موضوع: سجده در قرآن كريم

سجده موجودات
معنى لغوى سجده

راغب در (المفردات ) مى گويد:

((السجود، اصله : التطامن و التذلل و جعل ذلك عبارة عن التذلل لله و عبادته و هو عام فى الانسان و الحيوانات و الجمادات و ذلك ضربان : سجود باختيار، و ليس ذلك الا للناس ... و سجود تسخير، و هو للانسان و الحيوانات و النبات ...))
اصل كلمه سجود بمعنى سر فرود آوردن و اظهار خوارى كردن است و اين كلمه جهت تعبير از خوارى در مقابل حق و عبادت او قرار داده شده است . و آن شامل انسان و حيوانات و جمادات مى گردد. و آن سجود بر دو قسم است : سجود اختيارى كه مخصوص انسان است ... و سجود تسخيرى كه بر انسان و حيوانات و نباتات صدق مى كند...

جوهرى در (صحاح اللغة ) مى گويد:
((سجد: خضع ... و منه سجود الصلاة و هو وضع الجبهة على الارض ...)).
سجده كرد، يعنى : خضوع و فروتنى نمود... و از همان ماده است ، سجده نماز و آن بمعنى : قرار دادن پيشانى بر زمين است ...
همين معنى براى سجده در (القاموس المحيط) فيروزآبادى نيز آمده است .

در (المصباح المنير) فيومى آمده است :
((سجد سجودا: تطامن و كل شيى ء ذل فقد سجد... و سجد البعير خفض ‍ رأسه عند ركوبه و سجد الرجل وضع جبهته بالارض . و السجود لله تعالى فى الشرع عبارة عن هيئة مخصوصة ...)).
سجده نمود يعنى سر فرود آورد و خضوع كرد و هر چيزى كه رام شود و ذليل گردد همانا سجده نموده است ... و شتر سجده نمود سرش را هنگام سوار شدن بر او، فرود آورد. و مرد سجده كرد يعنى پيشانى خود را بر زمين نهاد. و سجود براى خداوند تعالى در شرع عبارتست از يك هيئت و شكل مخصوص ....

مراد از سجده موجودات
سجده موجودات در برابر حق تعالى خضوع و رام بودن آنان در مقابل خالق خويش است بگونه اى كه هيچگاه از اراده او سرپيچى نمى نمايند. استعمال كلمه سجود در اين معنى بنحو حقيقت مى باشد.
سجده انسانها و برخى از موجودات گاهى به معنى بر زمين افتادن و سر به خاك ساييدن هم استعمال گشته كه اين معنى براى كلمه سجود مجاز شمرده مى شود. بنابراين حقيقت معنى سجده همان فرمان بردارى و خضوع و رام بودن موجودات در برابر خداوند مى باشد و بر خاك افتادن ظاهرى ، يكى از نمودهاى سجده است كه حكايت از خضوع و كرنش ‍ مى نمايد و بهمين سبب سجده ناميده شده است . استعمال سجده در اين كيفيت و حالت مخصوص ، استعمال مجازى ناميده مى شود.
همانگونه كه در گذشته اشاره شد، موجودات عالم بنا به اقتضاى وجودى خويش داراى يك نحوه از شعور و ادراك بوده و بحسب آن شعور، از خالق خويش فرمان بردارى نموده و از اراده او سرپيچى نمى كنند.
خضوع آنان در برابر اراده حق كه در مقام مدح و ثناى آنها در قرآن و روايات بكار رفته است به لحاظ همان شعور ذاتى آنان مى باشد.

سجده موجودات در قرآن كريم

((الم تر ان الله يسجد له من فى السموات و من فى الارض و الشمس و القمر و النجوم و الجبال و الشجر و الدواب و كثير من الناس و كثير حق عليه العذاب ...))حج / 18.
آيا نمى نگرى كه هر آنكه در آسمانها و زمين است و نيز خورشيد و ماه و ستارگان و كوه ها و درختان و همه جنبندگان و بسيارى از مردم و بسيارى كه عذاب بر آنان ثابت گشته است براى خداوند سجده مى كنند...

((و لله يسجد من فى السموات و الارض طوعا و كرها و ظلالهم با لغدو و الاصال )) رعد / 15.
((و هر آنكه در آسمانها و زمين است به همراه سايه هايش در هر صبح و شامگاهان از روى ميل يا اكراه براى خداوند سجده مى كنند)).

((اولم يروا الى ما خلق الله من شيى ء يتفيؤا ظلاله عن اليمين و الشمائل سجدا لله و هم داخرون . و لله يسجد ما فى السموات و ما فى الارض من دابة و الملائكة و هم لايستكبرون ))نحل / 9 - 48.
آيا به مخلوقات خدا نظر نيانداخته اند تا ببينند كه هر موجودى چگونه سايه خود را از راست و چپ سجده كنان گسترانيده و همگى در مقابل حق فروتن مى باشند. و هر آنچه در آسمانها و زمين است از جنبندگان و فرشتگان بدون هيچ تكبرى براى خداوند سجده مى نمايد.

((و النجم و الشجر يسجدان ))الرحمن / 6.
و گياه و درخت هم در مقابل حق سجده مى كنند.

سجده موجودات در بيانات مفسران قرآن

در بيان حقيقت تسبيح موجودات دو بيان را از مفسران نقل نموديم كه بيان اول حكايت از معنى مجازى تسبيح و بيان دوم استعمال حقيقى آن بود، اين دو بيان در سجده موجودات نيز از كلمات مفسران بدست مى آيد. برخى نسبت سجده را به موجودات مجاز شمرده و همان دلالت آنانرا بر وجود خالق هستى سجده به حساب آورده اند و برخى ديگر حمل بر معنى حقيقى نموده و سجده موجودات را خضوع و كرنش ارادى آنان دانسته اند.

اينك چند نمونه از اين دو بيان را ارايه مى كنيم :

كلام علامه طبرسى (ره )
مرحوم علامه طبرسى ره در تفسير گران قدر مجمع البيان در ذيل آيه (48 سوره نحل ) راجع به سجده جميع موجودات مى فرمايد:
((قد نبه الله بهذا على ان جميع الاشياء تخضع له بما فيها من الدلالة على الحاجة الى واضعها و مدبرها بما لولاه لبطلت و لم يكن لها قوام طرفة عين فهى فى ذلك كالساجد من العبادة بفعله الخاضع بذله ))مجمع البيان ج 2 ص 561.
خداوند به اين كلام خاطر نشان ساخته است كه همه اشياء با دلالت خويش ‍ بر نياز به خالق و آفريننده خود در برابرش خضوع مى نمايند به گونه اى كه اگر او نباشد باطل گشته و يك لحظه نشانى از آنان باقى نخواهد ماند. بنابراين آن موجودات در اين خضوع همانند شخص ساجد بوده كه در برابر او با ذلت و حقارت خضوع مى نمايند.
در اين كلام ، سجده موجودات بمعنى دلالت آنان بر وجود خالق و پروردگار مى باشد از آن جهت كه همگى آنان نيازمند به صانع و خالق بوده و به اين سبب در برابر او ذليل و محتاجند. فقر و نيازمندى لازمه خضوع و تذلل مى باشد و به همين علت خداوند سجده را به آنان نسبت داده است .

بيان علامه طباطبايى در الميزان
علامه طباطبايى (ره ) در تفسير الميزان ذيل آيه (15 سوره رعد) مى فرمايد:
((سجود به معناى رو به زمين افتادن و پيشانى يا چانه را بر زمين نهادن است ... اعمال اجتماعى كه انسان به منظور اغراض معنوى انجام ميدهند، مثلا بالانشينى كه به منظور تجسم رياست ، و جلو افتادن كه بمنظور تمثل سيادت و آقايى ، و خم شدن كه بمنظور اظهار حقارت و كوچكى ، و بر زمين افتادن كه بمنظور نهايت ذلت و افتادگى سجده كننده در قبال عزت و علو مقام مسجود انجام مى شود، نام اين اعمال را بنام همان اغراض نيز مى نامند، مثلا همان طور كه جلو افتادن را تقدم مى گويند، سيادت و آقايى را هم تقدم مى خوانند، و همچنانكه انحناء و خم شدن مخصوص را، ركوع مى گويند حقارت و كوچكى را هم ركوع مى گويند، و همانطور كه بخاك افتادن را سجده مى گويند، تذلل را هم سجود مى گويند. همه اينها به عنايت اين است كه بيان كنند كه منظور از اين اعمال اجتماعى ، همان غرضها و نتايج آن است و گرنه هيچ غرضى به خود آن اعمال تعلق نگرفته است ، و به همين جهت است كه قرآن كريم اين اعمال و نظاير آن از قبيل قنوت و تسبيح و حمد و سؤال و امثال آنرا به همه موجودات نسبت مى دهد و مى فرمايد: (يسئله من فى السموات و الارض ). و نيز مى فرمايد: (و لله يسجد ما فى السموات و ما فى الارض ).
فرق ميان اين امور در صورت انتساب به موجودات ، و در صورت وقوع در ظرف اجتماع بشرى اين است كه غايات آنها در قسم اول به حقيقت معنايش موجود است بخلاف قسم دوم كه غرض از آن امور به نوعى از وضع و اعتبار تحقق مى يابد، مثلا ذلت موجودات و افتادگى آنها در برابر ساحت عظمت و كبريايى خداوند، ذلت و افتادگى حقيقى است ، بخلاف به رو افتادن و زمين ادب بوسيدن در ظرف اجتماعى بشرى كه بر حسب وضع و اعتبار، ذلت و افتادگى است ، به اين نشان كه بسيار اتفاق مى افتد كه اين به خاك افتادن و سجده انجام مى شود ولى از آن تعظيم و اظهار ذلت فهميده نمى شود.

پس اينكه فرمود: (و لله يسجد من فى السموات و الارض ) از آن جهت است كه اشاره نموديم و اگر اختصاص به صاحبان عقل داده و فرمود: (من فى السموات و الارض )) و نفرمود: (ما فى السموات و الارض )، در حاليكه اين سجده و ذلت اختصاص به آدميان و فرشتگان ندارد. و همانطور كه در آيه سوره نحل كه از نظر خوانندگان گذشت و ذيل آيه مورد بحث هم كه مى فرمايد: (و ظلالهم ...)، كه دلالت دارد كه تمامى موجودات خدا را سجده مى كنند، بخاطر اين است كه روى سخن در اين آيات با مشركين است و عليه ايشان احتجاج شده است ، گويا خواسته است ايشان را وادار كند كه به طوع و رغبت ، خدا را سجده كنند، همانطور كه ساير عقلاى آسمان و زمين او را به طوع و رغبت سجده مى كنند، و حتى سايه ايشان هم او را سجده مى كند، و به همين عنايت بود كه سجده سايه ايشان را به رخ كشيد تا در الزام مشركان مؤثرتر باشد.
اين را نيز بايد دانست كه تذلل و تواضع همه موجودات در برابر ساحت پروردگارشان ، خضوع و تذلل ذاتى است كه هيچ موجودى از آن منفك و آن از هيچ موجودى تخلف نمى كند، پس بطور مسلم خضوع موجودات به طوع و بدون اكراه بوده ، و چگونه به اكراه باشد و حال آنكه هيچ موجودى از خود چيزى نداشته تا درباره اش كراهت و يا امتناع و سركشى تصور شود، همچنانكه خداى تعالى فرموده : (فقال لها و للارض ائتيا طوعا او كرها قالتا اتينا طائعين ).

اين عنايت هر چند ايجاب مى كند كه سجده موجودات در برابر خداى تعالى به طوع و رغبت بوده و راهى براى تصور اكراه باقى نگذارد، ليكن عنايت ديگرى در اين بين هست كه چه بسا نسبت اكراه را تا حدى براى بعضى از موجودات ، يعنى انسان تصحيح كند و آن اين است كه در بين پاره اى از موجودات در اجتماع تزاحم قرار گرفته و با اينكه خود مجهز به طبايعى هستند، سبب هاى ديگرى هست كه نمى گذارند اين موجودات به غايات و هدفهاى خود نايل شوند.
آرى موجوداتى كه در اين عالم كه عالم ماده و دار تزاحم است قرار داشته چه بسا در رسيدن به مقتضيات طبايع خود به موانع گوناگون و مختلفى برخورند كه اقتضاى آن موانع برخلاف اقتضاى طبيعت آنها باشد و پر واضح است كه هر چه بر خلاف طبيعت باشد مطلوب وى نيست ، همچنانكه ملايم طبيعت ، مطلوب وى است .
بنابراين ، موجودات اين نشأه در جميع شئون راجع به خودشان ساجد و خاضع در برابر امر خدا هستند، ليكن در پاره اى از شئون كه مخالف طبيعت آنهاست از قبيل مرگ و فساد و بطلان آثار و آفات و مرضها و امثال آن ، سجود و خضوعشان از روى اكراه است )).

نقل كلامى از تفسير اطيب البيان
مرحوم عبدالحسين طيب در تفسير شريف اطيب البيان در ذيل آيه (18 سوره حج ) مى گويد:
اين آيه شريفه يكى از آياتى است كه دلالت صريح دارد بر اينكه تمام موجودات عالم ، حتى حيوانات و جمادات و نباتات ، عقل و شعور دارند و عبادت پروردگار خود مى كنند و در پيشگاه احديت سجده مى كنند چنانچه مى فرمايد:
(تسبح له السموات السبع و الارض و من فيهن و ان من شى ء الا يسبح بحمده و لكن لاتفقهون تسبيحهم )اسراء / 46. و آيات ديگر.
و كسانيكه اين آيات را حمل بر سجده تكوينى كرده اند كه وجود اينها دليل بر وجود صانع و خالق آنهاست ، خلاف نص آيات است ، زيرا كثيرى از ناس ‍ كه حق است بر او عذاب ، سجده تكوينى را دارند به اين معنى ، و تسبيح تكوينى آنها تفقه مى شود، و اين سجده و تسبيح تشريعى است كه عبادت پروردگار مى كنند و عقل و شعور دارند، و قضيه هدهد و مورچه در سوره نمل و قضيه خطاب به آسمانها و زمينها كه فرمود: (فقال لها و للارض ائيتا طوعا او كرها قالتا ائتيا طائعين ) فصلت / 10.، و غير اينها، تماما صريح در اين موضوع است و اخبار داله بر اين مطلب هم بسيار است مثل تسبيح سنگريزه و سوسمار و اخبار مشتمل بر ذكر حيوانات و غير اينها.اطيب البيان / ج 9 / ص 280.

تسبیح موجودات
محمد جواد اسعدی

و گياه و درخت هم در مقابل حق سجده مى كنند.

ایه های اینچنین واقعا برام جالب هستند و آدم رو به تفکر وا می دارند