موضوع: امیرالمؤمنین على(ع) به روایت اهل سنت

انسانهاى جاودانه، جاودانگى خود را از لطف خداوند دارند. على‏بن‏ابى‏طالب، کرم‏الله‏وجهه، پیشواى جاودانگان، جاودانگى خویش را در میان تمامى جانهاى پاک، در میان تمامى انسانهاى آزاده، در میان تمامى نفسهاى پالوده، در میان هر روح بلند به داد تقسیم کرده است. این عبارت را در پاسخ کسى گفتم که پرسیده بود: «على را در یک جمله با من بگوى.» اما به‏راستى على والاتر و وارسته‏تر از آن است که بتوان در یک جمله درباره‏اش چیزى گفت؛ همو که با خرد برتر خویش، نخستین بار دعوت راستین حق را با گوش تسلیم و رضا و ایمان نیوشید، و پس از آن چشم دوخته به همین هدف، در رکاب دعوتگر حق همچو کوهى استوار بر جاى ایستاد و همه نامردى‏هاى قریش را طى سیزده سال مى‏شنید و مى‏دید و به مصلحت پیامبر(ص) از شرار مردى و حماسه و شور خویش مى‏سوخت و دم فرو مى‏بست؛ همو که در آن شب بزرگ، شب هجرت خشنودى خدا و رسولش را به بهاى جان خویش خرید و در بستر پیامبر(ص) خفت، تا جان محبوبش ایمن بماند، همو که ام‏ابیهاء فاطمةالزهراء، عزیزترین زن روى زمین او را شوى خود گزید، به قول دکتر عایشه بنت‏الشاطى: «على خوب مى‏دانست که در میان دامادهاى پیامبر چه جایگاهى دارد و همواره به آن مباهات مى‏ورزید.» به حدى که یک روز که از مهر سرشار بود، از حضور رسول‏خدا(ص) پرسید: «کدامین کس در نزد رسول خدا محبوبتر است. دخترش زهرا یا همسر دخترش على؟» فکر مى‏کنید آن بزرگوار چه گفت؟ على و فاطمه هر دو آنقدر بزرگ‏اند که آنها را نمى‏شود از هم سنجید. پیامبر حکیم(ص) فرمود: «فاطمة احب على منک، وانت أخر على منها: در نزد من فاطمه از تو محبوب‏تر است، اما تو براى من از او عزیزترى!»
مرحبا به تو اى پیامبر که از هرسخنت اقیانوسى از حکمت سرشار مى‏شود. همو بود که در خندق غبار ذلت بر دماغ پرغرورترین قهرمان عرب نشاند. همو بود که دروازه سنگین خیبر را از جاى برکند. همو بود که در هر غزوه و سریه‏اى، پیش از هر کس و بیش از هرکس آماده فداکارى و جهد و مشتاق رسیدن به لقاى خداوندى مى‏شد، رضى‏الله عنه، خداوند از او خشنود باد! على تنها قهرمان عرصه نبرد نبود، دروازه حکمت نیز بود؛ چنان که روایت کرده‏اند، پیامبر اسلام(س) فرمود: «انه سید فى‏الدنیا و انه فى‏الاخره لمن الصالحین، و انه اکثرالصحابه علماً و الفضلهم حلماً و اولهم اسلاما: على در دنیا سرور است و در سراى آخرت از شایستگان است و او از میان صحابیان از هرکس عالمتر است و از خرد وحلمى بیشتر از دیگران برخوردار است و پیش از هرکس به اسلام گرویده است.» (الاستعاب، ابن‏عبدالبر، ج۴، ص۱۸۹۵).
نگارنده این سطور توفیق آن را داشته است که تاریخ زندگى پرافتخار امام متقین را در دل تاریخ اسلام، از آغازین روزهایى که نهال وجود علوى‏اش در مکتب مراد و محبوب خویش، حضرت محمد صلى‏الله علیه و آله وسلم بالیدن گرفت و او نخست سمع پاکى بود که بیرون از دایره رسالت جبرئیل امین و نبوت محمد راستین و خدیجه، ام‏المؤمنین، واژگان قدسى «لااله‏الاالله و محمدرسول‏الله» آن را به نوازش گرفت و همراه با مادرش که با دریافت نخستین وحى به عالم ملکوت بار یافته بود، به نماز ایستاد. با خدایش راز گفت؛ راه زمین به آسمان را گشوده یافت و تنها یک خداى را خواند، خداى پاک را، خداى بى‏شریک را، خداى آفریدگار هستى را. و از آن است که در مسیر دعوت حق او را یار شد، یارى که وفایش در قاموس تاریخ نوشته و نانوشته بشر هرگز همتایى ندارد، او تنها پیامبر(ص) را یار و قرین گفتار نبود، بلکه یارانش را نیز محرم اسرار بود؛ زیرا در دین او را جز این نیاموزانده بودند.
اى امیرالمؤمنین، اى شمع دین، اى بوالحسن
اى به یک ضربت ربوده جان دشمن از بدن
اى به تیغ، رستاخیز کرده روز جنگ
وى به نوک نیزه کرده شمع فرعونان لگن
نیست کس را در جهان جز مرتورا اى بوالحسن
هر دلى کو مهرت اندر دل ندارد همچو جان
هر دلى کو عشقت اندرجان ندارد مقترن،
روى جنات‏العُلى هرگز نبیند بى‏خلاف
لایزال مى‏ماند اندر نار با گرم و حَزَن…
سخنانش را به گزارشهاى مختلف خوانده‏ام و جان تشنه‏ام را بارها از آبشخور علم سرشار او سیراب یافته‏ام. تو گویى در واژگان خاکى او مى‏توان از روح افلاکى نشان یافت، بى‏گمان چنین است.
عنوان این مقال «على(ع) به روایت اهل سنت» است. از این روى قصد ندارم درباره آنچه خود از شخصیت آن بزرگوار اندوخته‏ام، بیش از این سخن بگویم؛ اما از این نکته هم نباید غافل بود که روایت اهل سنت از على اگر حدیث پیامبر و گفتار یارانش و نیز رأى و نظر متکلمان و محدثان و مورخان و شاعران و… را همه روایت کنیم، مثنوى هفتاد من کاغذ خواهد بود؛ چنان‏که متون بسیارى براى تأمین همین هدف تألیف یافته‏اند، ولى کیست که این حدیث از پیامبر خدا(ص) نشنیده باشد به روایت از امام ترمذى که فرمود: «على أخى فى‏الدنیا و الاخرة: على در این جهان و نیز در دیگر سراى برادر من است» یا کیست که نشنیده باشد این ابیات شیخ مصلح‏الدین سعدى شیرازى را که مى‏گوید:
کس را چه زور و زهره که وصف على کند؟
جبار در مناقب او گفته: «هل أتى»
زورآزماى قلعه خیبر که بند او
در یکدگر شکست به بازوى«لافتى»
مردى که در مصاف، زره پیش بسته بود
تا پیش دشمنان ندهد پشت بر غزا
شیر خداى و صفدر میدان و بحر جود
جانبخش در نماز و جهانسوز در وقا
دیباچه مروت و سلطان معرفت
لشکرکش فتوت و سردار اتقیا
فردا که هر کسى به شفیعى زنند دست،
ماییم و دست و دامن معصوم مرتضى
یا کیست که از زبان حضرت مولانا نشنیده باشد که:
چون ز رویش مرتضى شد درفشان
گشت او شیر خدا در مرج جان
من هرگز فراموش نمى‏کنم این سخن مولا على را در بستر شهادت که براى همیشه تاریخ براى روا داران عالم سرمشقى است نیکو؛ همانان که روح عطوفت دعوت راستین الهى را درک کرده‏اند. همان سخن را که درباره ابن‏ملجم، قاتل خویش فرمود: «اجسوء، وأطیبواطعامه، وألینوافراشه، فأن أعش نفغو اوقصاص و ان امت (مت) فالحقوه بى، اخاصمه عندرب العالمین: او را زندانى کنید؛ اما خوراکى نیکو بدهیدش و بسترش را نرم بگسترانید. آنگاه اگر زنده بمانم، او را یا خواهم بخشید و یا قصاص مى‏کنم. و اگر بمیرم، او را به من باز رسانید، تا در نزد پروردگار جهانیان شکایت خود را به او برم.» و نیز این سخن از زبان فرزند فاطمة الزهرا سلام‏الله علیها را که فرمود: «والله لقد مات فیکم رجل ماسبقه الاولون و لایدرکه الاخرون.لقد کان رسول‏الله(ص) لیبعثه بالبعث و یعطیه الرأیه فما یرجع حتى یفتح‏الله علیه، یقاتل جبرئیل عن یمینه و میکائیل عن بساره و لا ترک بیضأ و لاصفراء الْاسبّعمأته درهم…: سوگند به خداوند اکنون از میان شما مردى روى در نقاب خاک کشید که هرگز در میان پیشینیان همچو او نبود و آیندگان نیز گواه فردى همچو او نخواهند بود! هرگاه که پیامبر(ص) او را به نبردى مى‏فرستاد و پرچمى به دستش مى‏داد، همواره چنان برمى‏گشت که خداوند سرزمین و لشکر کفر را به دستان توانایش مى‏گشود. جبرئیل در سمت راست و میکائیل در سمت چپ او نبرد مى‌کردند و از مال دنیال جز هفتصد درهم برجاى نگذارد…» (السیره النبویه و اخبار الخلفاء ابى حاتم، محمد بن ‏احمد تمیمى بستى، ج۲، ص ۵۷۷ به بعد)
امام احمدبن حنبل در «کتاب الزهد» از محمدبن کعب قرظى از على(ع) روایت مى‏کند که فرمود: «لقد رأیتى مع رسول‏الله (ص) انى لاربط الحجرعلى بطنى من‏الجوع: من روزهایى را در کنار رسول‏خدا(ص) به یاد دارم که از شدت گرسنگى سنگ به شکم خویش مى‏بستم.» (کتاب الزهد/ فضایل و زهدعلى‏بن‏ابى‏طالب). همچنین در روایت آمده است که عمار رضى الله عنه روزى پس از فتح خیبر به نزد على بن‏ابى‏طالب رفت و ملاحظه کرد که او نانى جوین در دست دارد و آن را بر پاى خود مى‏فشرد و مى‏شکند و مى‏خورد. عرض کرد: «اى على، از کار تو در شگفتم، نه مگر تو بودى که دروازه خیبر را از جاى برکندى؟ و اینک مى‏بینم که براى شکستن قرص نانى از پاى‏خویش کمک مى گیرى!» حضرت‏على رضى‌الله عنه در پاسخ فرمود: «اى عمار، باید بدانى، آنگاه که دروازه خیبر را برکندم، براى خدا جهاد مى‏کردم و اکنون که قرص نان را مى‏شکنم، براى خود تلاش مى‏کنم!»
حاکم در المستدرک به اسناد خویش از جابربن عبدالله انصارى روایت کرده است که پیامبراکرم(ص) فرمود: «على امام البرره و قاتل الفجره، منصور من نصره و مخذول من خذله: على پیشواى نیکوکاران و جهادگر با تباهکاران است. هر کس که او را یارى دهد، پیروز است و هر کس که در صدد دشمنى با او برآید، خوار و ذلیل خواهد شد.»
باز حاکم در مستدرک به روایت از ام‏سلمه
ـ ‌رضى‌الله‌عنها ـ آورده است که پیامبر اکرم(ص) فرمود: «على مع‏القرآن و القرآن مع على، لن یفترقا حتى یردا علىّ الحوض: على با قرآن است و قرآن نیز با على، تا هنگامى که بر حوض کوثر به نزد من آیند، از همدیگر جدا نمى‏شوند.»
بیهقى از انس بن ‏مالک -رضى‌الله عنه- روایت کرده است که پیامبر اکرم(ص) فرموده است: «على یزهر فى‏الجنه ککواکب الصبح لاهل الدنیا: على در بهشت، چونان ستارگان صبح براى اهل دنیا، مى‏درخشد.»
همچنین روایت کرده‏اند که پیامبر اکرم(ص) فرمود: «على یعسوب المؤمنین: على پشت و پناه و مهتر مؤمنان است.» چنان که خاقانى در همین معنى مى‏گوید:
یعسوب امت است على وار از آنکه سوخت
زنبور خانه زر و سیم آذر سخاش
امام ترمذى، با اسناد خویش از زیدبن ارقم روایت مى‏کند که رسول خدا(ص) فرمود: «من‏کنت مولاه فعلى هذا مولاه: هرکس که من مولاى اویم، على نیز مولاى اوست.»
همو از براء بن ‏عاذب روایت کرده است که رسول‏خدا(ص) به على بن ابى‏طالب فرمود: «انت منى و انا منک: تو از منى و من نیز از تو هستم.»
همو به سند خویش از مساور حمیرى از مادرش روایت مى‏کند که گفت: به حضور ام‏سلمه ـ رضى الله عنها ـ رسیدم و از او شنیدم که مى‏گفت: رسول خدا(ص) فرمود: «لایحب علیاً منافق و لایغبضه مؤمن: هیچ منافقى على را دوست نمى‏دارد و هیچ مومنى با او دشمنى نمى‏ورزد.»
باز در سنن ترمذى با ذکر سند از ابن‏عمر ـ رضى‏الله‏عنه ـ روایت شده است که گفت: رسول خدا(ص) در مدینه میان اصحاب خود پیمان برادرى بست. آنگاه على با چشمانى گریان به حضور آن حضرت رسید و عرض کرد: «اى رسول خدا، یاران خویش را همه باهم برادر کردى و مى‏بینم مرا با کسى برادر نکرده‏اى!» رسول‏خدا(ص) به او فرمود: «انت اخى فى‏الدنیا و الاخرة: تو در دنیا و آخرت برادر من هستى.»
سخن درباره حضرت امیرالمؤمنین على‏بن‏ابى‏طالب بسیار است و اکنون ساعت از سه نیمه‏شب گذشته است و به قول مولانا: «این زمان بگذار تا وقت دگر» و با بیتى از قصیده شنیده بس طولانى بیدل افغانى سخن خویش را به پایان مى‏برم که مى‏گوید:
به این دردى که در سر دارم از سوداى پنهانش
سر مویى اگر بالم، جهان درّد گریبانش
* از نویسندگان و مترجمان معاصر اهل سنت و مترجم
قرآن کریم