر كنيد و چون تشنگي و گرسنگي بر آنان غالب شد، افطار كنند.» (براي مشاهده روايات بيشتر مراجعه كنيد به وسايل الشيعه ابواب احكام الاولاد باب 82 استحباب ترك الصبي سبع السنيناو ستا ملازمته سبع سنين و تعليمه و تاديبه و كيفيه تعليمه)

همچنين در مورد حضرت فاطمه(س) نقل شده است. در شب هاي قدر،كودكان خود را به بيداري و نخفتن وادار مي نمودند. به اين شيوه كه در روز كاملاً آنها را مي خواباندند و غذاي مطلوبي مي دادند تا براي شب زنده داري آماده باشند.
علاوه بر اين، علماي بزرگوار شيعه بابي در كتب فقهي خود ذيل مباحث حج و روزه و ... گشوده اند با اين عنوان كه آيا عمل صبي و غير بالغ شرعي است يا تمريني؟ يعني خداوند بر آن ثواب مي دهد و اثرات شرعي بر آن بار مي شود يا نه فقط از باب تمرين است. جداي از اختلافاتي كه علما در ا ين بحث دارند اصل بحث به طور بديهي پذيرفته شده است كه بايد والدين كودكان خود را به دستورات شرع تمرين و آموزش دهند. (براي نمونه نگاه كنيد به جامع المقاصد1 : 422، مسالك الافهام2: 15، تكميل مشارق الشموس في شرح الدروس: 364)
علاوه بر اين، علماي كنوني نيز اين گونه آموزش ها و تعليمات را وظيفه والدين مي دانند چنانچه در ذيل در استفتائاتي كه از ايشان شده است به اين امر تأكيد داشته اند:
برخي از مادران فرزندان دختر خود را كه به حد بلوغ شرعي نرسيده اند با سر و پـاي برهنه در خيـابان ها و مجالس در حضور نامحرمان مي آورند. مستـدعي است وظيفـه والـدين را در قبـال فـرزنـدان خـود بيـان فـرموده و اين بي اعتنايي چه صورت دارد؟
آيت الله فاضل(ره): بر پدر و مادر است كه فرزندان خود را با آداب و رسوم اسلامي و وظايف شرعي آشنا كنند و چنانچه موارد مذكور موجب تهييج و مفسده شود، اگرچه بچه مميز نباشد، بايد آنان را بپوشانند و حفظ كنند تا جامعه آلوده و بي بند و بار نشود.
آيت الله سيستاني: بر غير بالغ پوشيدن واجب نيست ولي پدر و مادر لازم است كه فرزند خود را به رعايت آداب و شئون اسلامي وادار نمايند و در تربيت صحيح شرعي آنان بكوشند.
آيت الله بهجت(ره): تمرين اطفال بر وظايف شرعيه به عهده والدين است.
آيت الله صافي: كار صحيحي نيست و والدين موظفند دختر را از كودكي به رعايت حجاب و گريز از نامحرم عادت دهند و اگر در اين امر مسامحه كنند و دختر را نسبت به نامحرم بي تفاوت نمايند شريك در معاصي دختر هستند. در حديث وارد شده كه در مجلسي كه حضرت رضا(ع) تشريف داشتند و عده اي نيز حضور داشتند، دختربچه اي وارد شد حضار در مجلس يكي يكي دختر را مورد نوازش قرار دادند تا رسيد به حضرت رضا(ع)، آن حضرت از سن دختر سوال كردند گفته شد، پنج سال، حضرت دختر را از خود دور كرد و رفتاري كه ديگران كرده بودند ننمودند و اعمال آن بزرگوار بايد براي زن مسلمان سرمشق باشد.
آيت الله مكارم: بر پدر و مادر لازم است فرزندان خود را به مسائل اسلامي از زمان طفوليت آشنا كنند.
آيت الله تبريزي: پوشش بر دختران نابالغ واجب نيست، لكن وظيفه والدين است كه دختران شان را به پوشش اسلامي دعوت دهند و فرزندان شان را با احكام اسلامي تربيت نمايند. (مسائل جديد از ديدگاه علما و مراجع تقليد1: 179)
همچنين در پاسخ به اين سوال كه «برخي از والدين پسربچه هاي خود را بدون شلوار و پوشش مناسب بيرون مي آورند و معتقدند اشكالي ندارد، خواهشمند است در اين رابطه راهنمايي فرماييد.» مراجع عظام پاسخ هاي مشابهي را بيان فرموده اند.

سوم: حكم عقل و نتيجه گيري
جداي از اين دلايل روايي، عقل نيز حكم به اين موضوع مي كند. دليل اين امر هم روشن است چرا كه بدون آمادگي در دوران كودكي، نمي توان توقع داشت فرزندان به محض رسيدن به سن بلوغ دستورات و احكام ديني را فرا بگيرند! چنين چيزي مانند ورزشكاري ناآماده مي ماند كه با روحيه و جسمي نامناسب قصد انجام حركات و رفتارهاي ورزشي را دارد، بي شك چنين ورزشكاري يا در اثناي كار كم مي آورد يا در پايان كار از بدن درد و كوفتگي عضلات از كار مي افتد. صاحب نظران تعليم و تربيت در اين باره چنين اظهار نظر كرده اند: «اگر پيام تربيتي با سرعت و تعجيل و بدون در نظر گرفتن فرصت درون سازي از جانب كودك صورت گيرد هر چند مظاهر يك انتقال صوري انجام گرفته است، اثر آن پايدار و ماندني نخواهد بود.» آيا مي توان پذيرفت دختري كه تا 9 سالگي ستر و چادر را تجربه نكرده است صبح روز 9 سالگي با حجاب به راحتي كنار بيايد و با آن احساس غريبي نكند؟
از سويي تمرين كودكان به انجام عبادت ها سبب مي گردد آنها با اين مسائل انس بگيرند و در بزرگسالي عبادات را با سهـولت بيشتري انجام دهند.

البته اين به معناي سخت گيري و افراط نيست، چنانچه شايد نويسنده اين فيلمنامه چنين ادعايي را داشته باشد و بگويد عبارت «مجبورش كردي» هم دليل بر اين بوده است كه منظور ما دوري از اعتدال بوده است اما عبارت بعدي كه «مگر قرارمون 9 سالگي نبود» حداقل اين شائبه را ايجاد مي كند تا قبل از آن، هر اقدامي براي تعليمات ديني فرزندان كاسه داغ تر از آش شدن است! و بايد در برزخ براي اين عمل پاسخگو هم باشد! آيا اين گونه مبهم بيان نمودن مطلب، زبان هنري براي نشان دادن چهره واقعي دين است؟!
اما آنچه در روايات ديده و فهم مي شود اين است كه والدين وظيفه دارند به شيوه هاي صحيح، احكام و اعتقادات ديني را به فرزندان خود آموزش دهند و اگر از چنين كاري سر باز بزنند در برزخ مورد مواخذه قرار خواهند گرفت. البته ممكن است برخي در انجام و شيوه دچار خطا و اشتباه شوند ولي اين نبايد به اصل بحث لطمه اي بزند.

¤ر.ك به اصول آموزش نماز به كودكان و نوجوانان نوشته محمدرضا مطهري


صبح صادق