موضوع: زندگی نامه پیامبر اعظم(ص)

بسم الله ارحمن الرحیم

يثرب پيش از اسلام

عرب پيش از اسلام

وضعيت شبه جزيره عربستان

قبيله‌ قريش

خاندان پيامبر اکرم (ص)

ولادت پيامبر اسلام (ص)

کودکي و نوجواني حضرت محمد(ص)

جواني پيامبر اسلام (ص)

خلق و خوي حضرت محمد (ص)

فرزندان رسول خدا (ص)

پيامبر امّي

نخستين گام ها در توسعه اسلام

آغاز وحي

دعوت مخفيانه

تحريم اقتصادي و اجتماعي

دعوت سران و طوائف به اسلام

هجرت مسلمين به حبشه

ليلة المبيت

هجرت پيامبر (ص)

اقدامات پيامبر (ص) در مدينه

مدينه نخستين مرکز علوم اسلامي

غزوات و سريات پيامبر اسلام (ص)

فتح مکه

اقدامات پيامبر (ص) پس از فتح مکه

گسترش اسلام در جزيرة العرب

سيره پيامبر (ص) در قرآن

معجزات پيامبر اسلام (ص)

معراج پيامبر اسلام (ص)

اسراء و معراج

مباهله

افسانه غرانيق!

حجة الوداع و جانشيني پيامبر اسلام (ص)

رحلت پيامبر اسلام (ص)

داستانها و حکايات

تمام نوشته های این تاپیک از سایت andisheqom.com برداشته شده!

یثرب پیش از اسلام

یثرب را نام فردی دانسته‌اند از نوادگان حضرت نوح - علیه السلام- (یثرب بن قانیه بن مهائیل....) !، همچنان كه معنای لغوی خاصی نیز برای آن یاد كرده‌اند كه عبارت از :« لوم و فساد و عیب» است. به همین دلیل نوشته‌اند كه رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - پس از ورود به آن، فرمودند این كلمه بكار برده نشود و بجای آن، آن را «طابه» و «طیبه» نامیدند.[1] گفته شده است كه یثرب تنها بخشی از منطقه‌ای بوده كه بعد از هجرت رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - «مدینه‌ الرسول» یا به اختصار «مدینه» نامیده شده است.[2] گر چه بعد از هجرت نیز گاه و بی‌گاه یثرب نامیده می‌شد؛ از جمله در قرآن از قول منافقان ـ در سال پنجم هجرت یا اندی بعد از آن ـ آمده است كه مردم شهر را با عنوان «یا اهل یثرب» خطاب می‌كردند.[3] در شعری از همسر عثمان ـ كه بعد از كشته شدن وی آن را سروده ـ از این شهر با عنوان یثرب یاد شده است.[4] در اشعار شاعران صحابی نیز كلمه یثرب آمده است.[5]
پیش از اسلام این كنطقه به عنوان یك «شهر متمركز» شناخته نمی‌شده‌در مجموع، عبارت از «واحه‌هایی » بوده كه برخی‌ از آن‌ها در فضای مسطح «سهل» و برخی از آن‌ها در مرتفعات و میانه شعاب قرار داشته است. در واقع از لحاظ جغرافیایی دو رشته‌ «حره»؛ یعنی كوهكهای سنگلاخی سیاه كه گویی به آتش سوخته‌اند، در دو سوی غرب و شرق آن كشیده شده است. حرّه شرقی كه با نام « حره واقم» شناخته می‌شود، در شمال، به كوه احد منتهی شده و تقریباً تا جنوب امتداد می‌یابد. همینطور حره‌غربی كه «حره وبره» نامیده می‌شود، در شمال تا بئر رومه و در جنوب تا محاذی محله قبا امتدا دارد. این دو حره به عنوان حفاظ شهر به شمار می‌آید. در جنوب نیز كما بیش این سنگ‌ها دیده می‌شود. بدین ترتیب باید گفت تقریباً تنها ناحیه آی از مدینه كه با زمین هموار به خارج از آن متصل می‌شود شمال آن است. بیشتر یهودیان در قسمت حره غربی و واحه‌های منتهی به آن سكونت داشته‌اند. این ناحیه كه بسیاری از اوسیان نیز در آن سكونت داشته‌اند، یثرب نامیده می‌شده، گرچه نباید از نظر دور داشت كه بزودی این كلمه بر تمامی این نواحی ـ با حفظ نام‌های اختصاصی ـ اطلاق شده است.
مناطق مسكونی مدینه بیشتر عبارت از خانه‌های معمولی از سنگ و آجر و خشت بوده و احتمالاً در میان هر طایفه‌ای، بویژه یهودیان، علاوه بر خانه‌های معمولی، حصن‌ها و قلعه‌هایی نیز وجود داشته كه به نام «اطم» شناخته می‌شود. این قلعه‌ها برای مواقع ضروری (جنگ‌ها) مورد استفاده قرار می‌گرفته، اما شهر در مجموع حصاری نداشته است (بعد‌ها در طی تاریخ، بخشی اصلی مدینه كه همان مناطق مسكونی اطراف مسجد النبی - صلی الله علیه و آله و سلم - بود، حصار داشته است). در مورد ساكنان قدیمی این نواحی، اخباری نثل شده كه چندان محل اعتماد نیست.[6]
آنچه از مجموع آن‌ها بدست آمده، این است كه چند بار بنی اسرائیل به دلایل مذهبی و سیاسی، بدین سوی هجوم آورده، بر آنجا مسلط شده و ساكنان آن را متفرق كرده‌اند. از كیفیت آن حملات و نیز رمان دقیق آن‌ها گزارش دقیقی در دست نیست اما آنچه كه توسط مورّخان مفروض گرفته شده، این است كه: یهودیان ساكن مدینه در زمان بعثت، پیش از ساكنان عرب آن؛ یعنی اوس و خزرج، در آنجا سكونت داشته‌اند. احتمالاً این مهاجران در جریان جمله رومی‌ها به قدس، در قرون نخست میلادی‌، به حجاز پناه آورده‌اند.[7] این منطقه هیچ حكومتی نداشته و آنان می توانستند همانند دیگر قبایل، تنها با اتكا به قوای داخلی خود، در آنجا بسر برند، بویژه كه دوری آن از دسترس رومیان ضد پهلوی نیز برای آنان اطمینان بخش بود. طبعاً به دلیل آن كه در آن زمان قدرت قابل توجهی در برابرشان نبود. در بهترین نقاط ـ از لحاظ كشاورزی ـ میان دو حره شرقی و غربی سكونت گزیدند.
درباره دلیل سكونت آنان در این نواحی، به خاطر داشتن اطلاعاتی از تورات؛ درباره ظهور رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - در چنین دیاری، ‌اخبار زیادی را مورّخان نقل كرده‌اند[8] سكونت آن‌ها بیشتر در كنار حره شرقی بوده‌ است. از لحاظ نژاد، این مسلّم است كه یهودیان این نواحی غیر عرب و از بقایای یهود اسرائیلی بوده‌اند. از اشارات مستمرّ قرآن به بنی اسرائیل و تطبیق آن‌ها بر یهودیان مدینه،‌ می‌توان چنین امری را ثابت دانست. به علاوه،‌منابع اتفاق دارند كه زبان مذهبی آنان عبری بوده است. علاوه بر این مورّخان و نسب شناسان عرب ـ كه برای همه ساكنان، حتی شده نسب عربی و.ضع می‌كنند ـ هیچگونه نسب عربی برای آنان یاد نكرده‌اند. اینها نشان می‌دهد كه غیر عرب بودن آن‌ها برای همه محرز بوده است. اعرابی كه با نام اوس و خزرج شناخته می شدند ـ و بعدها با نام انصار ـ مهاجران جنو جزیره العرب به این ناحیه بوده‌آند. اوس و خزرج دو فرزند یك پدر با نام حارثه بن ثعلبه بوده‌اند.[9]
از اوس یك فرزند به دنیا آمد به نام مالك بن اوس و بدنبال آن از پنج فرزند وی، پطن در میان اوس شهرت یافت كه هر كدام خود چند خاندان و طایفه در خود داشتند. خزرج خود پنج فرزند داشت (!) كه از آن‌ها نیز پنج بطن در درون قبیله خزرج شكل گرفت و در زمان ظهور اسلام هر كدام آن‌ها نیط مشتمل بر چند خانواده و عشیره بودند؛ به عنوان مثال از نسل نجاز بن ثعلبه بن خزرج چهار عشیره با نام‌های مالك بن نجار، عدی بن نجار،‌ مازن بن نجار، و دینار بن نجار شكل گرفت كه در میان دو حره شرقی و غربی زندگی كرده و رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - نیز در همانجا فرود آمد و مسجد نیز همانجا ساخته شد. ـ بنی نجار دایی‌های رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - بودند ـ محل‌هایی كه اوسیان در آن سكونت داشتند در حوالی مناطق یهودی نشین مدینه در قسمت حره شرقی و نواحی قبا قرار داشت. جایی كه از لحاظ زراعی دارای زمین‌های قابل و حاصلخیزی بود. اوسی‌ها با بنی قریظه پیمانهایی داشتند.
تاریخ و دلایل مهاجرت این قبایل یمنی به شمال جزیره، مورد توجه اخباریان و تاریخ نویسان بوده است. بیشترین تكیه بر روی سیل عرم و خراب شدن سدّ مأرب صورت گرفته كه بدنبال آن، تعداد زیادی از قبایل جنوب به مناطق مختلف جزیره مهاجرت كردند (كه از جمله آن‌ها مهاجرت خزاعه به مكه بود) این نظر كه مهاجرت اوس و خزرج بعد از سیل عرم بوده مورد تردید قرار گرفته است. گفته شده كه این مهاجرت می‌توانسته دلایل سیاسی و نظامی ـ نزاعهای میان قبایل و قدرت طلبی حبشی‌ها و حاكمان محلّی در آن حدود ـ و همچنین دلیل اقتصادی داشته باشد.[10]
حدسی كه درباره تاریخ این مهاجرت زده شده، در حدود 347 میلادی است. در حال یكه سیل عرم در حدود سالهای 477 ـ 450 رخ داده است. بدین ترتیب مهاجرت آنان سال‌ها پیش از سیل عرم صورت گرفته است. هر چند این احتمال نیز از نظر دور نمانده كه سیلی دیگر سبب آن مهاجرت بوده است.[11]
مهاجرت این قبایل به یثرب و سكونت آن‌ها در این ناحیه، می‌توانست مشكلاتی را با یهودیان به وجود آورد. گفته شده كه در آغاز آن‌ها با امضای معاهداتی با یكدیگر روابط مناسبی داشتند اما به تدریج با توجه به كثرت اعراب، آنان بر یهود تفوق یافته و یهودیان به صورت اقلّیت ـ اما اقلیتی قوی ـ در آمدند. به مرور زمان همه این طوایف یهودی و عربی،‌ بدلایل اقتصادی و نیز عصبیّت‌های قبیله‌ای، با یكدیگر به منازعه برخاسته و روابطی كه در همه جای جزیره العرب، در میان قبایل از حرب و حلف وجود داشت، در اینجا نیز برقرار گردید. اوس و خزرج ـ احتمالاً به تحریك یهودیان كه خود را مغلوب تصور می‌كردند ـ با یكدیگر جنگ‌های فراوانی كردند. یكی از نخستین جنگ‌ها در روایت مورّخان به «یوم سمیر» (یا: سمیعه) شهرت یافته، پس از آن نیز درگیریهای دیگری (كه برخی از آنها در ماههای حرام بوده و به همین دلیل فجار نام گرفته (غیر از جنگ‌های فجار در مكه و اطراف آن است) وافع شده است. آخرین آن‌ها جنگ بعاث (نام یكی از مناطق نزدیگ به حره شرقی) است كه جنگ شدیدی میان اوس و خزرج صورت گرفته است. در این جنگ كه احتمالاً پنج سال پیش از سال نخست هجرت روی داده،‌ بسیاری از بزرگان اوس و خزرج كشته شدند. عایشه این جنگ و كشته شدن سران آن‌ها را در آمدی برای ظهور اسلام در مدینه دانسته است.[12] تفصیل رخدادهای بعاث را ابو الفرج اصفهانی نقل كرده است. [13]در این جنگ اوسیان بر خزرجیان غلبه كردند (علی رغم آنكه حضیر كتائب (پدر اسید بن حضیر صحابی) كه رئیس آنان بود به قتل آمد،)
با این كه در این جنگ خزرجی ‌ها شكست خوردند، اوس در كشتن آنان افراط نكردند. آن‌ها تصمیم گرفتند تا خزرجی‌ها را كه برادرانشان بودند بر «ثعالب» (روباه‌ها) ترجیح دهند. این تعبیر شاید اشاره به یهودیان (حیله‌گر) بوده است.[14] نوع این جنگ‌ها گرچه می‌توانسته در آغاز ناشی از حسادت خزرج نسبت به زمین‌های حاصل خیزی باشدكه در اختیار اوس (و هم پیمانان یهودی آن‌ها) بوده،[15] اما در ادامه با «ثار» های مكرری كه در دو سو مطرح بوده ادامه می‌یافته است. باید گفت كه جمعیت خزرج تقریباً دو برابر اوس بوده است. این امر آمارهایی كه از تعداد بیعت كنندگان اوسی و خزرجی در عقبه دوم و نیز اسامی شهدای احد در دست داریم، بخوبی به دست می‌آید. محتمل است كه برخی از جنگ‌های جاهلی،‌برخی از طوایف، از خزرج و یا اوس،‌در آن شركتی نداشته‌اند. اوسی‌ها پیمانی با یهودیان قریظی داشتند كه بعدها آثاری در تاریخ اسلام، در جریان غزوه بنی قریظه داشت. كسانی از خزرج نیز دوستی‌هایی با بنی النضیر داشتند كه آثاری در جریان غزوه بنی النضیر داشت. در عین حال از تحریكات یهودیان برای ایجاد اختلاف در میان اوس و خزرج در قبل و بعد از اسلام شواهدی وجود دارد.[16] در اطراف مدینه برخی از فبایل عربی ـ غیر از اوس و خزرج ـ زندگی می‌كردند. از جمله قبیله‌ «مزینه» و «سلیم» كه در شرق مدینه سكو.نت داشته و با برخی از بطون اوسی هم پیمان بودند. همین طور قبیله «جهینه» كه همپیمان با برخی از طوایف قبیله خزرج بوده در غرب مدینه سكونت داشتند. قبیله «اشجع» نیز در شمال مدینه بوده و همپیمان برخی از خزرجیان بودند.[17]
از نقطه نظر دینی، قبایل ساكن یثرب همگی بت پرست و به اصطلاح قرآن «مشرك» بودند. به همین دلیل پیوند آنان با مكه و مشركان آن سرزمین مقدس، بسیار نیرومند بوده است. می‌توان گفت آنان تمامی آداب بت‌پرستی قریش و مراسم منحرف شده بازمانده از ابراهیم (علیه السلام) را كه مورد رعایت مكیان بود، رعایت می‌كردند. بدین ترتیب پیوند آنان از لحاظ فرهنگی با مكه گسترده بوده است. در برابر، هیچگونه پیوند فكری با یهودیان ساكن مدینه نداشتند و كمترین تأثیری از آنان نپذیرفته بودند. همیطور از نصرانی‌ها، كه البته حضوری در شهر آنان نداشتند. گرچه قافله‌های تجاری آن‌ها از نجران یا یمن به سمت شمال، به منطقه آنان آمد شد داشت.[18] عدم تأثیر گذاری گسترده یهود در عرب، بیشتر به دلیل بی‌توجهی یهود به نشر دعوتشان بود. آنان خود را قوم برگزیده خداوند دانسته و به دین یهود چهره نژادی داده بودند. به علاوه این تلقّی برای اوس و خزرج بود كه دین بومی منطقه همان بت پرستی است و نباید به دینی كه از خارج وارد شده وقعی نهاد. با این حال یعقوبی آورده است كه جمعی از اوس و خزرج به دلیل مجاورت با یهود خیبر، قریظه و نضیر، یهودی شدند.[19]
از آنجا كه قبایل عرب هر كدام به بت خاصّ خود عنایت داشتند ـ گرچه به سایر بت‌ها نیز احترام می‌نهادند ـ بت «منات» مورد علاقه و عبادت اوس و خزرج بود. این بت در نزدیكی دریای احمر در منطقه‌قدید ـ جنوب غربی یثرب ـ قرار داشت و سخت مورد احترام ساكنان عرب یثرب بود.[20] گفته شده كه اوس و خزرج برای مراسم حج عازم مكه می‌شدند اما برای تراشیدن سر نزد منات رفته و تنها با چنین اقدامی حج خویش را تمام شده و مقبول می‌دانستند.[21] بعدها اشاره خواهیم كرد كه مواردی از نگرش «حنیفی» نیز در یثرب وجود داشته است. این می‌توانسته بیشتر متأثر از حنفیان مكی باشد تا یهودیان موحد مدنی؛ گرچه باید پذیرفت كه در مجموع به دلیل فرهنگی بودن یهودیان، آنان تأثیری در اوس و خزرج داشته‌اند. دست كم آن، مسأله آشنایی اوس و خزرج با ظهور پیامبری جدید است كه خود از دلایل پذیرش اسلام توسط ساكنان یثرب دانسته شده است.
از نظر اقتصادی محیط یثرب نسبت به مكه متفاوت بود، گرچه در اینجا نیز تجارت وجود داشت اما نه همانند تجارت مكیان كه قافله‌های تجاری تابستانی و زمستانی داشته باشند. اقتصاد مدینه بر پایه كشت و زرع و نخلستان‌هایی بوده كه در نواحی مختلف مدینه وجود داشته است.[22] خرما یكی از محصولات مدینه بوده كه بخشی از تغذیه مردم نیز به وسیله آن انجام می‌گرفته است، گرچه اشباع مسلمانان از خرما، تنها بعد از فتح خیبر بوده است.[23] در مدینه آب به وفور به دست می‌آمده، با این حال امكان كندن چاه و داشتن آب شیرین در همه‌ نواحی مدینه امكان پذیر نبوده است.[24] در مجموع باید گفت مدینه در قیاس با مكه از توان اقتصادی درونی برخوردار بوده و از این زاویه بر مكه امتیاز قابل توجهی داشته است.
در میان ساكنان یثرب، یهودان توان اقتصادی بیشتری داشته و به دلیل داشتن چنین توانی دست به احتكار اجناس و ربا خواری می‌زده‌اند. بعلاوه، در صنعت و بویژه ساختن شمشیر، نیزه و تیر توسط یهودیان صورت می‌گرفته و این ـ با توجه به جنگ‌های مداوم ـ در آمد قابل ملاحظه‌ای برای آنان داشته است. بی‌توجهی اعراب را به این قبیل مسائل باید در روحیه عربی آن‌ها و توجه به همان اصول بایده‌نشینی دانست. در واقع اهالی یثرب گرچه تا حدودی شهر نشین بودند اما خصلت‌های عرب بادیه‌ای (كه در آن محیط شایع و گسترده بود) بر آنان اثر گذاشته بود. جنگ‌های پیاپی میان اوس و خزرج نیز حاكی از این روحیه بوده است.[25]

پی نوشتها:

[1] . تاج العروس، ج2، ص85؛ در قرآن آمده است «لاتثریب علیكم الیوم یغفر الله لكم» یوسف (12): 92، ونكـ: مفردات، ص75.
[2] . معجم البلدان، ج6، ص430؛ تاج العروس، ج2، ص85.
[3] . احزاب، 33 و 13.
[4] . معجم البلدان، ج6، ص430، از ابن عباس.
[5] . السیره النبویه، ابن هشام، ج4، ص384.
[6] . نكـ: المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج4، ص133.
[7] . گزارش پراكنده یهودیان در اراضی مدیترانه‌ای و از جمله عربستان و دلایل آن را ویل دورانت (تاریخ تمدن، ج14، ص433) آورده است.
[8] . (ان علماؤهم كانوا یجدون فی التوراه صفه النبی (صلی الله علیه و آله و سلم) و انه یهاجر الی بلد فیه نخل بین حرتین فاقبلوا من الشام یطلبون الصّفه) معجم البلدان، ج6، ص84.
[9] . اوس و خزرج با عنوان «بنی‌قیله» شناخته می‌شدند. در یك نقل آمده كه «قیله» مادر اوس و خزرج بوده است.
[10] . درباره‌ی دلایل مهاجرت آنها نكـ: یثرب قبل الإسلام، صص72ـ67.
[11] . نكـ: یثرب قبل الإسلام، صص73ـ72.
[12] . بخاری، ج2، ص309 و 320 (و منابع دیگر كه در بحث دلایل «گسترش سریع اسلام در مدینه» خواهد آمد).
[13] . الاغانی، ج17، صص128ـ117.
[14] . الاغانی، ج17، ص125 «یا معشر الأوس اسجحوا ولا تهلكوا اخوتكم فجورا هم خیرٌ من جوار الثعالب» (اسجحوا؛ یعنی عفو كنید.)
[15] . از قول یكی از رهبران خزرج آمده است كه: بیاضه بن عمر و شما را در زمین سخت و صعبی سكونت داده‌اند. به خدا قسم تا شما را در منازل بنی‌قریظه و بین النضیر در كنار آب‌های شیرین و نخل‌های پربار سكونت ندهم با همسرم همبستر نمی‌شوم. نكـ: وفاء الوفاء، ج1، ص217.
[16] . نكـ: تفسیر الطبری، ج7، ص55، در آنجا به نقل از شاس بن قیس یهودی آمده كه وقتی اتحاد اوس و خزرج را در سایه‌ی اسلام دید گفت: «قد اجتمع ملأ بنی قیله بهذه البلاد، لا والله، مالنا معهم اذا اجتمع ملؤهم بها من قرار». درباره‌ی آیه‌ی «یا ایها الذین آمنوا ان تطیعوا فریقاً من اهل الكتاب یردّكم بعد ایمانكم كافرین.» (آل‌عمران/100)، نقل‌هایی درباره‌ی تحریكات یهود در ایجاد اختلاف روایت شده است (نكـ: اسباب النزول، ص77).
[17] . یثرب قبل الاسلام، ص133.
[18] . طبعاً بطور محدود می‌توان كسانی را در قبایل عربی یافت كه نصرانی شده باشند در یثرب و برخی از توابع آن همچون وادی القری سخن از تأثیرات محدود نصرانیت به میان آمده؛ نكـ یثرب قبل الاسلام، ص110؛ شیخو علی رغم وجود صراحت تاریخ بر اینكه اوس و خزرج بت‌پرست بوده‌اند با ارائه چند حدس دور از ذهن خواسته تا مرام اوس و خزرج را دین مسیحیت بداند. نكـ: النصرانیه و آداب‌ها بین عرب الجاهلیه، صص114ـ115.
[19] . یعقوبی، ج1، ص257؛ اسامی جمله از طوایف یهودی قبایل عربی در پیمان عمومی رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) با مسلمانان و یهودیان آمده است.
[20] . درباره بت‌های اختصاصی قبایل و محل نصب آنها، نكـ: اطلس تاریخ الاسلام، ص100، و نقشه‌ی ش37.
[21] . نكـ: الاصنام، ص12، 14؛ المحبر، صص316ـ313.
[22] . با توجه به آیات 99 و 141 سوره‌ی انعام، می‌توان با برخی از محصولاتی كه برای اعراب حجاز قابل حصول بوده آشنایی یافت.
[23] فتح الباری، ج7، ص495، «عایشه: ما شبعنا حتی فتحت خیبر».
[24] . درباره فروش آب چاه بئر رومه توسط یهودیان، نكـ: وفاء الوفاء، ج3، ص970، و نیز نكـ: الصحیح من سیره النبی (صلی الله علیه و آله و سلم)، ج3، ص119ـ113؛ استاد بر این عقیده است كه عثمان بئر رومه را در دوران خلافت خود خریداری كرده است.
[25] . المفصل، ج4، ص141ـ140.

عرب پیش از اسلام

برای شناختن وضع عرب قبل از اسلام، می توان از منابع زیر استفاده نمود:
1ـ تورات (با تمام تحریفاتی كه در آن انجام گرفته است).
2ـ نوشته های یونانیان و رومیان در قرون وسطی.
3ـ تواریخ اسلامی كه به قلم دانشمندان اسلامی نگارش یافته است.
4ـ آثار باستانی كه در حفاریها و كاوشهای خاورشناسان به دست آمده و تا حدّی پرده از روی مطالبی برداشت است.
به طور مسلّم، شبه جزیره عربستان از زمانهای گذشته مسكنِ قبایل زیادی بوده، كه برخی از آنان در طی حوادث نابوده گردیده اند. ولی در تاریخ این سرزمین، سه قبیله كه تیره هایی از آنها جدا شده است، بیش از همه نام و نشان دارند:
1ـ « بائده »... و آن به معنای نابودشده است، زیرا این قوم بر اثر نافرمانی های پیاپی، به وسیله بلاهای آسمانی و زمینی نابود گشتند. شاید آنان همان قوم عاد و ثمود بودند؛ كه در قرآن مجید از آنها به طور مكرر یاد شده است.
2ـ « قحطانیان »: فرزندان یعرب بن قحطان، كه در « یمن » و سایر نقاط جنوبی عربستان مسكن داشتند، و آنان را عرب اصیل می نامند و یمنی های امروز، و قبیله های « اوس » و « خزرج »، كه در آغاز اسلام دو قبیله بزرگ در مدینه بودند، از نسل قحطان می باشند. قحطانیان دارای حكومت های زیادی بودند، و در عمران و آبادی خاك یمن بسیار كوشیده و تمدن هایی را از خود به یادگار گذارده اند. و امروز كتیبه های آنان با اصول علمی خوانده می شود و تا حدودی تاریخچه قحطانی را روشن می نماید و هر چه درباره تمدن عرب قبل از اسلام گفته می شود، همگی مربوط به همین گروه؛ آن هم در سرزمین یمن، می باشد.
3ـ « عدنانیان »: فرزندان حضرت اسماعیل، فرزند ابراهیم خلیل ـ علیه السلام ـ می باشند، كه ریشه ی این تیره را در بحثهای آینده روشن خواهیم ساخت. و خلاصه ی آن این است كه: ابراهیم مأمور شد، كه فرزند خود اسماعیل را با مادر وی « هاجر »، در سرزمین مكه جای دهد، ابراهیم ـ علیه السلام ـ هر دو را از خاك فلسطین به سوی دره ی عمیقی (مكه) كه بی آب و علف بود، حركت داد، دست لطف و مهر پروردگار جهان به سوی آنان دراز گردید و چشمه ی زمزم را در اختیار آنان گذارد، اسماعیل با قبیله ی « جرهم »، كه در نزدیكی مكه خیمه زده بودند، وصلت نمود. فرزندان زیادی نصیب وی شد، كه یكی از آنها « عدنان » است كه با چند واسطه، نسب وی به اسماعیل می رسد.
فرزندان عدنان، به تیره های گوناگونی تقسیم شدند و از میان آنان قبیله ای كه شهرتی به دست آورد، قبیله ی قریش و در میان آنان بنی هاشم بودند.

اخلاق عمومی عرب

مقصود، آن رشته از اخلاق و آداب اجتماعی است، كه پیش از اسلام در میان آنان رواج داشت، برخی از این رسوم در میان تمام عرب گسترش پیدا كرده بود. به طور كلی اوصاف عمومی و پسندیده ی عرب را می توان در چند جمله خلاصه نمود:
اعراب زمان جاهلی و به خصوص فرزندان عدنان، طبعاً سخی و مهمان نواز بودند، كمتر به امانت خیانت می كردند؛ پیمان شكنی را گناه غیر قابل بخششی می دانستند؛ در راه عقیده فداكار بودند و از صراحت لهجه كاملاً برخوردار بودند؛ حافظه های نیرومندی برای حفظ اشعار و خطبه ها در میان آنان پیدا می شد؛ و در فنّ شعر و سخنرانی سرآمد روزگار بودند؛ شجاعت و جرأت آنان ضرب المثل بود؛ دراسب دوانی و تیراندازی مهارت داشتند؛ فرار و پشت به دشمن كردن را زشت و ناپسندیده می شمردند.
ولی در برابر اینها یك رشته فسادهای اخلاقی دامنگیر آنها شده بود كه جلوه ی هر كمالی را از بین برده بود، و اگر روزنه ای از غیب به روی آنان باز نمی شد به طور مسلم طومار حیات انسانی آنها درهم پیچیده می شد. یعنی اگر در اواسط قرن ششم میلادی، آفتاب روان پرور اسلام، بر دلهای آنان نتابیده بود؛ دیگر شما امروز اثری از عرب عدنانی مشاهده نمی كردید و بار دیگر داستان اعراب « بائده » تجدید می گشت!
سخنان امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ در بیان اوضاع عربِ قبل از اسلام، شاهد زنده ای است كه آنان از نظر زندگی و انحطاط فكری و فساد اخلاقی در وضع اسفناكی بودند. امیرمؤمنان در یكی از خطبه های خود، اوضاع عرب پیش از اسلام را چنین بیان می كند:
خداوند، محمد ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ را بیم دهنده ی جهانیان و امین وحی و كتاب خود، مبعوث نمود در حالی كه شما گروه عرب در بدترین آئین و بدترین جاها به سر می بردید. در میان سنگلاخها و مارهای كر (كه از هیچ صدایی نمی رمیدند) اقامت داشتید. آب های لجن را می آشامیدید و غذاهای خشن (مانند آرد هسته ی خرما و سوسمار) می خوردید و خون یكدیگر را می ریختید و از خویشاوندان دوری می كردید، بتها در میان شما سر پا بود، از گناهان اجتناب نمی نمودید[1] ».
ما سرگذشت اسعد بن زراره را، كه می تواند روشنگر نقاط زیادی از زندگی مردم حجاز باشد، در این جا می آوریم:
سالیان دراز آتشِ جنگِ خانمان براندازی میان دو قبیله « اوس » و « خزرج »، كه در مدینه سكنی داشتند شعله ور بود، روزی یكی از سرانِ « خزرج » به نام « اسعد بن زراره » برای تقویت قبیله خود، سفری به مكه نمود، تا به وسیله كمك های نظامی ومالی « قریش » دشمن صد ساله ی خود، « اوس » را، سركوب سازد. وی به خاطر روابط دیرینه ای كه با « عتبه بن ربیعه » داشت، به خانه وی وارد شد، و هدف خود را با وی در میان گذارد، و تقاضای كمك كرد. دوست دیرینه وی عتبه، چنین پاسخ داد: ما نمی توانیم به تقاضای شما پاسخ مثبت دهیم، زیرا امروز گرفتاری داخلی عجیبی پیدا كرده ایم، مردی از میان ما برخاسته، به خدایان ما بد می گوید، نیاكان ما را آبله و سبك عقل می شمرد و با بیان شیرین خود، گروهی از جوانان ما را به خود جذب كرده، و از این راه شكاف عمیقی میان ما پدید آورده است. این مرد در غیر موسم حج در « شعب ابوطالب » به سر می برد و در موسم حج از « شعب » بیرون می آید و در حجر اسماعیل می نشیند و مردم را به آیین خود دعوت می كند.
« اسعد » پیش از آن كه با سران دیگر قریش تماس بگیرد، تصمیم به بازگشت به « مدینه » گرفت. ولی او به رسم دیرینه ی عرب، علاقه مند شد كه خانه ی خدا را زیارت كند. امّا عتبه از این كار او را بیم داد، كه مبادا هنگام طواف، سخن این مرد را بشنود و سخن او در وی اثر بگذارد. از طرف دیگر هم ترك مكه بدون زیارت خانه خدا، زشت و زننده بود، سرانجام برای حلّ مشكل، عتبه پیشنهاد كرد كه اسعد پنبه ای در گوش خود فرو برد تا سخن او را نشنود.
اسعد، آهسته وارد « مسجد الحرام » شد و آغاز به طواف كرد. در نخستین شوط طواف، چشم او به پیامبر اسلام افتاد، دید مردی در حجر اسماعیل نشسته و عده ای از بنی هاشم دور او را گرفته و از وی محافظت می نمایند، ولی از ترسِ تأثیر سخن او جلو نیامد. سرانجام در اثناء طواف با خود اندیشید كه این چه كار احمقانه و نابخردانه ای است كه من انجام می دهم، ممكن است فردا در مدینه از من پیرامون این حادثه سؤالاتی بنمایند، من در پاسخ آنان چه بگویم؟ از این جهت لازم دید كه درباره این حادثه اطلاعاتی به دست آورد.
او قدری پیش آمد، و به رسم عرب جاهلی سلام كرد و گفت: « انعم صباحا »، حضرت در جواب وی فرمود: خدای من تحیّتی بهتر از این فرو فرستاده است و آن این است كه بگوییم: « سلام علیكم ». آنگاه اسعد از اهداف پیامبر سؤال كرد، پیامبر در پاسخ پرسش او، آیه های 152 و 153، از سوره انعام را كه واقعاً آیینه ی تمام نمای روحیات و آداب عرب جاهلی بود؛ تلاوت نمود. و این دو آیه كه متضمن درد و درمان ملتی بود كه صد و بیست سال با یكدیگر جنگ داشتند؛ تأثیر عمیقی در دل وی گذارد. لذا فوراً اسلام آورد، و تقاضا نمود كه كسی را به عنوان مبلّغ به « مدینه » اعزام فرماید و پیامبر « مصعب بن عمیر » را به عنوان معلم قرآن و اسلام، به مدینه اعزام نمود.
دقّت در مفاد این دو آیه، ما را از هر گونه بحث و مطالعه در اوضاع عرب بی نیاز می نماید. زیرا این دو آیه آشكارا می رساند كه بیماری های مزمن اخلاقی، زندگی عرب جاهلیت را تهدید می كرد. از این جهت ما متن آیه ها را در پاورقی و ترجمه آنها را با مختصر توضیح از نظر خوانندگان می گذرانیم:
بگو: بیائید، من اهداف رسالت خود را تشریح كنم. اهداف من عبارتند از:
1ـ من برای این مبعوث شده ام، كه شرك و بت پرستی را از بین ببرم[2].
2ـ در سرلوحه ی برنامه ی من احسان و نیكویی به پدر و مادر قرار گرفته است[3].
3ـ در آیین پاك من، فرزندكشی به منظور ترس از فقر، زشت ترین عمل شمرده می شود[4].
4ـ برای این برانگیخته شده ام كه بشر را از كارهای زشت دور كنم و از هر پلیدی پنهان و آشكار باز دارم[5].
5ـ در شریعت من آدم كشی، و خونریزی به ناحق اكیداً ممنوع است، و اینها سفارشهای خدا است تا بیندیشید[6].
6ـ خیانت به مالِ یتیم حرام است[7].
7ـ اساسِ آیین من عدالت است و كم فروشی حرام می باشد[8].
8ـ هیچ كس را به بیش از توانایی خود تكلیف نمی كنیم[9].
9ـ زبان و گفتارهای انسان كه آیینه ی تمام نمای روحیات او است، باید در راه كمك به حق و حقیقت به كار افتد و جز راست نباید بر زبان جاری شود، اگر چه بر ضرر گوینده باشد[10].
10ـ به پیمان هایی كه با خدا بسته اید، احترام بگذارید[11].
اینها سفارش های خدای شما است كه باید از آن پیروی كنید.مضامین این دوآیه و طرز گفتگوی پیامبر با اسعد، گواه بر این است كه تمام این صفات پست، دامنگیر توده ی عرب بوده و برای همین جهت رسول خدا در نخستین برخورد با اسعد، این دو آیه را برای او خواند و از این طریق او را با اهداف رسالت خود آشنا ساخت[12].

مذهب در عربستان

وقتی ابراهیم خلیل، پرچم یكتا پرستی را در محیط حجاز برافراشت، گروهی به او پیوستند. اما درست معلوم نیست كه تا چه اندازه آن رادمرد الهی، توانست آیین توحید را گسترش دهد، و صفوف فشرده ای را از خدا پرستان تشكیل دهد.
امیرمؤمنان، اوضاع مذهبی ملل عرب را چنین تشریح می كند:
« مردم آن روز دارای مذهب های گوناگون، و بدعت های مختلف و طوائف متفرق بودند، گروهی خداوند را به خلقش تشبیه می كردند (و برای او اعضایی قائل بودند) ، و برخی در اسم او تصرف می كردند (مانند بت پرستان، كه « لات » را از الله و « عزّی » را از عزیز گرفته بودند) ، و جمعی به غیر او اشاره می كردند. سپس آنان را به وسیله رسول اكرم هدایت كرد و به معارف الهی آشنا ساخت[13] ».
طبقه روشنفكر عرب، ستاره و ماه را می پرستیدند.
اما طبقه منحط، كه اكثریت ساكنین عربستان را تشكیل می داد؛ علاوه بر بتهای قبیله ای و خانگی، به تعداد روزهای سال 360 بت می پرستیدند و حوادث هر روز را به یكی از آنها وابسته می دانستند.
بت پرستی در محیط مكه، پس از ابراهیم خلیل ـ علیه السلام ـ به كوشش « عمرو بن قصی » انجام گرفت. ولی به طور مسلم در روزهای نخست به این صورت گسترده نبود، بلكه روز نخست آنها را شفیع دانسته؛ آنگاه گام فراتر نهاده، كم كم آنها را صاحبان قدرت پنداشتند. بت هایی كه دور كعبه چیده شده بود، مورد علاقه و احترام همه طوائف بوده؛ اما بتهای قبیله ای تنها مورد تعظیم یك دسته خاصی بود و برای اینكه بت هر قبیله محفوظ بماند، برای آنها جاهایی معین می كردند و كلیدداری معابد، كه جایگاه بتان بود به وراثت دست به دست می گشت.
بتهای خانگی، هر شب و روز میان یك خانواده پرستش می شد، هنگام مسافرت خود را به آنها می مالیدند؛ و در حال مسافرت برای عبادت خود، سنگهای بیابان را می پرستیدند؛ و در هر منزلی كه فرود می آمدند، چهار سنگ را انتخاب كرده و زیباترین آن ها را معبود و بقیه را پایه ی اجاق قرار می دادند.
اهالی مكه، علاقه ی مفرطی به حرم داشته و هنگام مسافرت سنگهایی از آن همراه خود برده، و در هر منزلی فرود می آمدند، آنها را نصب كرده و می پرستیدند. و شاید اینها همان « انصاب » باشند كه به سنگهای صاف و بی شكل تفسیر شده؛ و در برابر آنان « اوثان » است كه به سنگهای شكل دار و پر نقش و نگار و تراشیده معنی گردیده است. و اما « اصنام » بتهایی بودند كه آنها از زر و سیم ریخته و یا از چوب تراشیده می شدند.
« لات » مادر خدایان به شمار می آمد؛ معبدش نزدیكِ « طائف » قرار داشت و به صورت سنگ سفیدی بود كه پرستش می شد. « منات »، خدایِ سرنوشت و پروردگار مرگ و اجل بود، كه معبدش بین مكه و مدینه بود.
« لات » و « عزّی » را ابوسفیان در روز احد، همراه خویش آورده بود، و از آنها استمداد می جست.
بر اثر پرستش این معبودهای پوشالی گوناگون، تضادها و تعارضها و جنگها و اختلافها و كشت و كشتارها و بالاخره بدبختی ها و خسارت های مادی و معنوی فراوانی، دامنگیر این صحرانشینان وحشی بود.
امیرمؤمنان علی ـ علیه السلام ـ در یكی از خطبه های خود، درباره اعراب پیش از اسلام می فرماید: « خدا محمد ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ را، به رسالت مبعوث ساخت، تا جهانیان را بیم دهد و او را امین دستورهای آسمانی خود قرار داد. در آن حال، شما ای گروه عرب بدترین دینها را داشتید؛ و در بدترین سرزمینها زندگی می نمودید؛ و در بین سنگهای خشن و مارهای گزنده می خوابیدید؛ از آب تیره می نوشیدید و غذای ناگوار می خوردید، خون یكدیگر را می ریختید و پیوندهای خویشاوندی را قطع می نمودید؛ بتها در میان شما بر پا بود و گناهان سراسر وجود شما را فرا گرفته بود[14].

موقعیت زن در میان اعراب

زن محرومیت عجیبی در میان آنان داشته و با فجیع ترین وضع زندگی می كرده است. گذشته از این، آیات قرآنی كه در مذمت اعمال ناشایست آنان، نازل گردیده است؛ انحطاط اخلاقی آنان را در این قسمت روشن می سازد. قرآن كریم، عمل ناشایست آنان (كشتن دختران) را چنین حكایت می كند و می فرماید: « و اذا المؤودده سئلت[15]؛ روز قیامت روزی است كه از دختران زنده به گور شده سئوال می شود! » راستی انسان باید تا چه اندازه گرفتار انحطاط اخلاقی باشد، كه میوه ی دل خویش را پس از رشد و نمو یا در همان روزهای ولادت زیر خروارها خاك پنهان كند، و از فریاد و ناله او متأثر نشود؟!
نخستین طایفه ای كه در این موضوع پیش قدم شدند؛ قبیله « بنی تمیم » بودند. « نعمان بن منذر »، فرمانروای عراق برای سركوب كردن مخالفان با لشكر انبوهی مخالفان خود را تار و مار ساخت. اموال آنان را مصادره و دختران آنها را اسیر كرد. نمایندگان بنی تمیم به حضور او رسیدند و درخواست كردند كه دختران آنها را باز گرداند ولی به خاطر اینكه برخی از اسیران در محیط زندان، ازدواج كرده بودند، « نعمان » آنان را مخیّر كرد كه: یا روابط خود را با پدران قطع كنند و در آن سرزمین با شوهران به سر ببرند؛ و یا اینكه طلاق گرفته به وطن خود باز گردند. دختر قیس بن عاصم، محیط زناشویی را مقدم داشت. آن پیرمرد سالخورده كه یكی از نمایندگان بنی تمیم بود، از این عمل سخت متأثر شد و با خود عهد كرد كه بعد از این دختران خود را، در آغاز زندگی نابود سازد؛ و كم كم همین رسم به بسیاری از قبایل سرایت كرد.
وقتی « قیس بن عاصم »، خدمت رسول اكرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ شرفیاب شد، یكی از انصار، از دختران وی سؤال نمود. قیس در پاسخ گفت: من تمام دختران خود را زنده به خاك كرده ام، و كوچكترین تأثر در دل خود احساس ننموده ام (مگر یك بار!) و آن موقعی بود كه در سفر بودم و ایام وضع حمل همسرم نزدیك بود. اتفاقاً سفرم به طول انجامید، پس از مراجعت از حمل همسرم پرسیدم. وی در پاسخ من گفت: به عللی، بچه، مرده به دنیا آمد؛ ولی در واقع دختر زاییده بود، و از ترس من دختر را به خواهران خود سپرده بود. سالها گذشت و ایام جوانی و طراوت دختر فرا رسید، و من كوچكترین اطلاعی از داشتن دختری نداشتم. تا اینكه روزی در خانه نشسته بودم، ناگهان دختری وارد خانه شد و سراغ مادرش را گرفت. دختری بود زیبا و گیسوانش را به هم بافته و گردن بندی به گردن انداخته بود. من از همسر خود پرسیدم كه این دختر زیبا كیست؟ وی در حالی كه اشك در چشمانش حلقه زده بود، گفت: این دختر تو است. همان دختری است كه هنگام مسافرت تو به دنیا آمده؛ از ترسِ تو پنهان كرده بودم. سكوت من در برابر همسرم نشانه رضایت بود. او تصور كرد كه من دست خود را آلوده به خون وی نخواهم كرد. لذا روزی همسرم با خیال مطمئن از خانه خارج گردید، من به موجب پیمان و عهدی كه داشتم؛ دست دخترم را گرفته به یك نقطه دوردست بردم، درصدد حفر گودال برآمدم. هنگام حفر، دختر مكرر از من می پرسید كه: « منظور از كندن زمین چیست؟! » پس از فراغ دست وی را گرفته كشان كشان او را در میان گودال افكندم، و خاكها را به سر و صورت او ریخته و به ناله های دلخراش وی گوش ندادم.
او همچنان ناله می كرد و می گفت: « پدر جان مرا زیر خاك پنهان می سازی؟! و در این گوشه تنها گذارده به سوی مادرم برمی گردی؟! » ولی من خاكها را می ریختم تا آنجا كه او زیر خروارها خاك پنهان گردید و خاك او را فرا گرفت.
آری، یگانه موردی كه دلم سوخت؛ همین مورد است. وقتی سخنان قیس پایان یافت، چشم های رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ پر از اشك شده بود، این جمله را فرمود: « انّ هذه لقسوه و من لا یَرحَم لا یُرحَم؛ این عمل یك سنگ دلی است و كسی كه رحم و عواطف نداشته باشد؛ مشمول رحمت الهی نمی گردند[16] ».

خرافات و افسانه پرستی نزد عرب

قرآن مجید هدفهای مقدس بعثت پیامبر اسلام را با جمله های كوتاهی بیان كرده است. یكی از آنها كه شایان توجه بیشتری می باشد، این آیه است: « و یضع عنهم اصرهم و الاغلال التی كانت علیهم[17]؛ پیامبر اسلام، تكالیف شاق و غل و زنجیرهایی را كه بر آنها است بر می دارد ». اكنون باید دید مقصود از غل و زنجیری كه در دوران طلوع فجر اسلام، به دست و پای عرب دوران جاهلیت بود؛ چیست؟ مسلماً مقصود؛ غل و زنجیر آهنین نیست؛ بلكه منظور همان اوهام و خرافاتی است كه فكر و عقل آنها را از رشد و نمو باز داشته بود؛ و یك چنین گیر و بند كه به بال فكر بشر بسته شود، به مراتب از سلسله ی آهنین، زیان بخش تر و ضرربارتر است.
یكی از بزرگ ترین افتخارات پیامبر گرامی این است كه: با خرافات و اوهام و افسانه و خیال؛ مبارزه نمود، و عقل و خرد بشر را از غبار و زنگ خرافات شستشو داد. و فرمود: من برای این آمده ام كه قدرت فكری بشر را تقویت كنم؛ و با هر گونه خرافات به هر رنگ كه باشد، حتی اگر آن خرافه به پیشرفت هدفم كمك كند سرسختانه مبارزه نمایم.
سیاستمداران جهان، كه جز حكومت بر مردم غرض و مقصدی ندارند، پیوسته از هر پیش آمدی به نفع خود استفاده می كنند. حتی اگر افسانه های باستانی و عقاید خرافی ملّتی به ریاست و حكومت آنها كمك كند، از ترویج آن خودداری نمی نمایند؛ و اگر آنان، افرادی متفكر و منطقی باشند، در این صورت به نام احترام به افكار عمومی و عقاید اكثریت، از افسانه ها و اوهام كه با میزان و مقیاس عقل تطبیق نمی كند، طرفداری می كنند.
ولی پیامبر اسلام، نه تنها از آن عقاید خرافی كه به ضرر خود و اجتماع تمام می شد، جلوگیری می نمود؛ بلكه حتی اگر یك افسانه محلی؛ یك فكری بی اساس به پیشرفت هدف او كمك می كرد، با تمام قوا و نیرو با آن مبارزه می نمود و كوشش می كرد كه « مردم بنده ی حقیقت باشند نه بنده ی افسانه و خرافات ». اینك از باب نمونه داستان زیر را مطالعه بفرمایید:
.... یگانه فرزند ذكور حضرت پیامبر، به نام ابراهیم درگذشت. پیامبر در مرگ وی غمگین و دردمند بود؛ و بی اختیار اشك از گوشه چشمان او سرازیر می شد. روز مرگ او آفتاب گرفت، ملّت خرافی و افسانه پسندِ عرب: گرفتگی خورشید را نشانه عظمت مصیبت پیامبر دانسته و گفتند: آفتاب برای مرگ فرزند پیامبر گرفته است. پیامبر این جمله را شنید، بالای منبر رفت و فرمود: آفتاب و ماه، دو نشانه بزرگ از قدرت بی پایان خدا هستند و سر به فرمان او دارند، هرگز برای مرگ و زندگی كسی نمی گیرند. هر موقع ماه و آفتاب گرفت، نماز آیات بخوانید. در این لحظه از منبر پایین آمد، و با مردم نماز آیات خواند[18] ».
فكر گرفتگیِ خورشید، به خاطر مرگ فرزندِ صاحب رسالت، گر چه عقیده مردم را نسبت به وی راسختر می ساخت؛ و در نتیجه به پیشرفت آیین او كمك می كرد؛ ولی او هرگز راضی نشد كه موقعیت او از طریق افسانه در دل مردم تحكیم گردد.
مبارزه وی با افسانه و خرافه، كه نمونه بارز آن، مبارزه با بت پرستی و الوهیت هر مصنوعِ ممكن می باشد؛ نه تنها شیوه ی دوران رسالت او بود، بلكه او در تمام ادوار زندگی، حتّی در زمان كودكی با اوهام و خرافات مبارزه می نمود.
روزی كه سنّ محمد ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ از چهار سال تجاوز نمی كرد، و در صحرا زیر نظر دایه و مادر رضاعیِ خود « حلیمه » زندگی می نمود، از مادر خود خواست كه همراه برادران رضاعی خود به صحرا رود. « حلیمه » می گوید: فردای آن روز، محمد را شستشو دادم و به موهایش روغن زدم، به چشمانش سرمه كشیدم، و برای اینكه دیوهای صحرا به او صدمه نرسانند، یك مهره ی یمانی كه در نخ قرار گرفته بود، برای محافظت به گردن او آویختم. محمد ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ مهره را از گردن درآورد و به مادر خود چنین گفت: مادر جان آرام باش، خدای من كه پیوسته با من است، نگهدار و حافظ من است[19].

خرافات در عقاید عرب جاهلی

عقاید تمام ملل و جامعه های جهان، روز طلوع ستاره اسلام، با انواعی از خرافات و افسانه ها آمیخته بود و افسانه های یونانی و ساسانی بر افكار مللی كه مترقی ترین جامعه ی آن روز به شمار می رفتند؛ حكومت می كرد. و هم اكنون در میان مللِ مترقی شرق، خرافه های زیادی وجود دارد؛ كه تمدّنِ كنونی نتوانسته آنها را از قاموس زندگی مردم بردارد.
تاریخ، برای مردم شبه جزیره، خرافه و افسانه های زیادی ضبط كرده است، و نویسنده كتاب « بلوغ الارب فی معرفه احوال العرب[20] »، بیشتر آنها را در همان كتاب با یك سلسله شواهد شعری و غیره گرد آورده است. انسان پس از مراجعه به این كتاب و غیر آن، با انبوهی از خرافات روبرو می گردد كه مغز عرب جاهلی را پر كرده بود. و این رشته های بی اساس، یكی از علل عقب افتادگی این ملت، از ملل دیگر بود. بزرگ ترین سد، در برابر پیشرفت آیینِ اسلام، همان افسانه ها بود؛ و از این جهت پیامبر با تمام قدرت می كوشید كه آثار «جاهلیت » را، كه همان افسانه و اوهام بود از میان بردارد. هنگامی كه « معاذ بن جبل » را به یمن اعزام نمود، به او چنین دستور داد:
« وَ اَمِت اَمرَ الجاهِلیهِ الا ما سَنَّهُ الاِسلامُ وَ اَظهَر اَمرَ الاِسلامِ كُلَّه صغیرَه و كبیرَه[21] »، یعنی: ای معاذ، آثار جاهلیت و افكار و عقاید خرافی را، از میان مردم نابود كن و سنن اسلام را كه همان دعوت به تفكر و تعقل است، زنده نما.
او در برابر توده های زیادی از عرب كه سالیان درازی افكار جاهلی و عقاید خرافی بر آنها حكومت كرده بود؛ چنین می گفت: « كل مأثره فی الجاهلیه تحت قدمی[22]، یعنی: با پدید آمدن اسلام، كلیه ی مراسم و عقاید و وسایل افتخارِ موهوم، محو و نابود گردید و زیر پای من قرار گرفت.
اینك برای روشن ساختن ارزش معارف اسلام، نمونه هایی از خرافات مرسوم در آن عصر را در این جا می آوریم:

1ـ آتش افروزی برای آمدن باران:

شبه جزیره عربستان، در بیشتر فصول با خشكی روبرو است. مردم آنجا برای فرود آمدن باران، چوب هایی را از درختی به نام « سلع » و درخت زودسوز دیگری به نام « عشر » گرد می آوردند و آنها را به دم گاو بسته، گاو را تا بالای كوه می راندند. سپس چوبها را آتش زده، به جهت وجود موادِ محترقه در چوبهای « عشر »، شعله های آتش از آنها بلند می شد و گاو بر اثر سوختگی شروع به دویدن و اضطراب و نعره زدن می كرد؛ و آنان این عمل ناجوانمردانه را، به عنوانِ یك نوع تقلید و تشبیه به رعد و برق آسمانی انجام می دادند. شعله های آتش را به جای برق، و نعره ی گاو را به جای رعد، محسوب می داشتند، و این عمل را در نزول باران مؤثر می دانستند.

2ـ اگر گاو ماده آب نمی خورد، گاو نر را می زدند:

گاوهای نر و ماده را برای نوشیدن آب كنار جوی آب می بردند، گاهی می شد كه گاوهای نر، آب می نوشیدند ولی گاوهای ماده لب به آب نمی زدند، آنان تصور می كردند كه علّتِ امتناع، همان وجود دیوها است كه در میان شاخ های گاو نر جا گرفته اند و نمی گذارند گاوهای ماده آب بنوشند و برای راندن دیوها به سر و صورت گاوهای نر می زدند[23].

3ـ شتری را در كنار قبری حبس می كردند، تا صاحب قبر هنگام قیامت پیاده محشور نشود:
اگر مرد بزرگی فوت می كرد، شتری را در كنار قبر او در میان گودالی حبس می كردند، و آب و علف به او نمی دادند، تا جان سپرد، و متوفّی روز رستاخیز بر آن سوار شود و پیاده محشور نگردد.

4ـ شتری را در كنار قبر پی می كردند:

از آنجا كه شخص متوفی، در دوران زندگی برای عزیزان و مهمانان خود، شتر نحر می كرد؛ برای تكریم از متوفّی و سپاسگزاری از او، بازماندگانش در پای قبر او شتری را به طرز دردناكی پی می كردند.

5ـ قسمت دیگری از خرافات:

برای رفع نگرانی و ترس، از وسایل زیر استفاده می كردند:
موقعی كه وارد دهی می شدند و از بیماری وبا، یا دیو می ترسیدند، برای رفع ترس در برابر دروازه ی روستا، 10 بار صدای الاغ در می آوردند و گاهی این كار را با آویختنِ استخوان روباه به گردن خود، توأم می نمودند. و اگر در بیابانی گم می شدند، پیراهن خود را پشت و رو می كردند و می پوشیدند. موقع مسافرت كه از خیانت زنان خود می ترسیدند، برای كسب اطمینان نخی را بر ساقه یا شاخه درختی می بستند، موقع بازگشت اگر نخ به حال خود باقی بود، مطمئن می شدند كه زن آنها خیانت نورزیده است، و اگر باز، یا مفقود می گردید، زن را به خیانت متهم می ساختند.
اگر دندان فرزند آنان می افتاد، آن را با دو انگشت به سوی آفتاب پرتاب كرده می گفتند: آفتاب! دندان بهتر از این بده. زنی كه بچه اش نمی ماند؛ اگر هفت بار بر كشته ی مرد بزرگی قدم می گذاشت، معتقد بودند كه: بچه ی او باقی می ماند و.....
این بود مختصری از انبوه خرافاتی كه محیط زندگی اعرابِ دوران جاهلیت را تاریك و سیاه، و فكر آنها را از پرواز به اوج تعالی باز داشته بود.

مبارزه اسلام با خرافات

اسلام با این خرافه ها، از طرق مختلفی مبارزه كرده است. هنگامی كه عده ای از اعراب بیابانی كه با آویزه جادویی و قلاده هایی كه در آنها سنگها و استخوانها به بند كشیده می شد، بیماران خود را معالجه می كردند، خدمت رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ شرفیاب شدند و درباره مداوا با گیاهان و داروهای طبی پرسش نمودند؛ رسول اكرم فرمود: لازم است بر هر فرد بیمار سراغ دارو رود، زیرا خدایی كه درد را آفریده دارو نیز آفریده است[24]. حتّی موقعی كه سعد بن ابی وقاص بیماری قلبی گرفت، حضرت فرمود: باید پیش « حارث كلده » طبیب معروف ثقیف بروید، سپس خود آن حضرت او را به دارویِ مخصوصی راهنمایی كرد[25].
علاوه بر این، بیاناتی درباره آویزه های جادویی كه فاقد همه گونه آثارند؛ وارد شده است. اینك به نقل دو روایت در این باره اكتفا می كنیم:
1ـ مردی كه فرزند او دچار گلودرد شده بود، با آویزه های جادویی وارد محضر پیامبر شد. پیامبر فرمود: فرزندان خود را با این آویزه های جادویی نترسانید، لازم است در این بیماری از عصاره ی عود هندی استفاده نمایید[26].
امام صادق ـ علیه السلام ـ می فرمود: « ان كثیراً من التمائم شرك؛ بسیاری از بازوبندها و آویزه ها شرك است[27] ».
پیامبر و اوصیای گرامی او با راهنمایی مردم به داروهای زیاد، كه همه آنها را محدثان بزرگ اسلام، تحتِ عنوانِ « طب النبی » و « طب الرضا » و.... گرد آورده اند؛ بار دیگر ضربه ی محكمی بر این اوهام كه گریبان عرب دوران جاهلیت را گرفته بود؛ وارد ساخته اند.

علم و دانش در حجاز

مردم حجاز را مردم « اُمّی » می خواندند. « امّی » به معنیِ درس نخوانده است، یعنی یك فرد به همان حالتی كه از مادر زاییده شده است، باقی بماند.
برای شناخت میزانِ ارزش علم، در میان عرب كافی است بدانید كه در دوران طلوع ستاره اسلام، در میان قریش فقط هفده نفر توانایی خواندن و نوشتن داشتند. در مدینه، در میان دو گروه « اوس » و « خزرج »، فقط یازده نفر دارای چنین كمالی بودند[28].
با توجه به این بحث كوتاه و فشرده درباره ی مردم این منطقه، عظمتِ تعالیم اسلام، در كلیّه ی شئون اعم از اعتقادی و اقتصادی و اخلاقی و فرهنگی روشن و نمایان می گردد و پیوسته باید در ارزشیابی تمدن ها حلقه ی قبلی را بررسی كرد، آنگاه عظمت را ارزیابی نمود[29].

پی نوشت ها:
[1] - ان الله بعث محمداً نذیراً للعالمین و امیناً علی التنزیل و انتم معشر العرب علی شر دین و فی شر دار منیخون بین حجاره خشن و حیات صم، تشربون الكدر و تأكلون الحشب و تسفكون دماءكم و تقطعون ارحامكم؛ و الاصنام فیكم منصوبه و الاثام بكم معصوبه « نهج البلاغه خ 26 ».
[2] - قل تعالوا اتل ما حرم ربكم علیك الا تشركوا به شیئاً.
[3] - و بالوالدین احساناً.
[4] - و لا تقتلوا اولادكم من املاق نحن نرزقكم و ایّاهم.
[5] - و لا تقربوا الفواحش ما ظهر منها و ما بطن.
[6] - و لا تقتلوا النفس التی حرم الله الا بالحق، ذلكم وصّاكم به لعلّكم تعقلون.
[7] - و لا تقربوا مال الیتیم الا بالتی هی احسن حتی یبلغ اشده.
[8] - و اوفوا الكیل و المیزان بالقسط.
[9] - لا نكلف نفساً الا وسعها.
[10] - و اذا قلتم فاعدلوا و لو كان ذا قربی.
[11] - و بعهد الله اوفوا ذلكم وصاكم به لعلّكم تذكّرون.
[12] - « اعلام الوری » / 35- 40 و نیز « بحار الانوار » ج 19 / 8 - 11.
[13] - « و اهل الارض یومئذ ملل متفرقه و اهواء منتشره و طوائف متشتته بین مشبه لله بخلقه او ملحد فی اسمه او مشیر الی غیره فهداهم به من الضلاله و انقذهم من الجهاله » ، نهج البلاغه، خ 1.
[14] - نهج البلاغه خ 26.
[15] - سوره تكویر/ 8.
[16] - ابن اثیر در « اسد الغابه » ماده قیس از او نقل كرده كه پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ پرسید: تاكنون چند دختر زنده به گور كردی؟ گفت: 12 دختر. این سرگذشت در كتاب « حیاه محمد » نگارش « محمد علی سالمین » ص 24 و 25 نقل شده است.
[17] ـ سوره ی اعراف / 157.
[18] - بحار الانوار ج 22 / 155.
[19] - « مهلاً یا امّاه، فانّ معی من یحفظنی ». بحار ج 15 / 392.
[20] - نگارش سید محمد آلوسی ج 2 / 286 ـ 369.
[21] - تحف العقول / 25؛ سیره ابن هشام ج 3 / 412.
[22] - سیره ابن هشام ج 3 / 412.
[23] - شاعر عرب زبان در این باره كه گاو نر به جرم آب نخوردن گاو ماده زده می شد، چنین می گوید:
فانی اذا كالثور یضرب جنبه اذا لم یعف شربا و عافت صواحبه
[24] - التاج، ج 3 / 178، یعنی این آویزها در رفع بیماری مؤثر نیست.
[25] - التاج، ج 3 / 179.
[26] - التاج، ج 3 / 184.
[27] - سفینه ماده رقی.
[28] - فتوح البلدان ابوالحسن بلاذری / 457 و 459.
[29] - برای آگاهی گسترده از عقاید و فرهنگ و تقالید و تیره های جامعه عرب به دو كتاب زیر مراجعه نمائید:
الف ـ بلوغ الارب فی معرفه احوال العرب نگارش محمود آلوسی متوفای سال 1270 هـ.ق.
ب ـ المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام نگارش استاد جواد علی، این كتاب در ده جلد تنظیم شده و تمام مباحث مربوط به زندگی عرب جاهلی را ترسیم كرده است.

جعفر سبحاني- فرازهايي تاريخ پيامبر اسلام (ص)، ص 9

وضعیت شبه جزیره عربستان

عربستان، شبه جزیره بزرگی است كه در جنوب غربی آسیا قرار دارد و مساحت آن سه میلیون كیلومتر مربع است، یعنی تقریباَ دو برابر مساحت ایران و 6 برابر فرانسه و 10 برابر ایتالیا و 80 برابر سویس می باشد.
این شبه جزیره، به طور مستطیلِ غیر متوازی الاضلاع است كه از شمال به فلسطین و صحرای شام؛ از مشرق به حیره و دجله و فرات و خلیج فارس؛ از جنوب به اقیانوس هند و خلیج عمان؛ و از مغرب به بحر احمر محدود می شود.
بنابراین، از طرف مغرب و جنوب به وسیله دریا، و از شمال و مشرق به وسیله صحرا و خلیج فارس محصور شده است.
از زمانهای گذشته این سرزمین را به سه بخش تقسیم كرده اند: 1. بخش شمالی و غربی كه « حجاز » می نامند. 2. بخش مركزی و شرقی كه آن را « صحرای عرب» می گویند. 3. بخش جنوبی كه « یمن » نامیده می شود.
در داخل شبه جزیره، صحراهای بزرگ و شنزارهای گرم و تقریباً غیر قابل سكونت فراوان است. یكی از این صحراها، صحرای «بادیه سماوه» است كه امروز به آن « نفوذ » گفته می شود؛ و دیگر صحرای وسیعی است كه تا خلیج فارس امتداد دارد، و نام امروز آن « الربع الخالی » است، و سابقاً به قسمتی از این صحراها « احقاف » و قسمت دیگر را « دهنا » می گفتند.
در اثر این صحراها، یك سوّم مساحت شبه جزیره را، سرزمینهای بی آب و علف كه قابل سكونت نیست، تشكیل می دهد. فقط گاهی، در اثر بارندگی در قلب صحراها، آبهای مختصری پیدا می شود و پاره ای از قبایل عرب، مدت كمی شتر و چارپایان خود را برای چرا به آنجا می برند.
هوای شبه جزیره، در صحراها و سرزمینهای مركزی بسیار گرم و خشك و در سواحل، مرطوب و در پاره ای از نقاط معتدل است،و در اثر بدی آب و هوا، جمعیت آن از پانزده میلیون نفر تجاوز نمی كند.
در این سرزمین، یك سلسله كوه هایی است؛ كه از طرف جنوب به طرف شمال كشیده شده، و آخرین ارتفاع آنها در حدود 2470 متر است.
معادن طلا و نقره و احجار كریمه (سنگهای پر قیمت) از قدیم، منابع ثروت شبه جزیره بود، و در میان حیوانات بیشتر به تربیت شتر و اسب می پرداختند؛ و از میان مرغان، كبوتر و شتر مرغ بیش از مرغهای دیگر وجود داشت. بزرگترین وسیله ثروت امروز عربستان، به واسطه استخراج نفت و بنزین است. مركز نفت شبه جزیره، شهر « ظهران » است كه اروپائیان به آن « دهران » می گویند. این شهر در عربستان در ناحیه « احساء »، در حدود خلیج فارس واقع شده است.

برای این كه خواننده گرامی، به وضع عربستان بیشتر آشنا شود؛ به شرح سه بخش مزبور می پردازیم.
1. « حجاز » كه بخش شمالی و غربی عربستان را تشكیل می دهد و همه خاك آن از فلسطین گرفته تا مرز یمن، در كنار بحر احمر قرار دارد. حجاز سرزمینی است كوهستانی و دارای بیابانهای لم یزرع و سنگلاخ های زیاد می باشد.
در تاریخ، این منطقه بیش از سائر مناطق اسم و رسم دارد. ولی واضع است كه این شهرت، معلول یك سلسله امور معنوی و دینی است و هم اكنون كعبه (خانه خدا) ، كه قبله میلیونها مسلمان است، در آنجا می باشد.
نقطه ای كه كعبه در آنجا قرار گرفته است؛ از سالیان دراز پیش از اسلام، مورد احترام ملل عرب و غیر عرب بوده است، و به پاس احترام آن، جنگ در حدود كعبه را حرام می دانستند تا آنجا كه اسلام نیز برای آن حدودی قائل شده است.
از شهر های مهمِّ حجاز، مكه و مدینه وطائف می باشد. و حجاز از سابق دارای دو بندر بوده؛ یكی « جدّه » كه اهالی مكه از آن استفاده می نمایند، و دیگری « ینبوع » كه اهل مدینه قسمت مهمی از نیازهای خود را، از این بندر به دست می آورند. این دو بندر در كنار دریای احمر واقع شده است.

مكه معظمه

از مشهور ترین شهر های جهان و پر جمعیت ترین شهرهای حجاز است و حدود 300 متر، از سطح دریا بلند تر است. شهر مكه، چون میان دو سلسله كوه واقع شده است؛ از دور دیده نمی شود. جمعیّت شهر مكّه امروز حدود 150 هزار نفر می باشد.
تاریخچه شهر مكّه
تاریخ مكه از زمان حضرت ابراهیم ـ علیه السّلام ـ شروع می شود. وی فرزند خود « اسماعیل » را با مادرش هاجر، برای اقامت به سرزمین مكه فرستاد، فرزند وی در آنجا با قبایلی كه در آن نزدیكیها زندگی می كردند وصلت كرد. حضرت ابراهیم ـ علیه السّلام ـ به دستور خداوند خانه كعبه را بنا كرد، و بنا به یك رشته روایات صحیح بنای كعبه را كه یادگار حضرت نوح بود تعمیر نمود، و از این پس آبادی شهر مكه شروع شد.
اطراف مكّه، به قدری شوره زار است كه به هیچ وجه قابل زراعت نیست و به قول بعضی خاور شناسان در هیچ جای دنیا نمی توان نظیری برای آن از نظر بدی اوضاع جغرافیایی پیدا كرد.

مدینه

شهری است در شمال مكّه، كه تقریباً 90 فرسنگ از هم فاصله دارند، در اطراف شهر؛ باغات و نخلستانها است، و زمین آن برای غرس اشجار، و كشت وزرع آماده تر است.
قبل از اسلام، نام آن « یثرب » و پس از هجرت پیامبر اسلام (ص) ؛ « مدینه الرسول » نامیده شد؛ بعد ها برای تخفیف، آخر آن را حذف كرده و « مدینه » گفتند. در تاریخ می خوانیم كه نخستین كسانی كه در این مرز و بوم سكنی گزیدند، گروه « عمالقه‌ » بودند سپس طائفه یهود، و اوس و خزرج كه در میان مسلمانان؛ به نام انصار خوانده شدند.
منطقه حجاز بر خلاف سائر مناطق، از دست برد كشور گشایان محفوظ مانده، و آثار تمدن روم و ایران ـ دو امپراطوری بزرگ جهان قبل از اسلام ـ در آنجا دیده نمی شود زیرا اراضی لم یزرع و غیر قابل سكونت آن، چندان ارزشی نداشت كه تا برای به دست آوردن آن لشكركشی كنند، و بعد از هزاران مشكلات كه لازمه تسلط بر خاك آن منطقه بود، تازه دست خالی برگردند.
در این باره، داستان زیر را به دقت مطالعه كنید، این داستان را « دیودور » نقل كرده است.
« در آن زمان كه « دمتریوس»، سردار بزرگ یونانی، به قصدِ تصرف عربستان وارد « پترا » (یكی از شهرهای قدیمی حجاز) شد؛ ساكنان آنجا به او چنین گفتند: « ای سردار یونانی چرا با ما جنگ می كنی!؟ ما در ریگستانی بسر می بریم كه فاقد همه گونه وسائل زندگانی است، ما برای اینكه سر به فرمان كسی ننهیم، چنین صحرای خشك و بی آب و علفی را انتخاب نموده ایم. بنابر این، تحف و هدایای ناقابل ما را قبول بنما و از تصرف منطقه ما صرف نظر كن، و ضمناً اگر بخواهی بر قصد خود باقی بمانی ما از همین الان، اعلان می كنیم، كه در آینده نزدیك، دچار هزاران مشكلات و مصائب خواهی شد. و بدان! كه « نبطی » از طرز معیشت خود دست بردار نیست و اگر بعد از طیِّ مراحلی،چند نفری را، به عنوان اسارت به چنگ آوری و بخواهی همراه خود ببری، سودی از آنان نخواهی دید، زیرا آنان غلامانی خواهند بود بد اندیش و بدروش و حاضر نخواهند شد كه طرز زندگی خود را عوض كنند.
سردار یونانی پیام صلح طلبانه آنان را پذیرفت، و از لشكركشی و تسلط بر خاك عربستان منصرف شد»[1]
2. بخش مركزی و شرقی كه آن را « صحرای عرب » می نامند، و منطقه « نجد » كه جزء همین قسمت است سرزمین مرتفع و دارای آبادیهای مختصری است؛ و پس از تسلط سعودیها، ناحیه « ریاض » كه پایتخت آنان است، از مراكز مهم عربستان شده است.
3. بخش جنوب غربی شبه جزیره، كه آن را « یمن » می نامند، طول آن از شمال به جنوب در حدود هفتصد و پنجاه كیلومتر، و از غرب به شرق در حدود چهارصد كیلومتر است. مساحت این كشور را شصت هزار هزار میل مربع تخمین زده اند، ولی وسعت سابق آن، بیش از این بوده، و قسمتی از آن (عدن) در نیم قرن اخیر تحت الحمایه انگلستان بوده، از این لحاظ حد شمال آن نجد و حد جنوبی آن عدن، و از مغرب به دریای سرخ و از مشرق به صحران « الربع الخالی » منتهی می شود.[2]
از شهرهای معروف یمن، شهر تاریخی« صنعاء» است و از بنادر معروف یمن، بند « الحدیده» است كه در كنار دریای سرخ قرار دارد.
ناحیه یمن، پرنعمت ترین نقطه ایست كه در جزیره دیده می شود، سابقه تمدن درخشان و با عظمت دارد؛ یمن مقرِّ سلطنت ملوك « تبایعه» (جمع تبع) بود و آنان سالیان دراز در یمن حكومت كرده اند، یمن قبل از اسلام مركز مهم تجارت بود؛ و در حقیقت چهار راه عربستان به شمار می رفت. معادن زرخیز عجیبی داشت، و طلا و نقره و احجار كریمه آن، به خارج كشور صار می گردید.
آثار و نمونه های تمدن آن روز یمن؛ تا امروز باقی است. مردم باهوش یمن، در دورانی كه وسائل كارهای سنگین در دست بشر نبود، توانسته بودند با همت بلند خود ساختمان های جالب و مرتفع بنا كنند.
سلاطین یمن حكومتهای بی منازعی داشتند، ولی در عین حال از اجرای نظامنامه حكومت، كه دانشمندان یمن تصویب و تدوین كرده بودند؛ و خودداری نمی كردند. و در قسمت كشاورزی، باغ داری، گوی سبقت را از دیگران ربوده بودند، آئین نامه دقیق برای كشت و زرع زمینها، و آبیاری مزارع و باغها تهیه كرده و به مورد اجراء گذاشته بودند. از این لحاظ كشورشان، از كشورهای ممتاز و مترقی آن دوران شمرده می شد.
« گوستاولبون» ـ مورخ معروف فرانسوی ـ درباره یمن می نویسد: « در تمام عربستان نقطه ای خرّم تر و حاصلخیزتر از یمن نیست».
« ادریسی»، مورخ شهیر قرن 12، درباره شهر صناء می نویسد:« آنجا دارالسلطنه عربستان و پایتخت یمن است و ابنیه و قصور این شهر، معروف دنیاست، منازل و مساكن معمولی شهر باسنگهای تراشیده بنا شده است».
این آثار شگفت آوری كه از حفاریها و كاوشهای اخیر خاورشناسان به دست آمده؛ تمدن شگفت انگیز دوران گذشته یمن را، در قسمت های مختلف آن « مأرب» و « صنعا» و « بلقیس» ثابت می نماید.
در شهر مأرب (شهر معروف سبا) ، كاخهای آسمانخراش كه دروازه ها و طاقهای آنها از طلا زینت می یافته بود، و ظروف طلا و نقره و همچنین تخت خوابهای فلزی زیاد وجود داشت.[3]دو یمن در سال 1990 با یكدیگر متحد شدند
از آثار تاریخی « مأرب»، سدِّ معروف آن می باشد، كه هنوز آثار آن باقی است، و آن به وسیله سیلی كه در قرآن، از آن به نام « عرم» یاد شده است، خراب گشت. [4]

پی نوشتها:
[1] . تمدن اسلام و عرب ، ص 93 ـ 94.
[2] . اخیراً یمن به دو بخش: شمالی و جنوبی تقسیم شده و هر كدام برای خود حكومت و نظامی دارد دو یمن در سال 1990 با یكدیگر متحد شدند.
[3] . تمدن اسلام و عرب ، ص 96.
[4] . برای توضیح بیشتر درباره وضع جغرافیائی و اقتصادی و سیاسی شبه جزیره، به كتاب جغرافیای كشورهای اسلامی مراجعه بفرمایید .

جعفر سبحاني - فروغ ابديت، ج1، ص 25

قبیله‌ قریش

این قبیله از با نفوذترین قبایل در میان عرب بوده و بعد از اسلام نیز تا قرن‌ها بر جهان اسلام حكومت كرده است. خلفا تا پیش از عثمانیان، همیشه قریشی بوده و حتی در ابتداء‌، بیشتر حكام نیز قریشی بوده‌اند. تأثیر آن‌ها در تاریخ دوره‌ی ‌جاهلی و اسلامی، از یك طرف و شناخت وضعیت داخلی این قبیله به عنوان قبیله‌ی نمونه،‌ می‌تواند در راستای بحث ما در زمینه اوضاع سیاسی و اجتماعی جزیره العرب مفید افتد. این قبیله كه پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ نیز از میان آنان برخاست؛ به عنوان یكی از مشهورترین و با شرافت‌ترین قبایل میان عرب شناخته می‌شد. قریش از بنی كنانه، و بنی كنانه از مُضَر، و مضر از عدنان و در نهایت به اسماعیل ـ علیه السلام ـ خاتمه می‌یافت. نسب شناسان، كسانی را كه فرزند نضر بن كنانه، باشند قریشی می‌گویند.[1]
قصی بن كلاب كه از فرزندان قریش بود و در روزگار جوانی او، قریش در اطراف حرم پراكنده بودند، توانست با زیركی خاص خود، كلید داری كعبه را از دست خزاعه خارج كند. بر اساس آنچه برخی اظهار كرده‌اند، این امر با استعانت قیصر روم بوده است![2] و البته این گفته بعید می‌نماید. وی قبیله خود را از اطراف مكه جمع آوری كرده و بر پایه شرافت هر یك، آنان را در جاهای دور و نزدیك حرم جای داد،[3] از این رو او را مجمَع نامیدند.[4] از جمله كارهای مهم او تشكیل «دار الندوه» محلی برای مشورت رؤسای قریش در امور مهم بوده است،[5] اقدامی كه در نوع خود یك ابتكار سیاسی به حساب می‌آمده است. او به علاوه، كار رسیدگی به حجاج را نیز بر عهده داشته و از مردم می‌خواسته تا به آن‌ها كمك كنند.[6]
آن دسته از قریش كه در وادی مكه ساكن بودند «قریش البطایح»،‌ و آن‌ها كه در اطراف مكه ساكن بوده‌اند «قریش الظواهر» خوانده می‌شدند، گو این كه تا قبل از اقدام قصی،‌همه آن‌ها اهل ظواهر مكه بوده‌اند. بعدها نیز كه قریش در مكه استقرار یافتند، نظم بدوی خود را همچنان حفظ كردند.[7] بعد از قصی كارهای كعبه و امور قریش به دو فرزندش عبدالدار و عبد مناف افتاد. بعضی نیز گفته‌اند كه او همه مقامات را به عبدالدار تفویض كرد[8] پس از آن‌ها هاشم و عبد شمس دو فرزند عبد مناف مقامات را تقسیم كرده و امور كعبه به هاشم و ریاست به عبد شمس رسید. در واقع كار مكه یكسره به دست فرزندان عبد مناف افتاد.[9]
خدمات قصی و هاشم و بعد از او عبدالمطلب به حجاج در ایام حج، ‌یكی از اموری بود كه شهرتی همه جانبه برای قریش به همراه آورد. از میان قریشیان، عبدالمطلب به علت پایبندی به دین حنیف ابراهیم ـ علیه السلام ـ و هوش ذكاوتی كه در اداره‌ی امور داشت موقعیتی برتر یافت؛‌ بطوری كه او را به عنوان «شیخ» قبول داشتند.[10] به تد ریج كه شمار عشیره‌ها و بطون قریش رو به افزایش نهاد، مسؤولیت‌های مهم قبیله و كعبه در عهده تیره‌های مختلف قرار گرفت. هنگام ظهور رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ از میان بنی هاشم، عباس مسؤولیت سقایت؛ یعنی آب رسانی حجاج را به عهده داشت. از بنی امیه ابو سفیان ریاست سپاه قریش را (كه در جنگ احد و خندق نیز شركت جست) بعهده داشت. از بنی نوفل، حارث بن عامر مسؤول رفادت و غذا برای حجاج بود. از بنی اسد، یزید بن زمعه مسؤولیت مشاوره داشته و قریش برای اخذ كار‌های مهم با او مشورت می‌كرد. و از بطون دیگری نیز افراد دیگر مسؤولیت‌هایی بر عهده داشتند.[11]

شهرت قریش

از كتب تاریخ چنین بر می‌آید كه قریش در میان عرب شرافت و عزت ویژه‌ای را دارا بوده و معمولاً با عناوین، « آل الله»، «جیران الله»، « سكان حرم الله» خوانده می‌شدند.[12] مردم آن‌ها را به عنوان بزرگ و شریف قبول كرده[13] و چه بسا در جنگ‌ها به جای آن‌ها وارد كارزار می‌شده‌اند.[14] باید گفت عظمت و شهرت قریش، در همه تیره‌ها و خانواده‌ها و عشیره‌های قریش نیست، بلكه تنها در خاندان قصی، و بعد از او خاندان هاشم و عبدالمطلب می‌باشد؛ چرا كه وجود این افراد در نهایت. سبب شهرت قریش گردید. در یك مسابقه‌ی افتخار به نسب، ابوبكر خود را از قریش معرفی كرد، طرف او خوشحال شده پرسید: از خانواده‌قصی هستی؟ ابوبكر گفت: خیر. طرف پرسید: آیا عبدالمطلب و هاشم از شماست؟ ابوبكر بار دیگر پاسخ منفی داد! بعد از آن بود كه شخص سائل با بی‌اعتنایی رد شد.[15]
خدمات قصی در تشكیل دارالندوه[16] و انجام امور رفاهی برای حجاج، در شهرت قریش تأثیر فراوان داشته است. یعقوبی می‌نویسد: قصی اوّلین كسی بود كه به قریش عزت داد و فخر آن‌ها را آشكار نمود.[17] اضافه بر این مسؤولیت كلید داری كعبه در میان قریش (در عشریه قصی) بوده است و به همین جهت از مناطق مختلف با آن‌ها در ارتباط بوده و این خود سبب شهرت آن‌ها گردیده است؛[18] پیداست كه این شرافت و ریاست، تنها در فرزندان قصی بوده و در این جهت كسی با آن‌ها منازعه نمی‌كرده، جز آن‌كه مغلوب می‌شده است.[19]
هاشم نیز در جهت حمایت از زوّار بیت الله الحرام، تلاش فراوان داشت. وی اهل مكه را در اكرام به حجاج تحریك كرده و از آنان می‌خواست تا هر كمكی كه می‌توانند به آن‌ها كه زوّار خانه خدایند،‌ بكنند.[20] قریش گاه مالیاتهایی به عنوان حق قریش از زوار می‌گرفتند.[21] در برابر گفته شده كه قریش بخشی از اموال خویش را تسلیم هاشم می‌كردند تا در كمك به زوار مصرف كند.[22] او در حق قریش نیز خدمات زیادی انجام داد و كاروانهای تجارتی زمستانی و تابستانی را كه قرآن در سوره قریش اشاره فرموده به راه انداخت و امان نامه‌ای نیز از قیصر برای كاروانها فراهم كرد.[23] لذا درباره او گفته‌اند:
هوالّذی سنّ الرّحیل لقومه رحل الشتاء رحله الاصیاف[24]
« او كسی است كه مسافرت تابستانی و زمستانی برای قوم خود سنت كرد.» ابن عباس می‌گوید: آنگاه كه قریش در فشار و گرسنگی به سر می‌برد، هاشم آنها‌ را جمع كرده و به كار و تجارت آشنا كرد.[25] دیگران نیز اشاره كرده‌اند كه هاشم اولین كسی است كه كاروان‌های تابستانی و زمستانی را به راه انداخته است.[26] گو این كه تجارت قریش قبل از وی محدود به خود مكه و برای اعراب بوده است اما هاشم آنها را به خارج مكه برده است.[27]
ابن خلدون مسأله مسافرتهای تابستانی و زمستانی را ابتكار هاشم ندانسته است و او می‌گوید:‌این مسافرت‌ها به ضرورت ییلاق و قشلاقی بوده كه همه عرب بدان گرفتار بوده‌اند و آنها بایستی این مسافرتها را برای فرار از گرما انجام دهند.[28] در جواب باید گفت اولاً این مسأله كه درباره عرب ذكر شده، جدای از مسأله مسافرت‌های تجارتی تابستانی و زمستانی است كه قرآن درباره قریش آورده است. ثانیاً آنان كه از این مسافرت‌ها یاد كرده‌اند اهداف آن را تجارت ذكر كرده‌اند نه برای فرار ا ز گرما. ثالثاً تاریخ به این مطلب كه هاشم مبتكر این مسافرت‌ها بوده، صراحت دارد، شاهد آن همان شعری است كه گذشت. بنابراین سخن ابن خلدون اجتهاد در برابر نصّ است. علاوه بر هاشم، عبدالمطلب نیز از موقعیت ممتازی برخوردار بوده است. حلبی می‌گوید: او ملجا قریش در مشكلات و از حلیمان و حكیمان آنان بوده است. وی اول كسی است كه در غار حرا به عبادت پرداخته است.[29]
قریش تنها كسانی بودند كه اولاً به دلیل داشتن امان نامه و ثانیاً و مهمتر از آن، به عنوان این كه اهل حرمند،‌ زمینه برای تجارت داشتند. آنان در هر جا كه مورد هجوم غارتگران قرار می‌گرفتند، خود را اهل حرم معرفی می‌كردند. قرآن نیز در سوره‌ قریش بدین مطلب اشاره دارد.[30] كعبه نزد اكثر عرب قداست داشت و آن‌ها اهل كعبه و اهل حرم را احترام می‌نهادند. قریش به دلیل آن كه خود را اهل حرم می دانستند، امتیازات دینی خاصی را به خود اختصاص داده و نام « اهل حمس» را برای خود برگزیده بودند. آن‌ها دینداری خود را برتر از دیگران می‌دیدند.[31]
نكته دیگری نیز كه بر شهرت قریش افزوده بود واسطه تجارتی بودن مكه و بر سر راه تجارت حبشه، یمن، شامات قرار داشتن آنان می‌بود؛ این تجارت شامل سفر به یمن، حضرموت، حیره (در شرق) ، بصری (در شمال) ،‌ شام، غزه و مصر می‌شد.[32] آن‌ها به دلیل كار تجارت، از جنگ دست كشیدند تا دچار اسارت و یا از دست دادن اموالشان نشوند.[33]
علاوه بر اینها، قریش به علت تقدس خود، توانسته بود حمایت افراد زیادی را جلب كند؛ از این رو از لحاظ قدرت نیز یكی از پر قدرت‌ترین قبایل بود، مخصوصاً در پیمانی كه با احابیش؛ یعنی گروه‌های زیاد مستقر در كوه‌های مكه منعقد نمود،‌ توانست قدرت بیشتری كسب كند،[34] از آنجا كه عرب به فزونی نیروهایش اهمیت می‌داد. و آن را نشانه شرافت می‌دانست، این اقدام موجب شهرت و برتری قریش بود.[35] در دوران پس از هجرت، بعد از شكست قریش در مقابل پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ، اسلام به پیروزی قطعی رسید؛ زیرا قریش یعنی مشهورترین قبیله شكست خورده بود. جنگ ابرهه با كعبه و حمایت خداوند از خانه خود، بالاترین افتخار را برای كعبه و اهل آن به همراه داشت،[36] هیكل می‌گوید:‌ این حادثه‌ مهم، هیبت دینی مكه را بالا برده و مسلماً در پی آن ارزش تجاری را نیز افزونی بخشید.[37] این واقعه دل كسانی را نیز كه به كعبه ایمان محكمی نداشتند معتقد كرده و نسبت به آن مطمئن نمود. آبی می‌گوید: داستان فیل سبب عظمت قریش نزد عرب‌ها شده و لذا آن‌ها را « اهل الله » نامیدند.[38]
به دلایلی كه گذشت،‌ قریش، پیش از اسلام شهرتی داشته اما شهرت آن بعد از اسلام چندین برابر شد،‌ اولاً: ‌از آن روی كه پیامبر از این قبیله بود و این خود مهمترین عامل شهرت برای قریش بود. ثانیاً،‌ بنی امیه به تدریج این اصل را مطرح كردند كه خلفا باید قریشی باشند. آنان برای این سخن خود احادیثی نیز ساختند و بدین ترتیب در اندیشه‌ سیاسی ـ مذهبی اهل سنت این اصل استقرار كامل یافت. البته اهمیت قریشی بودند خلیفه، از همان روزهای نخست خلافت نیز مطرح بود؛ چنانكه عباس به علی ـ علیه السلام ـ می‌گفت: اگر من و ابو سیفیان با تو بیعت می‌كردیم، فرزندان عبد مناف با ما مخالفت نمی‌كردند، و اگر آن‌ها مخالفت نمی‌كردند هیچ كس از قریش با ما اختلاف نمی‌كرد، و اگر قریش با تو بیعت می‌كرد هیچ كس از عرب، با تو مخالفت نمی‌نمود.[39]
تبلیغات بنی امیه برای نشان دادن برتری قریش بر عرب در شهرت قریش تأثیر فراوانی داشته است؛ معاویه به صعصعه بن صوحان می‌گوید: ‌اگر قریش نبود شما در ذلّت بودید! صعصعه جواب داد، این گونه نیست؛ چرا كه قریش نه پر جمعیت‌ترین است و نه با شرف‌ترین.[40] ابوبكر در سقیفه به انصار می‌گفت:‌شما می‌دانید كه عرب جز از قریش اطاعت نخواهد كرد.[41] عمر نیز می‌گو.ید كه قریش اشرف اقوام نزد عرب هستند.[42] علی ـ علیه السلام ـ در مورد قریش می‌فرماید: اگر قریش از پیامبر (و نام او و دین او) برای رسیدن به قدرت و شرافت و سیاست بهره نمی‌برد، تنها یك روز بعد از مرگ پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ بت پرست و مرتد می‌شد.[43] بلال همیشه قبل از اذان بر قریش نفرین می‌كرد[44] و از خدا بر ضد آنان كمك می‌خواست، با این حال جاعلان حدیث،‌ دهها حدیث بر فضل و برتری قریش ساخته‌اند[45] به عنوان مثال نقل شده: جبرئیل نزد من آمد و گفت: ‌تمام شرق و غرب و شمال و جنوب را گشتم، بهتر از قریش نیافتم و از قریش بهتر هاشم را یافتم. و یا این كه « قریش نمك این امت است، آیا می‌توان طعام بدون نمك داشت؟» بعد از اسلام نیز قریش رو در روی حافظان سنن پیامبر و اهل بیت حضرت ایستاده و غاصب خلافت هستند؛ این قریش بودند كه جنگ جمل و صفین را در مقابل علی ـ علیه السلام ـ به راه انداختند.
در هر حال، مسأله‌ی شهرت قریش تا اندازه‌ای مربوط به قبل از بعثت و مقداری مربوط به بعد از اسلام است. قبل از بعثت، كسانی از عرب، قریش را از خاندان غسان و كسری نیز برتر می‌دانسته‌اند.[46] جواد علی پس از بحث در این باره می‌نویسد: به اعتقاد من این اسلام بوده كه قریش را قریش كرده،‌ آن‌ها را بر عرب‌ها سیادت داده و به این موفقیت رسانده است.[47]
ما نیز ضمن تأیید این نكته، به اهمیت نسبی قریش در جاهلیت تأكید داریم. دلایل فراوانی وجود دارد كه تا قبل از فتح مكه، بسیاری از اعراب به خاطر حرمتی كه برای قریش قایل بودند اسلام نیاوردند.[48] از پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ نیز نقل شده كه فرمود: ‌مردم تابع قریش هستند، صالحین در پی صالحین قریش و فجار هم در پی فجار قریش.[49] محمد بن حبیب فهرست برخی از احادیثی را كه در وصف قریش آمده و قسمتی از آن‌ها ساختگی است، آورده است.[50]

پی نوشت ها:
[1] . المعارف، ص31؛ مجمع البیان، ج10، ص545؛ السیره ‌الحلبیه، ج1، ص16؛ تاریخ ابن خلدون، ج2، جزء اول، صص324، 320 لسان العرب ذیل مورد قریش؛ عمده‌ الطالب، ص26.
[2] . بلوغ الارب، ج2، ص173.
[3] . مروج الذهب، ج2، ص32؛ المعارف، ص51.
[4] . تاریخ الیعقوبی، ج1، صص240ـ237؛ حیاه محمد، ص57، و نك: المفصل، ج4، ص56.
[5] . اخبار مكه، ج1، ص110؛ المنمق، ص32؛ انساب الاشراف، ج1، ص49؛ المعارف، ص32.
[6] . تاریخ الطبری، ج2، ص295؛ طبقات الكبری، ج1، صص73ـ72؛ المفصل، ج4، ص56.
[7] . المنمق، ص14.
[8] . المفصل، ج1، ص512.
[9] . اخبار مكه ازرقی، ج1، ص66؛ یعقوبی، ج1، ص241.
[10] . تاریخ ابن خلدون، ج2، ص226؛ بلوغ الارب، ج1، ص248.
[11] . العقد الفرید، ج3، ص316؛ بلوغ الارب، ج1، ص250 و 249.
[12] . العقد الفرید، ج3، ص327؛ الاغانی، ج17، ص313.
[13] . العقد الفرید، ج3، ص323.
[14] . همان، ص327.
[15] . العقد الفرید، ج3، ص327؛ شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج4، ص127؛ المحاسن و المساوی، ج1، ص121.
[16] . بلوغ الارب، ج1، ص235؛ حیاه محمد، ص57؛ این خانه محل مشاوره‌ی قریش در امور مهم و به ویژه، جنگ و صلح بوده و گفته‌اند كه افرادی كه سن آنان كمتر از چهل بوده حق شركت در آن را نداشتند، نكـ: المنمق، ص21، 19، 18.
[17] . تاریخ الیعقوبی، ج1، ص240؛ و نكـ: انساب الاشراف، ج1، ص50.
[18] . فجر الاسلام، ص14؛ المنمق، ص13؛ العصر الجاهلی، ص50.
[19] . المحبر، ص165؛ المنمق، ص530.
[20] . نهایه‌ الارب، ج16، ص34.
[21] . المفصل، ج4، ص21.
[22] . المنمق، ص12ـ11.
[23] . یعقوبی، ج1، ص243؛ الكامل فی التاریخ،‌ج2، ص16؛ المنمق، ص32؛ شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج15، ص211؛ انساب الاشراف، ج1، ص59.
[24] . انساب الاشراف، ج1، ص59؛ السیره النبویه، ج1، ص125؛ و نكـ: المحبر، ص162؛ بلوغ الارب، ج1، صص307 و 245.
[25] . مجمع البیان، ج1، ص546.
[26] . همان، ج1، ص545.
[27] . المنمق، صص32ـ31.
[28] . تاریخ ابن خلدون، ج2، صص337ـ336.
[29] . السیره الحلبیه، ج1، ص237؛ المنمق، ص13.
[30] . مجمع البیان، ج1، ص456، ایلاف به معنای آن است كه مردم بدون حلف و پیمان در امان باشند و این ضمن قراردادی كه میان قریش و رومی‌ها و اعراب امضاء‌شد، مطرح بوده است. نكـ: المنمق، صص33ـ32.
[31] . السیره النبویه، ابن هشام، ج1، صص203ـ199.
[32] . العصر الجاهلی، ص50.
[33] . ثمار القلوب، ص11.
[34] . انساب الاشراف، ج1، ص53.
[35] . برای دیگر، صفات و خصال قریش نكـ: رسائل الجاحظ، رسائل السیاسیه، صص110ـ102.
[36] . سوره‌ی فیل.
[37] . حیات محمد، ص64.
[38] . نثر الدر، ج1، ص394.
[39] . شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج2، ص48.
[40] . همان، ج2، ص130.
[41] . همان، ج6، ص40.
[42] . همان، ج12، ص95.
[43] . شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج20، صص299ـ298.
[44] . التراتیب الاداریه، ج1، ص79.
[45] . ر.ك. سیره دحلان، ج1، صص4ـ3.
[46] . العصر الجاهلی، ص51.
[47] . المفصل، ج4، ص126.
[48] . التنبیه و الاشراف، ص239.
[49] . المنمق، ص7.
[50] . همان، ص7 به بعد.

خاندان پیامبر اكرم(ص)

از رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ (كه بدون شك از اولاد اسماعیل ذبیح، رسول خدا فرزند ابراهیم خلیل[1]، رسول خدا است) روایت شده است كه فرمود: «إذا بَلَغَ نَسَبی إلی عَدْنانَ فَاَمْسِكُوا[2] و نیز فرمود: «كَذَبَ النّسّایونَ قال الله تعالی: وَقروناً بَیْنَ ذلِكَ كَثیراً»[3].
بدین جهت تاریخ اسلام را كه معمولاً با ذكر مقدماتی راجع به عربستان و عرب و در این كتاب با شرح حال اجداد پیامبر اسلام آغاز می شود از جد بیستم رسول اكرم یعنی «عَدْنان» شروع می كنیم:
جد بیستم: عَدْنان[4] پدر عرب عَدْنانی است كه در تِهامه، نَجد و حجاز تا شارف الشّام و عراق مسكن داشته اند و آنان را عرب مَعَدَی، عرب نِزاری. عرب مُضَری. عرب اسماعیل، اسماعیلیان، عرب شمالی، عرب متعرّبه، عرب مستعربه، بنی اسماعیل بنی مشرق، بنی قَیْدار و قَیْدار نیز می گویند و نسبشان به اسماعیل بن ابراهیم ـ علیهما السلام ـ می رسد[5].
و مادر فرزندان اسماعیل «رَعْله» دختر یكی از جُرْهُمیان به نام مُضاض بن عَمْرو جُرْهمی بود. قبیله «جُرْهُم» كه از اعقاب «جُرْهُم بن قحْطان» بوده و از جنوب به شمال عربستان آمده بودند. از «عرب قحطانی» اند كه آنان را «عرب عاریه» و «عرب جنوبی» نیز می گویند. و نسبشان به «یعرب بن قَحْطان» می رسد.
قَحْطان بن عابر بن شالخ بن أَرْفَخْشَد بن سام بن نوح[6] در موقع پراكنده شدن فرزندان نوح از بابل به یمن آمد و پادشاه شد. و فرزندان وی یَعْرَب، عمان و حضرموت حكومت آن نواحی را به دست گرفتند و سپس «یَشْجُب بن یَعْرَُب» و آنگاه «سَبَأ بن یَشْجُب» به سلطنت رسیدند. «حِِمْیَر» و «كَهْلان» پسران «سَبَأ» بودند و اسامی 23 نفر از پادشاهان سَبَأ آمده است. پیش از عرب «قَحْطانی»، «عرب بائده» در عربستان سكونت داشته اند و قوم جنوبی عاد، قوم شمالی ثمود و اقوام طَسْم و جَدیس و عَمالِقه از این دسته اند. عاد و ثمود و دو پیغمبرشان هود و صالح در قرآن مجید ذكر شده اند[7].
و «طَسْم» هم ممكن است همان «لطوشیم» مذكور در تورات باشد[8]. چنانكه مورّخین اسلامی «جَدیس» را با «گودیسیت»[9] بطلمیوس یونانی یكی دانسته اند. و به قول ابن اسحاق: ثمود و جَدیس، پسران «عابَر بن سام بن نوح» اند.
عَدْنان دو پسر داشت: «مَعَدَ» و «عَكّ» كه «بَنی غافق» از «عَكّ» پدید آمده اند.
جد نوزدهم: مَعَد بن عَدْنان[10] مادر مَعَدَ از قبیله «جُرْهُم» بود و ده فرزند داشت. كنیه وی «أبو قُضاعه»[11] بود. در موقع سلطه «بُخْت نَصَّر»، «إرمیا» و «برخیا» «مَعَدّ» را با خود به «حَرّان» بردند و او را در آنجا سكونت دادند و چون جنگ آرام گرفت به مكّه اش باز آوردند. آنگاه برادران و عموهای خود را یافت كه به طوائف یمن پیوسته و با آنان پیوند زناشوئی برقرار كرده اند. و چون از طرف مادر «جُرْهُمی» بوده از قبایل یمن مهربانی دیده اند[12].
برخی نوشته اند كه چون «بُخْت نَصَّر» از فتح بیت المَقْدِس بپرداخت، برای تسخیر بلاد عرب آماده گشت و با «عَدْنان» بسیار جنگیدند تا بر وی غلبه یافت و بسیاری از یارانش را كشت. «عدنان» با فرزندان خویش به سوی یمن رفت و همانجا بود تا وفات یافت. عدنان را چند پسر بود كه مَعَدّ بر همه آنان سروری یافت[13].
به قول ابن اسحاق: مَعَدّ بن عَدْنان چهار پسر به نامهای: «نِزار»، «قُضاعه»، «قَنَص» و «إیاد» داشت.
جد هجدهم: نِزاربن مَعَدّ سرور و بزرگ فرزندان پدرش بود و در مكّه جای داشت و او را چهار پسر به نامهای «مُضَر»، «رَبیعه»، «أثمار» و «إیاد»[14] بود. دو قبیله «خَشْعَم» و «بَجیله» از أنمار بوجود آمده اند.
مادر «مُضَر» و «إیاد»، «سَوْده» دختر «عَكّ بن عَدْنان» و مادر «رَبیعه» و «أنمار»: «شقیقه» و به قولی «جُمعه» دختر«عَكّ بن عَدْنان» بوده است. دو قبیله بزرگ رَبیعه و مُضَر از نِزار پدید آمده اند.
جد هفدهم: مُضَربن نزار دو پسر داشت: «اَلْیأس»[15] و «عَیْلان» كه مادرشان زنی از قبیله «جُرْهُم» بود.
از رسول اكرم روایت شده است كه فرمود: «لاتَسُبُّوا مُضَرَ ورَبیعهَ فإنَّهما كانا مسلمین» مُضَر و رَبیعه را دشنام ندهید، چه آن دو مسلمان بوده اند»[16].
«مُضَر» سرور فرزندان پدرش و مردی بخشنده و دانا بود. از وی روایت شده كه به فرزندانش گفت: «كسی كه بدی كشت كند پشیمانی بدرود، و بهترین نیكی با شتابتر آن است. پس نفوس خود را در آنچه شما را به صلاح آورد، بر آنچه ناخوش دارد وادار كنید، و در آنچه شما را تباه سازد از آنچه خوش دارد باز دارید، كه در میان صلاح و فساد جز شكیبائی و پرهیزگاری چیزی نیست»[17].
قبایل «بنی ذُبْیان» و «بنی هِلال» و «بنی ثَقیف» از «مُضَر بن نِزار» منشعب شده اند[18].
جد شانزدهم: الیَأس بن مُضَر پس از پدر در میان قبایل بزرگی یافت و او را «سیّد العشیره» لقب دادند. سه پسر به نامهای «مُدْرِكه»، «طابخه»، «قَمَعَه»[19] داشت و مادرشان «خِنْدِف» دختر «عِمْران بن الحاف بن قُضاعه» و نام اصلی وی «لیلی» بود.
قبایلی را كه نسبشان به الیَأس می رسد «بنی خِنْدِف»گویند. یعقوبی گوید: «الیأس را بیماری گرفت و مرگ وی روز پنجشبنه بود».
جد پانزدهم: مُدْرِكه بن الیَأس، نامش «عامر»[20] و كنیه اش «أبوالْهُذیَل» و «أبو خُزَیْمه» بود. «مُدْركه» چهار فرزند داشت: «خُزَیْمه»، «هُذَیْل»، «حارثه» و «غالب»[21]. نسب قبیله «هُذَیْل» و «عبدالله بن مسعود» صحابی معروف به «مُدْرٍكه بن الیَأس» می رسد.
جد چهاردهم: خُزَیْمَه بن مُدْرِكه، كه مادرش «سلمَی» دختر «أسد بن رَبیعه بن نِزار» و به قول ابن اسحاق زنی از «بنی قُضاعه» بود، بعد از پدر حكومت قبایل عرب را داشت و او را چهار پسر به نامهای كِنانه، أسَد، أسَدَه و هُون بود.
نسب قبیله بنی أسد و «قارَه» یعنی «بَنی هُون بن خُزَیْمه» و أُمّ المؤمنین «زَیْنَب» دختر «جَحْش بن رِئاب» و برادرانش «عبدالله» و «عُبَیْدالله»، فرزندان «أُمَیْمَه» دختر «عبدالمطّب» به «خُزَیْمه بن مُدْرِكه» منتهی می شود.
جد سیزدهم: كِنانه بن خُزَیْمَه، كه از وی فضائل بی شماری آشكار گشت و عرب او را بزرگ می داشت، كنیه اش «ابو مُضَر» بود و مادرش «عُوانه» دختر «سَعْد بن قَیْس بن عَیْلان بن مُضَر» و فرزندانش: نَضْر، مالك، عبد مناه، مِلْكان و حُدَال. قبایل: «بَنی لَیْث» و «بَنی عامر» از «كِنانه بن خُزَیْمه» پدید آمده اند.
جد دوازدهم: نَضْر بن كِنانه، مادرش به قول یعقوبی «هاله» دختر «سُوَیْد بن غِطْریف» و به قول ابن اسحاق و طبری و دیگران «بَرّه»[22] دختر «مُرّ بن أدّ بن طابخه» بود.
و فرزندان وی: مالك و یَخْلُد و صَلْت و كنیه اش «أبو الصَّلت» بوده است[23].
یعقوبی می گوید: «نَضْر بن كِنانه» او ل كسی است كه «قُرَیش» نامیده شد گویند او را برای پاكدامنی (تقرّش) و بلند همتی كه داشت «قَرَیش» گفته اند. و به قولی چون بازرگان و دارا بود، و به قولی دیگر مادرش او را «قریش» نامید كه تصغیر «قرش» است و آن جانوری است دریائی. پس كسی كه از فرزندان «نضربن كنانه» نباشد «قرشی» نیست و به قولی دیگر «قریش» را برای آن «قریش» گفته اند كه پس از پراكندگی فراهم شدند، و «تقرش» هم به معنی فراهم گشتن (تجمع) است.
جد یازدهم: مالِك بن نَضْر، مادر وی «عاتكه» دختر «عَدْوان بن عَمْرو بن قَیْس بن[24] عَیْلان» و فرزند وی «فِهربن مالك» بود.
جد دهم: فِهر بن مالك، مادر وی «جَنْدَله» دختر «حارث بن مُضاض بن عَمْرو جُرْهُمی» است و فرزندان وی: غالب، مُحارِب، حارث، أسد و دختری به نام «جَنْدَله» می باشند.
نسب أبو عُبَیْده جرّاح (عامر بن عبدالله بن جرّاح) به «ضَبّه بن حارث بن فِهر» و نسب «ضَحّاك بن قَیْس» به «شَیْبان بن مُحارِب بن فِهر» می رسد و «بنی حارث بن فِهر» و «بَنی مُحارِب بن فِِهر» دو قبیله اند.
برخی قُرَیش را لقب «فِهْر بن مالك» و برخی دیگر «قُریش» را نام و «فِهر» را لقب وی دانسته اند، به گفته اینان «بنی مالك بن نَضْر» و «بنی نَضْربن كِنانه» را اگر از اولاد «فِهْر» نباشند «قُرَشی» نگویند.
جد نهم: غالب بن فِهْر، مادر وی «لیلی» دختر «سَعْد بن هُذَیْل» بود، و فرزندان وی: لُؤَیّ و تَیْسم الأدِرم[25] و فرزندان تَیْسم بن غالب: «بنوأدرم بن غالب» معروف شده اند.
جد هشتم: لُؤَیّ بن غالب، مادر وی: «سَلْمی» دختر «كَعْب بن عَمْرو خُزاعی»[26] بود. و فرزندانش: كَعْب، عامر، سامَه، عَوْف و خُزَیْمه، نسبت قبیله «بنی عامر بن لُؤیّ» به «عامر» می رسد.
نسب أُمّ المؤمنین «سَوْدَه» دختر «زَمَعَه بن قَیْس» و «عَمْرو بن عَبْدوَدّ» به «لُؤَیّ بن غالب» می رسد.
جد هفتم:كَعْب بن لُؤَیّ، مادر وی «ماویَّه» دختر «كَعْب بن قَیْن جَسْر» قُضاعی است. فرزندانش: مُرَّه، عَدِیّ و هُصَیْص، و كنیه اش «أبوهُصَیْص»، نسب «بَنی سَهْم» و «بَنی جُمَح» از جمله: «عَمرو بن عاص سَهْمی» و «عُثْمان بن مَظْعون جُمَحی» صحابی معروف و «صَفْوان بن أمَیَّه بن خَلَف جُمَحی» به «هُصیْص بن كَعْب» و نسب «بنی عَدِیّ» از جمله: «عُمر بن خطّاب بن نُفَیْل» و «سَعید بن زَید بن عَمْرو بن نُفَیْل» به «عَدِیّ بن كَعْب» می رسد.
«كَعْب بن لُؤَیّ» از همه فرزندان پدرش بزرگوارتر و ارجمندتر بود، وی اولین كسی است كه در خطبه اش «أمّا بعد» گفت، و روز جمعه را «جمعه» نامید، و پیش از آن عرب را «عَروبه» می نامیدند، «كَعْب» مردم را در روز جمعه فراهم ساخت و برای آنان سخنرانی كرد و چنین گفت:
«بشنوید و یاد بگیرید، و بفهمید و بدانید، كه شب آرام است، و روز روشن، و زمین بستری هموار،‌و آسمان كاخی بلند است و كوه ها میخها، و ستارگان نشانه ها و گذشتگان مانند آیندگان و پسران یادآوری (پدران) اند، پس با خویشان خود پیوند كنید، و دامادهای خود را نگهداری كنید، و مالهای خود را به ثمر آورید، آیا رفته ای را دیده اید كه باز آید، یا مرده ای را كه برانگیخته شود؟ خانه (جاوید) در جلو شماست. و گمان جز آن است كه می گوئید،‌ حرم (كعبه) خود را آراسته دارید، و بزرگش شمارید و دست از آن باز ندارید، چه زود است خبری بزرگ برسد، و پیامبری بزرگوار از آن بیرون آید». سپس می گفت:
«روزی است و شبی، هر دوری با پیشامدی تازه، برای ما شب و روز آن یكسان است (شب و روز) ‌هرگاه باز آیند، حوادث تازه ای را به همراه دارند،‌ و نعمت هائی نیز كه پرده های آن بر ما فرو هشته است، دگرگونی ها و خبرهائی كه بر مردم چیره می شود (مرد را دگرگون می سازد) آنها را گره هائی است كه تلخ آن را نمی توان گشود (به احتمالی: نمی توان شیرین یافت) ، ناگهان پیامبر خدا، محمّد ـصلّ الله علیه و آله ـ می رسد پس خبرهائی می دهد كه گوینده اش بسی راستگوست».
سپس می گفت: «ای كاش (زنده مانده) آنگاه كه خویشان و بستگان دست از یاری حق می كشند، دعوت او را می شنیدم، ‌اگر (در زمان او) دارای گوشی و دیده ای و دست و پائی بودم، از خوشحالی دعوتش و شادمانی فریادش، مانند شتر نری بر می خاستم و به یاری او می شتافتم».
چون «كَعْب» از دنیا رفت، قُرَیْش روز مرگ او را مبدأ تاریخ خویش قرار دادند و تا «عام الفیل» همچنان مبدأ تاریخ بود.
جد ششم: مُرّه بن كَعْب، مادر وی: «وَحْشِیّه» دختر «شَیْبان بن مُحارب بن فِهْر بن مالك بن نَضْر» است، و فرزندان وی: كِلاب، تَیْسم و یَقَظَه. و كنیه اش «أبو یَقَظَه» (به فتح قاف و ظا) نسب طایفه «بَنی مَخْزوم» از جمله: «أمّ المؤمنین «أمّ سَلَمَه» و «خالد بن وَلید» و «أبوجَهْل: عَمْرو بن هِشام بن مُغیره» به «یَقَظَه» و نسب طائفه «بَنی تَیْسم» از جمله: أبو بكر و طَلْحَه بن عُبَیْدالله، به «تَیْسم بن مُرَّه» می رسد.
جد پنجم: كِلاب بن مُرَّه، مادرش: «هِنْد» دختر «سُرَیْر[27] بن ثَعْلَبَه بن حارث بن (فِهْر بن) مالك (بن نَضْر) بن كِنانه بن خُزَیْمه» است و فرزندانش: «قُصَیّ بن كِلاب» و «زُهْرَه بن كِلاب» و یك دختر، و كنیه اش «أبو زُهْره» و نامش «حكیم»[28] است.
«كِلاب بن مُرَّه» پس از پدر، بزرگواری یافت و شأن و مقامش بالا گرفت و شرافت پدر و نیای مادری برای وی فراهم گردید. چه نیاكان مادرش امر حج را به دست داشتند و ماه ها را حلال و حرام می كردند، و از این رو «نَسَأه» و نیز «قَلامِس»[29] نامیده می شدند.
رسول اكرم در باره دو فرزند «كِلاب بن مُرَّه» یعنی «قُصَیّ» و «زُهْرَه» گفت: صریحا قُرَیْشٍ ابْنا كِلابٍ (دو بطن خالص قریش دو پسر كِلاب اند).
نسب بَنی زُهْره، از جمله: «آمنه» دختر «وَهْب بن عَبْدمَناف بن زُهْرَه» مادر بزرگوار رسول اكرم و «سَعْد بن أبی وَقّاص: مالك بن أهیَبْ بن عبد مَناف» زُهری برادر زاده حضرت «آمنه» و «هاشم بن عُتبه بن أبی وَقّاص» معروف به «مِرْقال» برادر زاده سَعْد، و از شهدای صفّین و أصحاب أمیرالمؤمنین و «عبدالرحمن بن عَوْف زُهْری» به «زُهْرَه بن كِلاب» می رسد.
جد چهارم: قُصَیّ بن كِلاب، مادرش «فاطمه» دختر «سَعْد بن سَیَل» (به فتح سین و یاء) است. و فرزندانش: عَبْد مَناف، عبدالدّار، عبدالعُزّی و عبد قُصَیّ و دو دختر،. كنیه اش «أبوالمُغیره»[30] و نامش زَید و لقب دومش «مُجَمِّع».
مادر قُصَیّ، پس از وفات شوهرش: «كِلاب» به ازدواج «رَبیعه بن حَرام عُذْری» در آمد، و «رَبیعه» وی را به سرزمین قوم خویش برد.
فاطمه، فرزند خردسال خویش: «قُضَیّ» را كه نامش «زَیْد» بود با خود همراه برد و چون از سرزمین پدرانش دور گشت، او را «قُصَیّ» نامید.
چون قُصَیّ در خانه «رَبیعه» به جوانی رسید، مردی از «بَنی عُذْره» به او گفت: به قوم خود ملحق شو كه از ما نیستی، گفت: مگر من از كدام قبیله ام؟ گفت: از مادرت بپرس. قُصَیّ از مادرش جویا شد و او گفت: تو هم خود، و هم از حیث پدر و نسب از او بزرگوارتری. توئی فرزند «كِلاب بن مُرَّه» و قوم تو نزدیكان خدا و در حرم اویند. قُصَیّ تا رسیدن ماه حرام صبر كرد. و آنگاه با حاجیان «قُضاعه» به مكّه آمد تا آنكه بزرگ و بزرگوار شد، و فرزندانی از وی پدید آمدند. در این موقع دربانی و كلید داری خانه كعبه با قبیله «خُزاعه» بود كه پس از «جُرْهُمیان» بر مكّه غالب شده بودند. و اجازه حجّ (حركت از عرفات، و اجازه رمی جَمَرات، و كوچ كردن از منی) با قبیله «صوفه» یعنی «غَوْث بن مُرّ بن أدّ بن طابخه» كه خود و فززندان وی را «صوفه» می گفتند، بود.
جد سوم: عَبْدمَناف بن قُصَیّ، مادرش «حُبَّی» دختر «حُلَیْل خٌزاعی» است و فرزندانش: هاشم، عَبْدشَمس، مُطَّلِب، نَوْفَل، أبوعَمْرو و شش دختر. و كنیه اش: «أبوعَبْدشَمْس» و نامش: «مُغَیْره» و او را «قَمَرالبَطحاء» می گفتند[31].
نسب «عُبَیْده بن حارث» شهید بدر و «محمّدبن ادریس شافعی» به «مُطَّلِب بن عَبْدمَناف» و نسب «بنی أُمیَّه» به «عبدشَمْس» می رسد.
چون «قُصَیّ» از دنیا رفت و در «حَجون»[32] دفن شد، «عبدمَناف بن قُصَیّ» سروری یافت و مقامش بالاگرفت و امور مكّه بدون نزاع و اختلاف به دست فرزندان «قُصَیّ» اداره می شد.
نسب «بنی عبدشَمْس» از جمله: «بنی أُمیَّه» و «بنی مُطَّلِب» و «بنی نَوْفَل» به «عبدمَناف» می رسد.
جد دوم: هاشم بن عَبْدمَناف، مادرش: «عاتكه» دختر «مُرَّه بن هِلال بن فالج» است، یكی از دوازده عاتكه ای كه در میان مادران رسول اكرم بوده اند و نامشان در تاریخ یعقوبی و مآخذ دیگر به تفصیل ذكر شده[33] و روایت شده است كه رسول خدا بسیار می گفت: «أنا ابنُ العواتك» (منم پسر عاتكه ها) و نیز می گفت: «أنَا ابنُ العواتِكِ من سُلَیْمٍ» (منم پسر عاتكه ها از بنی سُلَیْم).
و فرزندان وی: عبدالمُطَّلِب، أسد، أبو صَیْفیّ، نَضْله و پنج دختر، و كنیه اش: «أبونَضْله»، نامش: عَمْرو و معروف به «عَمْرو العُلَی» و القاب وی: هاشم و «قمر» و «زاد الرّاكب»[34] بود. پس از وفات «عبدمَناف» و «عبدالدّار» میان «بنی عَبدمَناف» یعنی «هاشم» و «عَبدشَمْس» و «مُطَّلِب» و «نَوْفَل» و «بنی عبدالدّار» كه سرورشان «عامربن هاشم بن عَبْدمَناف بن عبدالدّار» بود بر سر مناصب كعبه نزاعی سخت در گرفت. «بنی أسدبن عَبدالعُزّی» و «بنی زُهْره بن كِلاب» و «بنی تَیم بن مُرَّه» و «بنی حارث بن فهر» با «بنی عَبْدمَناف» همراه شدند و میانشان پیمانی منعقد شد كه به «حِلْف الُمطَیَّبین» معروف گشت.
«بنی مًخْزوم» و «بنی سَهْم» و «بنی جُمَح» و «بنی عَدِیّ» با «بنی عبدالدّار» هم پیمان گشتند و «أحلاف»[35]نامیده شدند، و «بنی عامر بن لُؤَیّ» و «بنی مُحارب بن فِهْر» بی طرف ماندند.
با این ترتیب مقدمات جنگ میان طوائف قُرَیْش فراهم گشت، اما جنگ روی نداد و با یكدیگر صلح كردند، و قرار بر این شد كه «سِقایت» و «رِفادت» به «بنی عبدمناف» داده شود، «حِجابت» و «لِواء» و «دارالنّدوه» به دست «بنی عبدالدّار» باشد، در میان «بنی عبدمناف»، «هاشم» متصدی رِفادت و سقایت گردید، چه برادر بزرگترش «عبدشمس» هم فقیر و هم عیالوار بود، و هم بیشتر اوقات به سفر می رفت و كم در مكّه اقامت داشت. به گفته یعقوبی، دو پیمان: «مُطَیَّبین» و «لَعَقه» در زمان «عبدالمُطَّلِب بن هاشم» به انجام رسید، و دختر عبدالمُطّلِب كاسه طیب را برای «مُطَیَّبین» فراهم ساخت، كه دست در آن فرو بردند.
در موسم حجّ «هاشم» در میان قرَیْش به پا می خاست و چنین می گفت:
«ای گروه قًرَیْش، شما همسایگان خدا و أهل بیت الحرام او هستید، در این موقع زُوّار خدا (و حاجیان خانه او) نزد شما می آیند، تا حرمت خانه او را بزرگ دارند و اینان میهمانان خدایند، و سزاوارترین میهمان به این كه گرامی داشته شود، میهمان خداست. خدا شما را برای این كار بگزید و به این افتخار سرفراز داشت، سپس حقوق همسایگی شما را بهتر از هر همسایه ای برای همسایه اش رعایت فرمود، پس میهمانان و زائران او را گرامی دارید. زیرا كه ایشان، ژولیده و غبارآلوده از هر شهری بر شتر لاغر مانند چوبه های تیر، می رسند، در حالی كه خسته و بدبو و ناشسته و نادار گشته اند، پس آنان را پذیرائی كنید و بی نیازشان سازید (پس برای ایشان چیزی فراهم سازید، تا در این ایامی كه ناچار باید در مكّه بمانند برای ایشان خوراكی تهیه كنید، چه سوگند به خدا اگر مرا ثروتی برای این كار به قدر كفایت می بود، زحمت آن را به شما نمی دادم) [36].
«هاشم» حاجیان را در مكّه و مِنی، عَرَفات و مَشْعَر، غذا می داد و برای آنان نان و گوشت و روغن و سَویق تریت می كرد، و آب را همراهشان می برد، تا وقتی كه مردم متفرق می شدند و به شهرهای خود رهسپار می گشتند و نیز در سال قحطی برای قوم خود نان خرد كرده و تریت می ساخت و بدین جهت «هاشم» نامیده شد.
«هاشم» نخستین كسی بود كه دو سفر بازرگانی: زمستانی و تابستانی، یعنی: «دو رحله شتاء و صیف»[37] را برای قُرَیْش برقرار ساخت. سفری در زمستان به شام و سفری در تابستان به حَبَشه[38]. یا سفری در زمستان به یمن و عراق و سفری در تابستان به شام و فلسطین[39].
و نیز می گویند كه «عبدشَمْس» برادر «هاشم» با پادشاه حبشه چنین پیمانی بسته بود، و نَوْفَل با پادشاه و مطَّلب با پادشاه یَمَن[40]. مطرود بن كَعْب خُزاعی درباره هاشم گفته است:
عَمْرو الَّذی هَشَم الثَّریدَ لقومِه قَوْمٍ بِمَكّّه مُسْنتینَ عِجافٍ
سُنَّتْ إلَیْهِ الرِّحْلَتانِ كِلاهُما سَفَرُ‌الشِّتاء وَرِحْلِهُ الأصیاف[41]
«آن عَمْرو كه برای قوم خود، قومی كه در مكّه قحطی زده و لاغِر شده بودند تَریت خرد كرد، دو سفر تابستانی و زمستانی به وسییله او برقرار گشت».
نسب «بَنی هاشم» عموماً به «هاشم بن عَبْدمَناف» می رسد و مادر أمیرالمؤمنین ـ علیه السلام‌ ـ «فاطمه» دختر «أسد بن هاشم» است. «هاشم» در یكی از سفرهای شام در «غَرَّه» وفات كرد، سپس «عَبْدشَمْس» در مكّه، آنگاه «مطَّلِب» در «رَدْمان» یَمَن، و پس از او نَوْفَل در «سَلْمان» عراق درگذشتند.
جد اول: عَبْدالمطَّلِب بن هاشم، مادرش «سَلْمی» دختر «عَمْرو بن زَیْد بن لَبید (بن حرَام) بن خداش بن عامر بن غَنْم بن عَدِیّ بن نَجّار: تَیْم الاّت بن ثَعْلَبَه بن عَمْرو بن خَزْرَج» بود و فرزندانش: عبّاس، حَمْزه، عبدالله، أبوطالب، (عبدمَناف) ، زُبَیْر، حارث، حَجْل (غَیْداق) ، مُقَوًّم (عبدالكَعْبه) ، ضِرار أبولَهَب (عَبْدالْعُزّی) [42]، قُشَم[43] و شش دختر از جمله: «عاتكه» مادر «عبدالله بن أبی أُمیَّه مَخْزومی» برادر پدری «أُمّ سَلَمَه» كه چون مادرش نیز عاتكه نام داشت بعضی به اشتباه او را دختر عمّه رسول اكرم نوشته اند، و «أُمَیْمَه» مادر أُمّ المؤمنین «زَیْنَب» دختر «جَحْش أسدی» و برادرش «عبدالله بن جَحْش» شهید أُحُد. و «صفیّه» مادر «زُبَیْر بن عوّام» و «بَرَّه» مادر «أبوسَلَمه مَخْزومی».
كنیه عبدالمُطَّلِب «أبوالحارث» و نامش «شَیْبَه الْحَمْد» و نام اولش «عامر» بوده است[44].
نسب ائمه معصومین ـ‌علیهم السلام ـ و همه طالبیان[45] كه انسابشان در كتاب «عمده الطّالب فی أنساب آل أبی طالب» تألیف «جمال الدّین أحمد بن علی حسینی» معروف به «ابن عِنَبَه» متوفّی به سال 828 هجری و شرح فداكاری آنان در كتاب «مَقاتِل الطّالبییّین» تألیف «أبوالفرج علیّ بن حسین اصفهانی» متوفّی به سال 356 هجری آمده است به «أبوطالب بن عبدالمُطَّلِب» و نسب «بنی العبّاس» از جمله: 37 نفر از خلفای عبّاسی عراق (132 - 656 ه.) به «عبّاس بن عبدالمُطّلِب» و نسب 17 نفر خلفای عبّاسی مصر (659 - 923) به سی و پنجمین خلیفه عبّاسی عراق یعنی «الظّاهر بالله» (622 - 623) می رسد[46].
«هاشم» در یكی از سفرهای خود به مدینه با «سَلْمَی» دختر «عَمْرو بن خَزْرَجی» ازدواج كرد و «عَبْدالمُطَّلِب» از وی تولّد یافت، و در موقع وفات «هاشم»، «عَبْدالمُطَّلِب» نزد مادر خویش در مدینه ماند و هنوز پسری نابالغ بود. «مُطَّلِب بن عَبْدمَناف» بعد از برادرش «هاشم» امر مكّه و سِقایت و رِفادت حاجیان را به عهده گرفت، و چون «عَبْدالمُطَّلِب» بزرگ شد مُطَّلِب خود به مدینه رفت و از مادر وی اجازه گرفت و او را با خود به مكّه آورد، و چون او را در ردیف خویش سوار كرده بود مردم بی خبر از حقیقت امر گفتند: «مُطَّلِب» بنده ای خریده است، اما «مُطَّلِب» می گفت: وای برشما این پسر برادر من «هاشم» است، و او را از مدینه می آورم.
از آن روز برای او نام «عَبْدالمُطَّلِب» معروف گشت، و نام اصلی وی كه شَیْبه یا شَیْبَه الْحَمْد بود از یاد رفت.
چون «مُطَّلِب» در «رِدْمان» یَمَن وفات یافت. «عَبْدالمُطَّلِب» در مكّه به سروری و بزرگواری و آقائی رسید، و آوازه او بلند و برتری اش آشكار گشت و قُرَیْش هم سروری او را پذیرفتند.
«عَبْدالمُطَّلِب» پس از آنكه داستان اصحاب فیل به انجام رسید، اشعاری گفت كه یعقوبی آن را نقل كرده است[47]. و اشعاری دیگر كه مجلسی از مجالس مفید، و امالی شیخ طوسی، و كنز كراجكی نقل كرده است[48]. شیخ طوسی در مصباح المُتَهَجّد می گوید: در دهم ماه ربیع الاول و هشت سالگی رسول اكرم، سال هشتم عام الفیل، «عَبْدالمُطَّلِب» وفات یافت[49]. قبر «عَبْدالمُطَّلِب» و «عَبْدمَناف» و «أبوطالب» و أمّ المؤمنین «خَدیجه» در حَجون واقع، و به «قبرستان أبو طالب» معروف است[50].
دختران «عَبْدالمُطَّلِب»: صَفِیّه، بَرَّه، عاتكه، أُمّ حَكیم: بَیْضاء، أمَیْمه و أرْوَی هركدام پیش از مرگ پدر و به امر وی مرثیّه ای گفته اند كه ابن اسحاق آن را نقل كرده است[51].
«عبدالله» پدر رسول خدا در بیست و پنچ سالگی، در مدینه نزد دائی های پدرش طایفه «بَنی النَّجّار» در خانه ای معروف به «دار النّابغه» وفات كرد[52]به قول مشهور. وفات وی پیش از میلاد رسول خدا روی داد، اما یعقوبی همین قول مشهور را خلاف اجماع گفته، و به موجب روایتی از «جعفربن محمد» ـ علیهما السّلام ـ، وفات او را دو ماه پس از ولادت رسول خدا دانسته[53]و سپس قول یك سال پس از میلاد را هم از كسانی نقل كرده است: قول 28 ماه پس از میلاد و قول هفت ماه پس از میلاد هم نقل شده است[54].
علت وفات عبدالله را در مدینه چنین نوشته اند كه برای تجارت با كاروان قریش رهسپار شد، و در بازگشتن از شام در اثر بیماری، در مدینه در میان «بنی عدیّ بن النّجّار» توقف كرد، یك ماه بستری بود، و چون كاروان قریش به مكه رفتند و «عَبْدالمُطَّلِب» از حال وی جویا شد، بزرگترین فرزند خود حارث را نزد وی به مدینه فرستاد، اما هنگامی «حارث» به مدینه رسید كه «عبدالله» وفات كرده بود.
به قول واقدی: از «عبدالله» كنیزی به نام «أُمّ اَیْمَن» و پنج شتر و یك گله گوسفند و به قول ابن اثیر: شمشیری كهن و پولی نیز به جای ماند كه رسول خدا آنها را ارث برد[55].
مادر رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ
«آمنه» دختر«وَهْب» بن عَبْدمَناف بن زُهْره بن كِلاب» كه ده سال و به قولی ده سال و اندی پس از واقعه حفر زَمْزم، ویك سال پس از آن كه «عَبْدالمُطَّلِب» برای آزادی «عبدالله» از كشته شدن صد شتر فدیه داد، به ازدواج «عبدالله» در آمد، وشش سال و سه ماه پس از ولادت رسول خدا[56]، در سفری كه فرزند خویش را به مدینه برده بود تا خویشان مادری وی (از طرف مادر عبدالمطّب) یعنی «بنی عَدِیّ بن النّجّار» او را ببینند، هنگام بازگشتن به مكه در سی سالگی در «أبْواء» وفات كرد و همانجا دفن شد.
«علّامه مجلسی» می گوید: شیعه امامیه بر ایمان «أبوطالب» و «آمنه» دختر «وَهْب» و «عبدالله بن عبدالمطّلب» و اجداد رسول خدا تا آدم ـ علیه السّلام ـ اجماع دارند[57].
نسب رسول خدا ـ صل الله علیه و آله ـ
محمّد بن عبدالله بن عبدالمطّلب (شَیْبه الحَمد، عامر) بن هاشم (عَمْرو العُلَی) بن عَبْدمَناف (مُغیره) بن قُصَیّ (زَید) بن كِلاب (حكیم) بن مُرَّه بن كَعْب بن لُؤَیّ بن غالب بن فِهْر (قریش) بن مالك بن نَضْر (قَیْس) بن كنانه بن خُزَیْمه بن مُدْركه (عمرو) بن الیَأسن نِزار (خلدان) بن معدّ بن عدنان ـ‌علیهم السّلام ـ.

پی نوشتها:
[1] . نسب بنی اسرائیل: یعقوب بن اسحاق بن ابراهیم و بنی عیصو بن اسحاق. یعنی: «أدمیان» كه از بین رفته اند، در ابراهیم خلیل یا رسول خدا یكی می شود.
[2] . بحارالانوار ج 15 ص 105 . یعنی: هرگاه نسب من به عدنان رسید از ذكر اجداد جلوتر خودداری كنید.
[3] . بحارالانوار ج 15 ص 105، التنبیه والاشراف، ص 195، الجامع الصغیر، ج 2 ص 90. یعنی نسب شناسان نادرست گفته اند، خداوند متعال گفته است از آنان جماعت های بسیاری را هلاك كرده ایم. (سوره فرقان، آیه 38).
[4] . بفتح عین و سكون دال.
[5] .رك: تورات، سفر پیدایش، باب 25، آیه 18. باب 37، آیه 25، سفرداوران باب 6، آیه 33. باب 7، آیه 12، باب 8، آیه 24. كتاب اشعیای نبی. باب 21، آیه 16 - 17. كتاب ارمیای نبی، باب 49، آیه 28. غزل غزل های سلیمان، باب اول، آیه 5.
[6] . در تورات: سفر تكوین، باب 10، آیه 21- 30 و نیزاول تواریخ، باب اول،‌آیه 17- 23: یقطان بن عابر بن شالح بن ارفكشاد بن سام بن نوح آمده است.
[7] . قصص هود در سوره های اعراف 60 - 72، هود 50 -60، 89. شعراء 123 - 140. و قصص صالح در سوره های اعراف 73 -79. هود 61- 68. شعراء 141 - 159. نمل 45 - 53. قمر 23 - 31. شمس 11 - 15 و نیز نام صالح در سوره هود 89، و نیز داستان ثمود در سوره ذاریات 43 - 46. و داستان عاد و ثمود در سوره حاقه 4 - 7، فصلت 13 - 18 آمده است.
دیار و مساكن قوم ثمود در وادی القری میان مدینه و شام، همان «حجر» بود كه در قرآن مجید آمده است.
به عقیده برخی، عاد و «عادارم» همان «هدورام» است كه در تورات: سفر تكوین باب 10، آیه 27 و اول تواریخ، باب 1، آیه 21، جزو فرزندان یقطان (یعنی قحطان) ذكر شده است و گمان دارند كه قبیله وی در ساحل جنوبی عربستان سكونت داشته اند (ر.ك: قاموس كتاب مقدس، ص 920)، اما قوم ثمود در شمال حجاز مسكن داشته و از قدیمی ترین اقوام عرب شمالی بوده اند.
[8] . سفر تكوین، باب 25، آیه 3.
[9] . Godisitae
[10] . بفتح میم و عین و تشدید دال.
[11] . ترجمه تاریخ یعقوبی: ج 1، ص 278.
[12] . تاریخ الامم و الملوك: ج 2، ص 27، الكامل ج 2، ص 21.
[13] . ترجمه تاریخ یعقوبی: ج 1، ص 278.
[14] . قس بن ساعده ایادی خطیب معروف عرب، و ابو داود ایادی: جاربه بن حجاج، شاعر معروف عرب، به ایاد بن نزار نسبت داده می شوند. و قبایل بنی بكر بن وائل، بنی تغلب بن وائل، بنی عنز بن وائل، و بنی عبدالقیس كه در نسبت به آنان، عَبْدیّ، قَیْسیّ و عَبْقسیّ نیز گویند و بنی عنزه (بفتح عین و نون) بن اسد بن ربیعه و بنی نمر بن قاسط، به ربیعه بن نزار (جوامع السیره ص4).
[15] . در بعضی از صفحات جلد اول كتاب سیره ابن هشام كلمه الیاس به كسر همزه قطع در اول مانند الیاس پیغمبر ضبط شده است (ص 77) ولی ظاهراً این اشتباه است و چنانكه از كتاب تاج العروس (ماده الس و یأس) به دست می آید، كلمه الیاس در الیاس بن مضر از ماده یأس است و الف و لام آن مانند الف و لام الفضل است (رجوع شود به ج 4).ه.
[16] . ر.ك: ترجمه تاریخ یعقوبی، ج 1، ص 285.
[17] . مدرك سابق، ص 284.
[18] . از قبیله بنی ذبیان است: نابغه ذُبیان شاعر معروف عرب، از اصحب معلقات عشر و از قبیله بنی هلال است: سُلَیْم بن قَیْس هِلالی از اصحاب امیرالمؤمنین و حسنین و سجاد و باقر ـ علیهم السلام ـ. و از قبیله بنی ثقیف است عروه بن مسعود ثقفی و مختار بن أبی عُبَیْد ثَقَفیّ و حَجاج بن یوسُف ثَقَقیّ . و دیگر قبایل قَیْس: سُلَیْم، مازِن، فَزارَه، عَبْس، أشْجَع، مُرَّه، غَطَفان، عُقَیْل، قُشَیْر، حَریش، جَعْده،عَجْلان، كِلاب، بَكّاء، سُواءه، بنوجُشَم، بنَونَصْر، سَعْد، هَوازِن، مُحارِب، عَدْوان، فَهْم، باهِلَه، غَنیّ، طُفاوه و غیره به مُضَر منتسب است.
[19] . نامشان به ترتیب عامر، عَمرو و عُمیر است.
[20] . ر.ك: مروج الذهب،‌ج 1، ص 74 - 75.
[21] . به قول ابن اسحاق، اما به قول طبری نام وی «عمرو» بود.
[22] . آنچه در معارف ابن قتیبه ص 30، 50 و تاریخ طبری، ج 2، ص 23 - 24 و الكامل ج 3، ص 18 و سیره النبی ج1، ص 102 آمده است كه مادر نَضْربن كِنانه «بَرّه» دختر «مُرّ أدّ بن طابخه» بود كه پیش از این زن خُزَیْمه پدر كِنانه بوده است. غلطی است كه علمای انساب به آن گرفتار شده اند، و جاحظ در كتاب «الاصنام» بر آن تنبیه كرده و گفته است: كنانه بن خزیمه زن پدرش را گرفت و از وی هیچ فرزندی نداشت و زنی دیگر همنام او یعنی بَرّه دختر مُرّ بن أدّ بن طابخه داشت كه مادر نضربن كنانه بود. (ر.ك معارف ابن قتیبه، ص 30، حاشیه).
[23] . فرزندان صلت در قبیله خزاعه در آمدند و از آنهاست: كُشَیِّربن عبدالرَّحمن خُزاعی، شاعر طبقه دوم از شعرای اسلامی كه از طایفه بَنی مُلَیْح بن عَمْرو خُزاعی است كه صلت بن نضر نسبت داده می شوند. وفات «كًشیّرعَزّه» در سال 105 روی داد و امام باقر ـ علیه السلام ـ در تشییع وی شركت فرمود (ر.ك: طبقات فحول الشعراء ص 452، سفینإ البحار، ج 2، ص 471، سیره ابن هشام، ج 1، ص 104، وفیات الاعیان، ج 3، ص 265،‌رقم 519، ترجمه تاریخ یعقوبی، ج 1، ص 296.
[24] . بعضی از كتب كلمه ابن را ندارد (ر.ك به: جمهره انساب العرب ص 10، 243، 247، 468، 480 وغیره، چاپ سوم دارالمعارف مصر و به معارف ابن قتیبه ص 64 س 2و 14 ، ص 79 س 7 و غیره) .م.
[25] . ویعلب و وهب و كثیر و حراق كه از ایشان نسلی باقی نماند (ترجمه یعقوبی، ص 298) و قیس بن غالب (ابن هشام، ج 1، ص 99، ط مصطفی حلبی 1355.م.)
[26] . یاسلمی، دختر عمرو بن ربیعه خزاعی (ترجمه تاریخ یعقوبی، ص 298 پاورقی 1) یا عاتكه دختر یَخْلُد بن نَضْر بن كِنانه (الكامل، ج 2، ص 16).
[27] . سُرَیْر اول كسی است كه ماه های حرام را جابجا كرد (یعقوبی).
[28] . حكیمُ بن مُرّه سادَ الْوَرَی بِبذلِ الَّنوالِ و كَفِّ الأَذی
أَباحَ الْعَشیرهَ إِفضاله و جَنَّبَها طارقاتِ الرَّدَی (عمده الطالب، ص 26).
[29] . قَلامِس: جمع قَلَمَّس بر وزن عَمَلَّس: مردی از كنانه كه نزد جَمْره عَقَبه می ایستاد و می گفت: خدایا من ماه ها را پس و پیش می كنم (رجوع شود به قاموس).
[30] . چه نام عبد مناف «مغیره» بود.
[31] . چنانكه عبدالله بن عَبْدالْمُطَّلِب «قمر حَرَم» و عباس بن امیرالمؤمنین «قمر بنی هاشم» گفته می شدند (قمر بنی هاشم).
[32] . حجون به فتح حاء، كوه یا مكانی است در مكه (معجم البلدان، ج 2، ص 225 چاپ بیروت 1375ه.)م.
[33] . ر.ك: ترجمه تاریخ یعقوبی، ج 1، ص 517-520.
[34] . عمده الطالب، ص 25.
[35] . و نیز «لَعَقه» یعنی خون لیسان، چه بنی سَهْم كه از «حِلْف المُطَیَّبین» خبر یافتند، گاوی كشتند و گفتند: هركس دست خود را در خون آن داخل كند و آن را بلیسد از ماست. بَنی سَهْم و بنی عبدالدّار و بنی جُمَح و بَنی عَدِیّ و بنی مَخْزوم دست های خود را در آن فرو بردند و «لَعَقه»یعنی خون لیسان نامیده شدند. (ترجمه تاریخ یعقوبی، ص 322).
[36] . ر.ك: ترجمه تاریخ یعقوبی، ص 311-312، سیره النبی،‌ج 1، ص 147، شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 3، ص 457 و نیز در ص 458 از شرح نهج البلاغه در هم چنین در جمهره خطب العرب، ج 1، ص 32،‌خطبه دیگری نیز از هاشم نقل شده است.
[37] . قرآن مجید، سوره قریش.
[38] . تاریخ یعقوبی، ج1، ص 243.
[39] . در این باره به كتب تفاسیر مانند طبری، فخررازی، تبیان شیخ طوسی، مجمع البیان، آلوسی و غیره، تفسیر سوره قریش و نیز به شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید ج 15، ص 202 و 210 چاپ عیسی البابی 1962 م و بحارالانوار ج 15، ص 123 چاپ علوی و آخوندی مراجعه شود.م.
[40] . تاریخ یعقوبی، ج 1، ص 244، جاپ بیروت 1379 ه. و تفسیر آلوسی ج 30، ص 240، چاپ بیروت نقل از بحر و غیره.م.
[41] . در نسخه به جای مسنتین (به باء) مسنتون (به واو) و به جای الاصیاف (به صاد مهمله) الاضیاف (به ضاد معجمه) بود، اینجانب با توجه به منابع و معنی، شعر را به ابن نحو تصحیح كردم.م.
[42] . سیره النبی، ج 1، ص 119.
[43] . برخی غیداق و حَجْل را دو نفر شمرده و نا حجل را «مُغیره» نوشته و برای عبدالمطل داوزده پسر نوشته اند (نسب قُرَیْش) برخی دیگر مُقَوَّم و عَبْدالكَعْبه را نیز دو نفر دانسته و بدین ترتیب پسران عبدالمطلب را سیزده نفر شمرده اند، بعضی مثل ابن هشام، قشم را هم ذكر نكرده و پسران عبدالمطلب را ده نفر دانسته اند (مصباح الأسرار، ص 179،‌نقل از ذخائر العقبی).
[44] . عبدالمطلب را ده نام بود كه عرب و پادشاهان ایران و حبشه و روم او را به آن نام ها می شناختند. از جمله: عامر، شَیْبَه الْحَمْد، سَیّدالبَطْحاء، ساقی الحَجیج، ساقی الغَیْث، غَیْث الوَرَی فی العام الجَدْب، أبو السّاده العَشَره. عبدالمطّلب . حافر زَمْزَم (بحار، ج 15، ص 128) و ابراهیم ثانی (تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 11 چاپ بیروت 1379 ه.) و از معارف ابن قتیبه نقل شده كه او را «فیاض» و «مطعم طیر السماء» می گفته اند و مستجاب الدعوه بوده است.
[45] . یعنی: بنی علی، بنی جعفر و بنی عقیل.
[46] . نسب بنی حارث و بنی أبی لهب نیز به عبدالمطلب می رسد.
[47] . ر.ك: ترجمه تاریخ یعقوبی، ج 1، ص 330.
[48] . ر.ك: بحار، ج 15، ص 132، 140-141.
[49] . ص 553.
[50] . در كتاب عیون اخبار الرضا، ص 306. و أمالی صدوق، ص 107و ج 15 بحار چاپ جدید، ص 125-126، اشعاری از عبدالمطلب نقل شده است كه امام علی بن موسی الرضا آنها را برای ریان بن صلت خواند.
[51] . ر.ك: سیره النبی، ج 1، ص 181-186.
[52] . و نیز در همان دار نابغه جَعْدی دفن شد (الكامل).
[53] . كلینی نیز همین قول را اختیار كرده است (ر.ك: اصول كافی، ج 1، ص 439).
[54] . اسدالغابه، ج 1، ص 13، و بحارالانوار، ج 15، ص 125. به علاوه مسعودی قول یك ماه پس از میلاد و سال دوم میلاد را نیز نقل كرده است (التنبیه والاشراف ص 196).
[55] . ر.ك: بحار، ج 15، ص 125،‌اسدالغابه، ج 1، ص 14.
[56] . و به قول كلینی در كافی، ج 1، ص 439: چهار سال.
[57] . ر.ك. به : مرآت العقول (شرح كافی) ج 1، جزء 3، ص 364، 36 سال 1321، در این خصوص روایات بسیاری هم وارد شده است، ر.ك. به: اصول كافی، چاپ آخوندی، ج 1، ص 444،‌به بعد حدیث 17 و 18، 21، 28، 32، 33و ..... و به بحارالانوار، ج 15، باب 1، ص 3، حدیث 2 به بعد .م.
ابراهيم آيتي - تاريخ پيامبر اسلام، با اندكي تلخيص، ص1 - 53

ولادت پیامبر اسلام(ص)

عموم سیره نویسان اتّفاق دارند كه تولّد پیامبر گرامی اسلام - صلی الله علیه و آله- در عام الفیل در سال 570 میلادی بوده است. زیرا آن حضرت به طور قطع، در سال 632 میلادی درگذشته است و سنّ مبارك او 62 تا 63 سال بوده است. بنابر این، ولادت او در حدود 570 میلادی خواهد بود.
اكثر محدثان و مورخان بر این قول اتفاق دارند كه تولد پیامبر، در ماه « ربیع الاول » بوده، ولی در روز تولد او اختلاف دارند. معروف میان محدّثان شیعه این است كه آن حضرت، در هفدهم ربیع الاول، روز جمعه، پس از طلوع فجر چشم به دنیا گشود؛ و مشهور میان اهل تسنن این است كه ولادت آن حضرت، در روز دوشنبه دوازدهم همان ماه اتفاق افتاده است[1].

مراسم نامگذاری پیامبر اسلام

روز هفتم فرا رسید. « عبدالمطلب »، برای عرض سپاسگزاری به درگاه الهی گوسفندی كشت و گروهی را دعوت نمود و در آن جشن باشكوه، كه از عموم قریش دعوت شده بود؛ نام فرزند خود را « محمّد » گذارد. وقتی از او پرسیدند: چرا نام فرزند خود را محمد انتخاب كردید، در صورتی كه این نام در میان اعراب كم سابقه است؟ گفت: خواستم كه در آسمان و زمین ستوده باشد. در این باره « حسان بن ثابت » شاعر رسول خدا چنین می گوید:
فشــــق له من اسمه لیجله فذوالعرش محمود و هذا محمد
آفریدگار، نامی از اسم خود برای پیامبر مشتق نمود. از این جهت خدا « محمود » (پسندیده) و پیامبر او « محمد » (ستوده) است و هر دو كلمه از یك مادّه مشتقند و یك معنی را می رسانند[2].
قطعاً الهام غیبی در انتخاب این نام بی دخالت نبوده است. زیرا نام محمد، اگر چه در میان اعراب معروف بود، ولی كمتر كسی تا آن زمان به آن نام نامیده شده بود. طبقِ آمار دقیقی كه بعضی از تاریخ نویسان به دست آورده اند، تا آن روز فقط شانزده نفر به این اسم نامگذاری شده بودند. چنانكه شاعر در این باره گوید:
ان الذین سموا باسم محمّد من قبل خیر الناس ضعف ثمان[3]
كسانی كه به نام محمد، پیش از پیامبر اسلام نام گذاری شده بودند، شانزده نفر بودند.
« احمد » یكی از نام های مشهور پیامبر اسلام بود
هر كس مختصر مطالعه ای در تاریخ زندگی رسول اكرم ـ صلی الله علیه و آله و سلّم ـ داشته باشد؛ می داند كه آن حضرت، از دوران كودكی دو نام داشت و مردم او را با هر دو نام خطاب می كردند. یكی « محمد » كه جد بزرگوارش عبدالمطلب برای او انتخاب كرده بود، و دیگری « احمد » كه مادرش آمنه او را به آن، نامیده بود. این مطلب یكی از مسلمات تاریخ اسلام است و سیره نویسان این مطلب را نقل كرده اند و مشروح این مطلب را در سیره حلبی می توانید بخوانید[4].
عموی گرامی وی، « ابوطالب » كه پس از درگذشت « عبدالمطلب » كفالت و سرپرستی « محمد » به او واگذار شده بود؛ با عشق و علاقه زائد الوصفی، چهل و دو سال تمام، پروانه وار به گرد شمع وجود وی گشت، و از بذل جان و مال در حراست و حفاظت او دریغ ننمود. در اشعاری كه درباره برادرزاده خود سروده، گاهی از او به نام « محمد »، و گاهی به نام « احمد » اسم برده است و این خود حاكی از آن است كه در آن زمان یكی از نامهای معروف وی همان « احمد » بوده است.

دوران شیرخوارگی پیامبر

نوزاد قریش فقط سه روز از مادر خود شیر خورد، و پس از او، دو زن دیگر به افتخار دایگی پیامبر نائل شده اند:
1ـ ثویبه: كنیز ابولهب كه چهار ماه او را شیر داد. عمل او، تا آخرین لحظات مورد تقدیر رسول خدا و همسر پاك او (خدیجه) بود. وی قبلاً حمزه عموی پیامبر را نیز شیر داده بود. پس از بعثت، پیامبر كسی را فرستاد تا او را از « ابولهب » بخرد. وی امتناع ورزید، امّا تا آخر عمر از كمك های پیامبر بهره مند بود. هنگامی كه پیامبر اكرم از جنگ خیبر بر می گشت، از مرگ او آگاه شد و آثار تأثر در چهره مباركش پدید آمد. از فرزند او سراغ گرفت تا در حقّ او نیكی كند، ولی خبر یافت كه او زودتر از مادر خود فوت كرده است[5].
2ـ حلیمه: دختر ابی ذؤیب كه از قبیله سعد بن بكر بن هوازن بوده است و فرزندان او عبارت بودند از: عبدالله، انیسه، شیماء؛ آخرین فرزند او از پیامبر اكرم پرستاری نیز نموده است. رسم اشراف عرب این بود كه فرزندان خود را به دایه ها می سپردند؛ و دایگان معمولاً در بیرون شهرها زندگی می كردند تا كودكان را در هوای صحرا پرورش دهند؛ و رشد و نمو كامل، و استخوان بندی آنها محكمتر شود؛ و ضمناً از بیماری وبای شهر « مكه » كه خطر آن برای نوزادان بیشتر بود مصون بمانند؛ و زبان عربی را در یك منطقه دست نخورده فرا گیرند. در این قسمت دایگان قبیله ی « بنی سعد » مشهور بودند. آنها در موقع معینی به مكه می آمدند، و هر كدام نوزادی را گرفته همراه خود می بردند. چهار ماه از تولد پیامبر اكرم گذشته بود كه دایگان قبیله بنی سعد به مكه آمدند و آن سال، قحطی عجیبی بود، از این نظر به كمك اشراف بیش از حد نیازمند بودند.
برخی از تاریخ نویسان می گویند: هیچ یك از دایگان حاضر نشد به محمد شیر دهد، زیرا بیشتر طالب بودند كه اطفال غیر یتیم را انتخاب كنند تا از كمكهای پدران آنها بهره مند شوند، و نوعاً از گرفتن طفل یتیم سر باز می زدند. حتی حلیمه این بار از قبول او سر باز زد ولی چون بر اثر ضعف اندام، هیچ كس طفل خود را به او نداد؛ ناچار شد كه نوه ی عبدالمطلب را بپذیرد و با شوهر خود چنین گفت كه: برویم همین طفل یتیم را بگیریم و با دست خالی برنگردیم، شاید لطف الهی شامل حال ما گردد. اتفاقاً حدس او صائب درآمد، از آن لحظه كه آماده شد به « محمد »، آن كودك یتیم، خدمت كند؛ الطاف الهی سراسر زندگی او را فرا گرفت[6].
نخستین قسمت این تاریخ افسانه ای بیش نیست، زیرا عظمت خاندان بنی هاشم؛ و شخصیت مردی مانند « عبدالمطلب » كه جود و احسان، نیكوكاری و دستگیری او از افتادگان، زبانزدِ خاص و عام بود، سبب می شد كه نه تنها دایگان سر باز نزنند بلكه مایه ی سر و دست شكست دایگان درباره او می گردید. از این جهت این بخش از تاریخ افسانه ای بیش نیست.
علت اینكه او را به دیگر دایگان ندادند، این بود كه: نوزاد قریش پستان هیچ یك از زنان شیرده را نگرفت. سرانجام، حلیمه ی سعدیه آمد پستان او را مكید. در این لحظه وجد و سرور خاندان عبدالمطلب را فرا گرفت[7].
عبدالمطلب رو به حلیمه كرد و گفت: از كدام قبیله ای؟ گفت: از « بنی سعد ». گفت: اسمت چیست؟ جواب داد: حلیمه. عبدالمطلب از اسم و نام قبیله او بسیار مسرور شد و گفت: آفرین آفرین، دو خوی پسندیده و دو خصلت شایسته، یكی سعادت و خوشبختی و دیگری حلم و بردباری[8].

دوران كودكی پیامبر

صفحات تاریخ گواهی می دهد كه: زندگانی رهبر عالیقدر مسلمانان، از آغاز كودكی تا روزی كه برای پیامبری برگزیده شد؛ متضمن یك سلسله حوادث شگفت انگیز است و تمام این حوادثِ شگفت انگیز، جنبه ی كرامت داشته و همگی گواهی می دهند كه حیات و سرگذشت رسول گرامی یك زندگانی عادی نبوده است.
1ـ تاریخ نویسان، از قول حلیمه چنین نقل می كنند كه او می گوید: آنگاه كه من پرورش نوزاد «آمنه» را متكفل شدم؛ در حضور مادر او، خواستم او را شیر دهم. پستان چپ خود را كه دارای شیر بود در دهان او نهادم؛ ولی كودك به پستان راست من بیشتر متمایل بود. اما من از روزی كه بچه دار شده بودم، شیری در پستان راست خود ندیده بودم. اصرار نوزاد، مرا بر آن داشت كه پستان راستِ بی شیر خود را در دهان او بگذارم. همان دم كه كودك، شروع به مكیدن كرد، رگهای خشك آن پر از شیر شد و این پیش آمد موجب تعجب همه حضار گردید[9].
2ـ باز او می گوید: از روزی كه « محمد » را به خانه خود بردم؛ روز به روز خیر و بركت در خانه ام بیشتر شد، و دارایی و گلّه ام فزونتر گردید[10].
ما در قرآن، نظایر این جریان را درباره مریم (مادر عیسی) می خوانیم: مثلاً می فرماید: وقتی وضع حمل مریم فرا رسید، به درختی پناه برد و (از شدّت درد و تنهایی و وحشت از اتّهام) از خدا تمنای مرگ كرد. در این موقع صدایی شنید: « غمناك مباش، پروردگار تو چشمه آبی زیر پای تو قرار داده و درخت (خشكیده ی) خرما را تكان ده، خرمای تازه بر تو می ریزد[11]».
اگر چه میان مریم وحلیمه، از نظر مقام و ملكات فاضله، فاصله زیاد است. ولی اگر لیاقت و آراستگی خود « مریم »، موجب این لطف الهی شده؛ اینجا هم ممكن است مقام و منزلتی كه این نوزاد در درگاه خدا دارد، سبب شود كه خدمتكار آن حضرت مشمول لطف الهی گردد.

بازگشت به آغوش خانواده

دایه مهربان محمد، پنج سال از وی محافظت كرد، و در تربیت و پرورش او كوشید. در طیّ این مدّت زبان عربی فصیح را آموخت، كه بعدها حضرتش به این افتخار می كرد. سپس حلیمه او را به مكه آورد، و مدتی نیز آغوش گرم مادر را دید، و تحت سرپرستی جدّ بزرگوار خود قرار گرفت؛ و یگانه مایه تسلی بازماندگان « عبدالله »، همان فرزندی بود كه از او به یادگار مانده بود[12].

سفری به « یثرب » و مرگ مادر

از روزی كه نوعروس عبدالمطلب (آمنه) ، شوهر جوان و ارجمند خود را از دست داده بود؛ پیوسته مترصد فرصت بود كه به « یثرب » برود و آرامگاه شوهر خود را از نزدیك زیارت كند، و در ضمن، از خویشان خود در یثرب، دیداری به عمل آورد.
با خود فكر كرد كه فرصت مناسبی به دست آمده، و فرزند گرامی او بزرگ شده است و می تواند در این راه شریك غم او گردد. آنان با « امّ اَیمَن »، بار سفر بستند و راه یثرب را پیش گرفتند و یك ماه تمام در آنجا ماندند. این سفر برای نوزاد قریش، با تألمات روحی توأم بود. زیرا برای نخستین بار دیدگان او به خانه ای افتاد كه پدرش در آن جان داده و به خاك سپرده شده بود[13] و طبعاً مادر او تا آن روز چیزهایی از پدر وی برای او نقل كرده بود.
هنوز موجی از غم و اندوه در روح او حكمفرما بود كه ناگهان، حادثه ی جانگداز دیگری پیش آمد، و امواجی دیگر از حزن و اندوه به وجود آورد. زیرا موقع مراجعت به مكه، مادر عزیز خود را در میان راه، در محلی به نام « اَبواء » از دست داد[14].
این حادثه محمد ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ را بیش از پیش، در میان خویشاوندان عزیز و گرامی گردانید، و یگانه گلی كه از این گلستان باقی مانده بود، فزون از حد مورد علاقه ی عبدالمطلب قرار گرفت. از این جهت او را از تمام فرزندان خود بیشتر دوست می داشت و بر همه مقدم می شمرد.
در اطراف كعبه، برای فرمانروای قریش (عبدالمطلب) بساطی پهن می كردند. سران قریش و فرزندان او در كنار بساط حلقه می زدند، هر موقع چشم او به یادگار « عبدالله » می افتاد، دستور می داد كه راه را باز كنند تا یگانه بازمانده ی عبدالله را روی بساطی كه نشسته است بنشاند[15].
قرآن مجید، دوره یتیمی پیامبر را در سوره « الضحی » یاد آور می شود و می گوید: « الم یجدك یتیماً فآوی[16]؛ مگر تو را یتیم نیافت و پناه نداد؟ »
حكمت یتیم گشتن نوزاد قریش، برای ما چندان روشن نیست. همین قدر می دانیم كه سیل خروشان حوادث بی حكمت نیست، ولی با این وضع می توان حدس زد كه خدا خواست رهبر جهانیان، پیشوای بشر، پیش از آنكه زمام امور را به دست بگیرد و رهبری خود را آغاز كند، شیرینی و تلخی روزگار را بچشد و در نشیب و فراز زندگی قرار گیرد؛ تا روحی بزرگ و روانی بردبار و شكیبا پیدا كند، و تجربیاتی از سختیها بیندوزد، و خود را برای مواجهه با یك سلسله از شدائد، سختیها، محرومیتها و دربدریها، آماده سازد.
خدای او خواست طاعتِ كسی بر گردن او نباشد؛ و از نخستین روزهای زندگی حرّ و آزاد بار آید، و مانند مردان خود ساخته موجبات پیشرفت و ترقی و تعالی خود را به دست خویش فراهم سازد، تا روشن گردد كه نبوغ، نبوغ بشری نیست و پدر و مادر در سرنوشت او دخالتی نداشتند و عظمت و بزرگی او از منبع وحی سرچشمه گرفته است.

مرگ عبدالمطلب

حوادث جانگداز جهان، پیوسته در مسیر زندگانی انسان خودنمایی می كنند. و مانند امواج كوه پیكر دریا، یكی پس از دیگری سر برداشته و كشتی زندگی او را مورد هدف قرار می دهند، و ضربات شكننده ی خود را بر روح و روان آدمیزاد وارد می سازند.
هنوز امواجی از اندوه، در دل پیامبر حكومت می كرد، كه برای بار سوم، با مصیبت بزرگتری مواجه گردید. هنوز هشت بهار بیشتر از عمر او نگذشته بود، كه سرپرست و جدّ بزرگوار خود (عبدالمطلب) را از دست داد. مرگ « عبدالمطلب » آن چنان روح وی را فشرد كه در روز مرگ او، تا لب قبر اشك ریخت، و هیچ گاه او را فراموش نمی كرد[17].

پی نوشت ها:
[1] - مقریزی، در « الامتاع » ، صفحه ی 3، همه ی اقوالی را كه در روز و ماه و سال تولد آن حضرت وجود دارد، آورده است، مراجعه شود.
[2] - سیره حلبی ج 1 / 93.
[3] - همان مدرك / 97.
[4] - « انسان العیون فی سیره الامین و المأمون » ج 1 / 93 - 100.
[5] - بحار الانوار جلد 15 / 384 ؛ « مناقب » ابن شهر آشوب ج 1 / 119.
[6] - سیره ابن هشام ج 1 / 162 ـ 163.
[7] - بحار ج 15 / 442.
[8] - بخ بخ سعد و حلم. خصلتان فیهما خیر الدهر و عز الابد یا حلیمه - « سیره حلبی » ج 1 / 106.
[9] - بحار ج 15/ 345.
[10] - مناقب ابن شهر آشوب ج 1 / 24.
[11] - لا تَحزَنی قَد جَعَلَ رَبّك تَحتكِ سَرِیّاً وَ هُزّی اِلیكِ بِجِذعِ النّخلَه تُساقِط علَیكِ رُطباً جنیّاً ـ سوره مریم، آیه های 24 ـ 25.
[12] - سیره ابن هشام ج 1 / 167.
[13] - خانه ای كه قبر حضرت عبدالله در آنجا قرار داشت، تا چندی پیش و قبل از توسعه ی فلكه « مسجد النبی » محفوظ بود ولی اخیراً به بهانه ی توسعه ی فلكه، خانه ویران گردید و آثار قبر از بین رفت.
[14] - سیره حلبی ج 1 / 125.
[15] - سیره ابن هشام ج 1 / 168.
[16] - سوره الضحی / 6.
[17] - یعقوبی در تاریخ خود ج 2 ص 7 - 8 پیرامون سیره ی « عبدالمطلب » و اینكه او یك فرد خدا پرست بود نه بت پرست، سخن گفته و یادآور شده است كه بسیاری از دستورهای او در اسلام امضا شده است.

جعفر سبحاني - فرازهايي از تاريخ پيامبر اسلام (ص)، ص 59