موضوع: داستان های قرآنی و سرگذشت انبیا و اولیا

علی بن ابراهیم به نقل از امیر المؤمنین (ع) چنین روایت می کند :خداوند تعالی هفت هزار سال بعد از آنکه طائفه ای خاص از جن وانس بر روی زمین زندگی می کردند امر فرمود تا فرشتگان از فراز طبقات آسمانها بر زمین بنگرند ، فرشتگان چون پلیدیهای جن وانس را بر گسترۀ زمین دیدند عرضه داشتند پروردگارا تو صاحب عزت و قدرتی ، بندگان ناتوان تو اینگونه از نعمتهای تو بهره می جسته و به عصیان برخاسته اند و تو از این گروه انتقام نمی جویی ؟ ذات باری تعالی هنگامی که این جملات را شنید فرمود : (انی جاعل فی الارض خلیفة ) تا آدم حجت و دلیل من بر روی زمین باشد آنگاه فرشتگان گفتند : (اتجعل فیها من یفسد فیها ) همچنانکه ذریه جن و انس قبل از او چنین کردند بنابراین جانشینت در زمین را از میان ما برگزین چرا که ترا تقدیس و تسبیح خواهیم گفت و خداوند در جواب آنها فرمود : ( انی اعلم ما لا تعلمون ) اراده نموده ام تا از ذریه او بندگان صالح و پیشوایان هدایت یافته را بیافرینم و زمین را از انسان پاک ساخته و گروهی از جن را که سرکش و نافرمانند در آسمانها و اکناف عالم مستقر سازم و میان آنها دو حائلی در افکنم فرشتگان گفتند : آنچه اراده فرموده ای همان کن پس خداوند به تعداد پانصد سال میان آنها فاصله افکند بطوریکه به عرش الهی پناه آوردند و ذات الله نیز به آنها رحمت آورده و در ( بیت المعمور ) مأ وایشان بخشید .

و بدانها فرمان داد تا بر گرد آن طواف نموده و از عرش او چشم بدوزند و بیت المعمور همان مکانی است که هر روز هفتاد هزار ملک پیرامون آن می گردند و دگر باره به سوی آن باز نمی آیند . و ذات الهی آن بیت را محل توبه اهل آسمانها قرار داد همچنانکه کعبه را منزلگه بازگشت انسانها گردانید .

از امام صادق (ع) سوال شد که چرا طواف را هفت شوط وضع نمودند ؟ ایشان فرمودند : هنگامیکه فرشتگان به خلقت آدم به بخاطر فساد در روی زمین خرده گرفتند هفت هزار سال از فیض نور الهی در حجاب ماندند و سپس هفت هزار سال پیرامون عرش پناهنده گشتند و خداوند بیت المعمور را که در آسمان چهارم است برای آنها ( بیت الحرام ) را در زیر آن برای انسانها بیافرید و طواف را هفت شوط و به بندگان واجب گردانید بدین معنا که هر شوطی برای هزار سال حرمان فرشتگان تشریع شد .

برگرفته از احادیث و کلام الله تالیف آیت الله جزایری سجود فرشتگان

و اذقلنا للملائکة اسجدوا لآدم ، فسجدوا الا ابلیس ابی و استکبر و کان من الکافرین )

( ما منعک ان لا تسجد اذ أمرتک ؟ قال : انا خیر منه خلقتنی من نار و خلقته من طین. قال : فبما اغویتنی لا قعدّن لهم صراطک المستقیم ، ثم لآتینّهم من بین ایدیهم و من خلفهم و عن ایمانهم و عن شمائلهم و لا تجد اکثرهم شاکرین .)

(رب فانظرنی الی یوم یبعثون ، قال : فانک من المنظرین الی یوم الوقت المعلوم .)



(جمیل بن دراج ) روایت می کند که از امام صادق (ع) پرسیدم آیا ابلیس از فرشتگان بود ؟ و آیا مسئولیتی آسمانی داشت ؟ حضرت فرمودند : هیچیک از ایندو نبود بلکه او از طایفه جن بود که با فرشتگان همراه گشته بود . و آنها می پنداشتند که از جنس خودشان است فقط زمانی که امر به سجود واز آن امتناع ورزید ، ماهیتش فاش گردید ، حضرت صادق (ع) می فرمایند خداوند قبل از آنکه در آدم ایجاد نفخه روحانی نماید ابلیس گهگاهی به او گذر کرده و با پایش به او ضربه ای می زد و می گفت : تو برای کاری مهم آفریده شده ای . در ادامه خلقت آدم از صحف ادریس می خوانیم : سپس خداوند گل سرشت آدم را بمدت چهل سال در مسیر تردد ملائکه بسوی آسمان قرار داد آنگاه به ذکر پیدایش جن و فساد در میان آنها و فرار ابلیس می پردازد و در ادامه می گوید که ابلیس به خداوند پناه جسته و از ذات مقدسش در خواست نمود تا در زمره فرشتگان قرار گیرد تا اینکه خداوند نیز خواسته اش را اجابت نموده و او را به همراه فرشتگان برای راندن طائفه جن که در زمین به فساد برخواسته بودند گسیل داشت و آنها نیز بدین مهم اقدام ورزیدند .

از (ابن عباس ) روایت شده که فرشتگان پیوسته با جنها در نبرد بودند و ابلیس در یکی از این کارزارها در حالیکه کودکی بیش نبود به اسارت در آمد و به همراه فرشتگان بود تا اینکه از سجود بر آدم سر باز زد .

از (طاووس ) و (مجاهد ) روایت شده که ابلیس قبل از ارتکاب گناه در زمین اقامت داشت و در زمره فرشتگان بود و عزرائیل ( ظاهراً عزازیل صحیح است که واژه ای عبرانی است و در عربی حارث نامیده می شود .) نامیده می شد و کلاً ملائکه ساکن در روی زمین جن نامیده می شدند و در میان فرشتگان عرصه زمین کسی به مرتبه علمی او نمی رسید و چون به نافرمانی خداوند بر خاست مورد غضب واقع شده و خداوند او را ابلیس نام نهاد .(و کان من الکافرین ) چرا که در علم خداوند و از ازل او به این وصف شناخته شد .

ابن عباس گوید : اولین کسی که به رأی خویش قیاس نمود ابلیس بود و کسی که بطریق خویش قیاس و استحسان نماید در زمره ابلیس است .

(انظرنی الی یوم یبعثون ) یعنی آن هنگام که انسانها با اولین دمیدن در صور برای محاسبه اعمال سر از قبر برآیند و شیطان از خداوند مهلت خواست تا در اولین نفخه همانند انسانها نمیرد چرا که مابین دو نفخه ،چهل سال فاصله وجود دارد . ( فبما اغویتنی ) در واقع شیطان از دانشمندان بود و در اصول اعتقادی اشعری مسلک است چرا که در آیه ( فبما اغویتنی ) خداوند را عامل گمراهی و اغواء می داند که این عقیده اهل جبر و اشاعره است و نیز در فروع احکام او اهل قیاس بود ( انا خیر منه ، خلقتنی من نار و خلقته من طین ) و بدین ترتیب به قیاس اولویت عمل نمود بدین پندار که سجده فقط می بایست مخصوص جنس برتر و افضل باشد و او خود را افضل از آدم می دانست چرا که از آتش نورانی و انسان از خاک تاریک آفریده شده اند و در مجموع مسلک شیطان با روش گروهی از اهل تسنن همگون است چرا که او نیز به قیاس اولویت و نیز سست ترین آنها یعنی قیاس مساوات عمل می نمود . یعنی چون مرا از رحمت و بهشت خود محروم ساختی و بوسیله سجده بر آدم آزمودی تا اینکه گمره شدم یا تو به گمراهیم حکم فرمودی که البته همه اینها توجیه و تأویلی بیش نیست چرا که ابلیس به جهت عقائد منحرف خویش خداوند را عامل گمراهی خود می دانست .

امام باقر در معنای ( ثم لآتینّهم من بین ایدیهم ) می فرمایند : یعنی قیامت را پیش چشم آنها کوچک جلوه دهم . ( و من خلفهم ) یعنی آنها را به ثروت اندوزی تشویق نموده و از پرداخت حقوق دیگران محروم سازم تا دارایی آنها را دیگران به ارث برند. ( و نحن ایمانهم ) آنها را در گمراهی قرار داده و به فساد در امر دین و پذیرش شبهات وا دارم و ( عن شمائلهم ) یعنی شهوات و لذات فانی را مورد پسند آنها قرار دهم .

از جمله پرسشهایی که آن زندیق از امام صادق (ع) نمود این بود که آیا سجده بر غیر خدا جایز است ؟ امام فرمدند : خیر .

زندیق پرسید : چگونه خداوند دستور داد تا فرشتگان بر آدم سجده نمایند ؟ امام فرمودند : در حقیقت سجده آنها بر آدم نبود چرا که امر خداوند را به جای آوردند.

امام صادق (ع) در روایت دیگری می فرمایند : فرشتگان به آدم سجده نمودند و پیشانی خویش را به خاطر احترام امر الهی برزمین ساییدند. در حدیثی امام هادی (ع) می فرمایند : سجدۀ فرشتگان در حقیقت بر آدم نبود بلکه آنها به خاطر اطاعت امر خداوند و محبتی که ازاین راه نسبت به آدم پیدا کرده بودند ، به این کار اقدام ورزیدند .

امام موسی بن جعفر (ع) از آباء گرامیش (ع) نقل می فرمایند که شخصی یهودی از امیر المؤمنین (ع) پرسیدند : معجزه پیامبر در برابر انبیاء سلف چیست ؟ برای مثال خداوند فرشتگان را امر فرمود تا بر آدم سجده نمایند آیا در مورد محمد (ص) چنین عنایتی صورت پذیرفت !؟

امیر المومنین (ع) فرمودند : بلی اینگونه بوده است لکن سجده آنها بر آدم جنبه تعبد در برابر وی را نداشت بلکه آنها آدم را رحمتی از جانب خداوند می دانستند که خود فضیلتی برای او بود ، اما خداوند عطایی با فضیلت تر از آنرا به پیامبر کرامت نموده است چرا که خداوند و تمامی فرشتگان در جبروت اعلا بر او درود و تحیت فرستادند و مومنین پیوسته بر او صلوات و درود می فرستند و این فضیلتی افزونتر است .

اما پیرامون سجده فرشتگان دانشمندان اسلامی اتفاق نظر دارند که آن سجده عبادت و بندگی نبوده است در غیر اینصورت متضمن شرک به خداوند است ولی پیرامون آن توجیهاتی دارند که متذکر می شویم :

1- سجده فرشتگان برای خداوند بود و آدم به منزله قبله آنها محسوب می گشت ، این وجه از احتمالات ( ابو علی جبائی ) و پیرامونش می باشد .

2- سجده در لغت به معنای خضوع و انقیاد است و سجده بر آدم نیز چنین معنایی دارد البته این وجه ،

خلاف تبادر و اکثر روایات است همچنانکه آیه ( فقعو اله ساجدین ) سجده کنان برای او به زمین افتند . نیز خلاف این معناست

3- سجده بر آدم چیزی جز تعظیم و تکریم بر او نبود و در حقیقت آن سجده عبادت خداوند بود چرا که به فرمان او صورت پذیرفت که این وجه با متن روایات سازگار است . چنانچه در احادیث آمده آدم به مثابه قبله ای بود که فرشتگان به وسیله او بسوی خداوند سجده نمودند .

( علی بن ابراهیم ) طاب ثراه می گوید : اولین معصیت برخداوند تکبر و خود بینی بود که ابلیس بدان اقدام ورزید و گفت : خدایا مرا از سجده بر آدم معاف دار و درمفابل ترا به گونه ای بندگی خواهم کرد که هیچ فرشته مقرب و نبی مرسلی عبادت کرده باشد. خداوند درجواب ابلیس فرمود : مرا به بندگی تو نیازی نیست من می خواهم آنچه را فرمان داده ام همان شود و چون ابلیس خودداری ورزید خداوند به گفت ( اخرج منها فانک رجیم ) ابلیس معترضانه پرسید : چگونه ممکن است و تو خداوند عادلی هستی پس پاداش اعمال من باطل خواهد شد ؟ خداوند فرمود : اینگونه نیست تو می توانی آنچه پاداش دنیوی می خواهی از من طلب نمایی و ابلیس نیز ابتدا زندگی تا روز قیامت و سپس تسلط بر ذریه آدم و نفوذ در رگ و پی او را خواستار شد که خداوند به او عطا نمود و پی آمد آن از خداوند خواست تا در برابر هر مولود جدیدی به او قدرت مضاعف بخشد و قادر باشد انسانها را ببیند و به صورتهای مختلف بر آنها ظاهر شود لکن انسانها از دیدن او ناتوان باشند و این خواسته نیز مورد استجابت واقع شد . سپس ابلیس حوائجی افزونتر را طلب کرد و خداوند فرمود : سینه آنها را جولانگاه تو قرار دادم و شیطان به این مقدار اکتفا نمود و گفت : ( فبعزتک لأغوینهم اجمعین الا عبادک منهم المخلصین ثم لا تینّهم من بین اید یهم ) به عزتت سوگند تمام انسانها را گمراه خواهم ساخت مگر بندگانی را که برای خود خالص گردانیدی آنگاه از پیش رو بسوی آنها خواهم آمد .

امام صادق (ع) می فرمایند : هنگامی که خداوند بر ابلیس نیروی تسلط بر انسان را عنایت کرد آدم خطاب به خداوند فرمود : بار خدایا تو ابلیس را بر ذریه من نیرو بخشیدی در مقابل به من و فرزندانم چه عطا خواهی کرد ؟

خداوند فرمود : هر گناهی را معادل همان گناه و هر حسنه ای را ده برابر پاداش خواهم داد و آدم فزونتر از آن را طلب کرد خداوند توبه را تا آخرین دقائق حیات از انسان قبول فرمود . آدم باز هم بر خواهش خویش افزود و خداوند فرمود : بی حساب خواهم آمرزید و آدم به همین اکتفا نمود .

آنگاه از امام (ع) سوال شد به چه علت ابلیس مستوجب عنایت خداوندی واقع گشت ؟ ایشان فرمودند : بواسطه آن دو رکعت نمازی که در مدت چهار هزار سال در آسمان بجای آورد در نهج البلاغه امیر المومنین (ع) ، این مدت شش هزار سال قید شده است لکن کشخص نیست که منظور سالهای دنیوی است یا اخروی . و بد نیست بدانیم گروهی از اهل تصوف ابلیس را بخاطر خودداریش از سجده بر آدم می ستایند و از این جهت او را ( سیدالموحدین ) نامیده اند .

ابو سعید خدری گوید : در خدمت رسول اکرم (ص) بودیم که مردی بر ایشان وارد شد و در مورد آیه ( أستکبرتَ ام کُنت من العالمین ) آیا با اینکه شایسته نبودی تکبر ورزیدی یا از بزرگان بودی که استحقاق تفوق را داشتند ، پس منظور از ( عالین ) که از فرشتگان نیز برترند چه کسانی هستند ؟ پیامبر فرمودند : آن عده ، من و علی و فاطمه و حسنین (ع) هستیم و دو هزار سال قبل از خلقت آدم خداوند را ستایش می کردیم و فرشتگان نیز به تبعیت از ما به تسبیح خداوند مشغول بودند و هنگامیکه خداوند آدم را آفرید به فرشتگان فرمان داد تا بر او سجده کنند و ما را به اینکار امر نفرمود و چون ابلیس از فرمان خداوند خودداری ورزید خطاب آمد که ( استکبرت ام کنت من العالین ) و نام ما پنج نفر بر سراپرده عرش نقش بسته است .

در کتاب علل الشرایع به نقل از وهب آمده است : هنگامی که ابلیس از سجده بر آدم برتافت خداوند به اوفرمود : ( اخرج منها ) سپس بر آدم امر کرد تا بر فرشتگان درود و سلام فرستد و بگوید ( السلام علیکم و رحمة الله و برکاته ) و خداوند به آدم بشارت داد که تحیت و درود تو وذریه تو تا روز قیامت اینگونه خواهد بود.

جمیل بن دراج می گوید ار حضرت صادق (ع) پرسیدم ابلیس از فرشتگان بود یا از جن ؟ پاسخ دادند : فرشتگان او را از جنس خود می دانستند ولی خداوند می دانست که اینچنین نیست تا مسأله سجود بر آدم پیش آمد .

دانشمندان مسلمان در اینکه ابلیس از فرشتگان است یا خیر اختلاف نظر دارند . بیشتر آنها مانند شیخ مفید و غالب متکلمین ابلیس را از جنس جن می دانند ( شیخ مفید ) می فرماید : اخبار متواتره و روایت مستفیته همین قول را تقویت می کند . اما گروهی از دانشمندان مسلمان مانند ( شیخ طوسی ) در( تبیان ) ابلیس را از جنس فرشتگان می دانند .

و بعضی را عقیده بر آنست که ابلیس نگهبان بهشت بوده است و گروهی او را دارای مقام حکومت و فرمانروایی آسمان و زمین می دانند و عده ای او را به پرسه و چانه زدن میان آسمان و زمین مشغول می دانند .

اسحاق بن جریر گوید : امام صادق (ع) از من پرسیدند یاران تو پیرامون گفته ابلیس ( خاقتنی من نار و خلقته من طین ) چه می گویند ؟ جواب دادم : آنها نیز همین را به زبان می آورند حضرت فرمودند : دروغ می گویند خداوند او را نیز از گل بیافرید زیرا که قرآن می فرماید : ( الذی جعل لکم من الشجرالأخضر ناراً فإذا انتم منه توقدون ) آن خدایی که برای شما از درخت سرسبز آتشی بیافریند تا شما از آن درخت آتش بر می افروزید . خداوند ابلیس را از آن آتش که از درخت است و اصل درخت نیز از خاک و گل است .

( علی بن ابراهیم ) در سلسله اسناد خود از امام صادق (ع) درباره آیه ( الی یوم الوقت المعلوم ) می گوید : مقصود همان روزی است که رسول اکرم (ص) ابلیس را در بیت المقدس و بر فراز صخره ای ذبح خواهد نمود.
اخبار مستفید بیانگر این است که فرصت خواسته شده از سوی ابلیس تا روز خروج قائم آل محمد (عج ) یهنی روز قیامت صغری است