موضوع: مقایسه خطبه حضرت زهرا با نهج البلاغه

مقایسه خطبه حضرت زهرا با نهج البلاغه

حدیث معروفی (1)در عظمت زهراسلام الله علیها وارد شده که اگر علی بن ابی طالب سلام الله علیه نبود ، زهرا کفو وهمسری نمی داشت . برای روشن شدن این حدیث خوب است توجهی به سخنان حضرت امیرسلام الله علیه در نهج البلاغه و سخنان فاطمه زهراسلام الله علیها نمود ، تا همتایی آنها را مشاهده کرد .

عترت طاهره چون قرآن ناطقند ، و در هیچ مرحله از مراحل علمی از قرآن جدا نیستند ، یعنی مطلبی در قرآن نیست که اینها ندانند ، چه این که کمالی را اینها ندارند که قرآن نگفته باشد و الا محذور انفکاک قرآن از عترت یا انفکاک عترت از قرآن لازم می آید ، لذا هر وصفی که در قرآن کریم است ، قابل انطباق بر عترت طاهره هم هست . از سوی دیگر همه آیات قرآن کریم یکدست نیست ، گرچه تمام سور ، معجزه و فوق العاده است اما اعجاز هم مراحلی دارد . مثلا معراج نبی اکرم (ص) معجزه است اما خود عروج درجاتی دارد ، در بخشی از درجات ، فرشته ها عموما و جبرئیل سلام الله علیه خصوصا حضرت را همراهی می کنند ، در بخشی دیگر که به دریای نور می رسد ، آنجا فرشته ها در ساحل می مانند و وجود مبارک نبی اکرم (ص) از دریای نور می گذرد . یا آنجا که سخن از :


ثم دنی فتدلی فکان قاب قوسین او ادنی(2)
سپس نزدیک آمد و نزدیک تر شد تا آنجا که فاصله اش به قدر دو سر کمان یا نزدیک تر شد .
است ، آنجا سخن از فلک و ملک نیست . با این که همه سیر و عروج معجزه است .
قرآن کریم نیز ، همانند معراج رسول اکرم (ص) معجزه است ، اما هرگز « تبت یدا ابی لهب » (3)همتای « قل هو الله احد » (4)نیست . هرگز آیات دیگر قرآن همسان « شهد الله » (5)نخواهد شد . لذا اصرار حدیث و سنت بر این است که ما « قل هو الله احد »


را در نماز بخوانیم و « شهد الله » را در تعقیبات بخوانیم وبرای « تبت یدا » چنان ثوابی ذکر نشده است .
از نظر ادبی نیز ، هرگز « تبت یدا » همانند :
« یا ارض ابلغی مائک ویا ساء اقلعی وغیض الماء وقضی الامر واستوت علی الجودی »(6)
ای زمین آبت را فروکش و ای آسمان خودداری کن ، و آب کاسته شد و فرمان - حق اجرا شد و کشتی بر جودی قرار گرفت .
نخواهد شد . نه از نظر اعجاز ادبی و فصاحت و بلاغت « تبت یدا » همتای « یا ارض ابلعی » است و نه از نظر محتوا همتای « قل هو الله احد » است . و حال این که همه آیات ، اعجاز الهی است . لذا در حدیث معروفی که هم مرحوم کلینی در کافی و هم مرحوم صدوق در کتاب توحید نقل نموده اند ، امام سجاد ... فرمود : « چون ذات اقدس آله می دانست در آخرالزمان اقوام متعمقی می آیند ، سوره مبارکه « قل هو الله احد » و اوائل سوره حدید تا « والله علیم بذات الصدور » را نازل کرده است :
« فمن رام وراء ذلک فقد هلک » (7)
پس هر که مطلبی جز آن محتوای سوره توحید و حدید را قصد کند نابود می شود .


این ارشاد به نفی موضوع است ، یعنی از آن به بعد نروید ، راهی نیست ، که هلاک می شوید ، نه این که راهی هست و شما تعمق نکنید همچنانکه برخی پنداشته اند .
پس آیات قرآن در عین معجزه بودن ، همتای هم نیستند . نهج البلاغه هم این چنین است . اگرچه گفته می شود که : کلام امام ، امام کلام ها است ، کلام امام ملوک کلام ها و فوق کلام مخلوق و دون کلام خالق است ، اما همه خطبه ها و کلمات قصار و نامه های نهج البلاغه یکدست نیست . گرچه از سطح فصاحت متعارف برتر است ، اما برخی اوج دارد و بعضی اوج بیشتر . آنجا که اوج گیری سخن حضرت علی ... است و خطبه او در میان سایر خطب ، جزو غرر خطب به شمار می آید و انسان باید چندین بار نهج البلاغه را بخواند تا بفهمد ، آیا این خطبه معادل دارد یا نه ؟ آنجا می بینیم قبل از آن که حضرت علی ... چنین خطبه ای بخواند ، حضرت زهرا خوانده است .

خطبه های خطابه ای حضرت امیرسلام الله علیه ، آن چنان نیست که کسی نتواند مثل او سخن بگوید البته فوق حد متعارف است و لذا ابوحیان در کتاب « الامتاع والمؤانسة » محاوره ای نقل می کند که در آن ، حضرت امیرسلام الله علیه ، با خلیفه ثانی درباره مساله خلافت و حکومت محاجه و استدلال می نماید ، حضرت براهین واستدلال هایی آورده و استدلال هایی نیز خلیفه می آورد ، تا آنجا که ابوحیان می نویسد ، حضرت امیر ... محکوم شد البته همه این مطالب کذب و جعلی است وعده ای چون ابن ابی الحدید و دیگران راز و رمز این قصه پردازی را یافته و از این توطئه پرده برداشته و گفته اند همه این نامه ها را ابو حیان توحیدی به نام علی ... و عمر جعل نموده است انسان اگر این نامه های مجعول را بنگرد خواهد دید ، در حد خطبه های فولادین است و تنه به تنه بسیاری ازخطب از نظر فصاحت نه محتوا می زند ، و نظیر سخن های معمولی نیست گرچه از نظر محتوا دروغ است وابن ابی الحدید می گوید : همه را ابوحیان خود جعل کرده واین صحنه را ساخته ، زیرا نویسنده ماهری بوده است . اما توجه به این موضوع نیز ، هنر کارشناسان فصاحت وبلاغت ، نظیر ابن ابی الحدید است . ولی در معارف بلند الهی ، آنجا که سخن از وحدت اطلاقیه ذات است ، یا سخن از ازلیت حق است ، هرگز فهمیدن آن خطبه ها مقدور ابوحیان ها نیست ، تا چه رسد به این که بخواهند مشابه آنها را بسازند .


در این زمینه وقتی حضرت امیرصلوات الله علیه سپاه و ستاد خود را برای حمله مجددی علیه معاویه تجهیز می نمود ، خطبه ای دارد که آن را مرحوم کلینی قبل از سید رضی قده نقل نموده است .
مرحوم کلینی گرچه کتاب خود را به عنوان جامع حدیث تالیف کرده ، لیکن در بعضی از موارد از خود سخنی دارد نظیر آنچه در ذیل روایات صفات ذات و صفات فعل گفته است چون مرحوم کلینی تنها محدث نبود ، فقیه ، حکیم ، متکلم ، اصولی نیز بود و در معارف حکمی دست توانایی داشت در ذیل این خطبه نیز ضمن اشاره به این جمله بلند :
« لا من شی ء کان ولا من شی ء خلق ما کان » (8)
خود از « لا من شی ء » بود و پدیده ها را از « لا من شی ء » آفرید .
می گوید : اگر تمام جن و انس جمع شوند و در بین آنها پیامبر و وصی و ولی نباشد ، هرگز نمی توانند خطبه ای مانند خطبه علی ... ایراد کنند . این جمله مرحوم کلینی مشابه تحدی سوره اسراء است که خدا درباره قرآن می فرماید :
« قل لئن اجتمعت الانس والجن علی ان یاتو بمثل هذا القران لا یاتون بمثله و لو کان بعضهم لبعض ظهیرا »(9)
بگو : اگر جن و انس گرد آیند تا نظیر این قرآن را بیاورند ، مانند آن را نخواهند آورد ، هرچند برخی از آنها پشتیبان بعضی دیگر باشند .
مرحوم صدر المتالهین در شرح این بخش از اصول کافی می گوید : این سخن کلینی به اطلاق مقبول نیست ، ایشان باید می فرمود : اگر همه دانشمندان روی زمین جمع و در بین آنها پیامبری از اولوالعزم نباشد نمی توانند چنین جمله ای بگویند ، یعنی پیامبران غیر اولوالعزم هم نمی توانند چون علی بن ابی طالب ... سخن بگویند .


مرحوم محقق داماد ، در تعلیقاتش بر شرح اصول کافی می فرماید : بلندای این خطبه در آن است که بسیاری از شبهات را جواب داده است . چون یک متفکر ملحد مادی می گوید : ذات اقدس آله ، عالم را یا « من شی ء » خلق نموده یا « من لا شی ء » به عبارت دیگر : یا از چیزی خلق کرده یا از هیچچون شی ء ولا شی ء نقیض هم هستند و همان گونه که جمع نقیضین محال است رفع نقیضین هم مستحیل است و بنابراین اگر بگویید عالم را از شی ء آفریده پس آن شی ء ، ماده است و ازلی است و مخلوق خدا نیست . و اگر از لا شی ء خلق نموده ، لا شی ء که عدم است و عدم نمی تواند مبدا و ماده شی ء شود .
مرحوم محقق داماد (قدس سره) در تعلیقه خود می فرماید : این خطبه علوی ، این توهم را جواب داده و می فرماید : نقیض « من شی ء » ، « من لا شی ء » نیست بلکه نقیض « من شی ء » ، « لا من شی ء » است . اگر خدای سبحان عالم را « من شی ء » خلق کند ، همان محذور است . « « من لاشی ء » محذور دیگری دارد ، اما چون نقیض هر چیزی رفع اوست پس نقیض « من شی ء » ، « لامن شی ء » است نه « من لا شی ء » ، چون « من لاشی ء » عدم و ملکه است ، و عدم و ملکه هرگز سلب و ایجاب نیست و در خطبه نورانی علوی صلوات الله علیه آمده است که :
« الحمد لله الواحد الاحد الصمد المتفرد الذی لا من شی ء کان ولا من شی ء خلق ما کان » (10)
سپاس خداوند یکتای یگانه بی نیاز تنها را سزاست که از « لامن شی ء » بود و از « لامن شی ء » موجودات را پدید آورد .
وقتی میر داماد (قدس سره) در برابر این خطبه خضوع می نماید ، کلینی قده آن سخن را دارد و صدر المتالهین قده آن تعبیر را به کار می برد ، این نشانه آن است که این خطبه از غرر خطب امیرالمؤمنین ... می باشد . لکن حتی در این خطبه هم کلمه ها و جمله ها یکدست نیست ، چه این که سوره مبارکه حدید همه آیاتش یکدست نیست . یعنی آن شش آیه اول با آیات دیگر خیلی فرق دارد .


پس از توضیح این مطلب ، اگر سری به خطبه مبارکه حضرت زهرا بزنید ، می بینید دقیقا همین تعبیر بلند ، در آن خطبه هست . در حالی که حضرت زهرا سلام الله علیها این خطبه را چندین سال قبل از علی ... خوانده است . خطبه حضرت امیر ... پس از جنگ صفین و نهروان و در اواخر دوران حکومت آن حضرت ، و بعد از بیست و پنج سال خانه نشستن ، با فاصله بیش از یک ربع قرن ایراد شده است ، ولی فاطمه زهراصلوات الله علیها حدود سی سال قبل ، این خطبه را خوانده و این جمله ها را بیان فرموده است . و پس از این تفصیل ، معلوم می شود که چرا اگر حضرت علی ... نبود ، حضرت زهرا همسر و هم کفو نداشت . (11)






----------------------------

1 - اشاره به خطبه حضرت زهرا و تفصیل این بحث ، به مناسبت تقارن درس با شهادت سرور بانوان عالم صدیقه طاهره مظلومه حضرت فاطمه زهراسلام الله علیها بوده است .
2 - نجم ، 9 - 8 .
3 - سوره لهب .
4 - سوره توحید .
5 - آل عمران ، 18 .
6 - هود ، 44 .
7 - اصول کافی ، ج 1 ، ص 91 .
8 - اصول کافی ، ج 1 ، ص 136 .
9 - اسراء ، 88 .
10 - اصول کافی ، ج 1 ، ص 136 .
11 - روایت در اکثر کتب روائی و با تعبیرات مختلف ذکر شده است ، در اینجا روایت را به نقل از اصول کافی ، ج 1 ، ص 461 ، ذکر می نماییم .« ... عن یونس بن ظبیان عن ابی عبدالله ... قال : سمعته یقول : لولا ان الله تبارک و تعالی خلق امیرالمؤمنین ... لفاطمة ، ما کان لها کفو علی ظهر الارض ، من آدم و من دونه » .

زن در آینه جلال و جمال