موضوع: سن عایشه در زمان ازدواج با رسول الله(ص)

سن عایشه در زمان ازدواج با رسول الله(ص)


تاریخ و گذشته هر دین و آیینی ریشة اعمال و كردار پیروان آن ادیان و خط مشی فكری آنها در آینده دارد. تاربخ اسلام نیز به تعبیت از بیان فوق اهمیت زیادی برای مسلمان دارد ولی عده ای بعد از رحلت پیامبر(ص) با توجه به علائق و سلایق خود یا وابستگی به اشخاص معلوم الحالی تاریخ صحیح اسلام را خدشه دار كردند و آنرا به نفع خود یا آرای و نظرات خود تغییر دادند.
به گزارش مشرق؛ یكی از تحریفهای بزرگی كه در تاریخ اسلام توسط حكومت بنی امیه و برخی از مورخان دنیاپرست و متعصب اهل سنت انجام گرفت، مسئله سن عائشه به هنگام ازدواج با پیامبراكرم(ص) است.مشهور بین علمای اهل سنت و برخی از علمای تشیع این است كه عائشه هنگام عقد ازدواج تا پیامبر(ص) شش ساله و هنگامی كه نُه ساله بوده به خانه پیامبر(ص) رفته است. ‍‍‍[‍‍1]

در این مقاله نگاهی كوتاه بر تعارضات نقل هایی كه در مورد سن عائشه و تاریخ ازدواج با پیامبر (ص) خواهیم داشت؛ سپس اثبات خواهیم نمود كه سن عائشه هنگام ازدواج با پیامبر(ص) خیلی بیشتر از نُه سال بوده است. ضمناً چون راویان این قول نادرست (عقد در شش سالگی و ازدواج در نُه سالگی) علما و اكابر اهل سنت هستند تمامی منابع از كتب معتبر اهل سنت استفاده شده است.
لازم به توضیح است كه در میان علمای شیعه كسانی كه مدعی هستند عائشه در هنگام عقد شش یا هفت ساله بوده جز ارجاعات بر كتب اهل سنت كه نوعاً برگشت به صحاح می كند مستندی یافت نشد.


راویان حدیث مشهور
1- روایت خود عائشه: [2] شاید چنین به نظر آید كه چون عائشه راوی این روایت است پس طبیعی است كه سن خودش را بداند. ولی با توجه به حسادت های عائشه نسبت به دیگر همسران پیامبر(ص) (علی الخصوص به حضرت خدیجه) كه روایت های كثیری در این باب نقل شده است، عائشه بی شك برای قیاس و به رخ كشیدن و ارضای حس برتری هم كه بوده باید جهت مقایسه هم كه شده سن همسران دیگر پیامبر را نیز روایت می كرد مثلاً می گفت: من شش ساله بودم و همسر دیگر پنجاه ساله، با این وجود هیچ جائی عائشه اشاره ای به سن دیگر همسران پیامبر و باكره نبودنشان نكرده است.
از سوی دیگر قول خود عائشه چندان نمی تواند معتبر باشد. زیرا روایات زیادی در مورد عدم خالی بودن عائشه از رذایل اخلاقی داریم كما اینكه پیامبر(ص) فرموده است:
«لقد قلت كلمه لو مزجت بماء البحر لمزجته»[3]
آنچه تو (عائشه) گفتی اگر با بحر بیامیزند آن را آلوده خواهد ساخت.
نمونه های دیگری هم در این رابطه وجود دارد؛ به هرحال عائشه از نظر هیچ مسلمانی معصوم گفته نمی شود.

2- هشام بن عروه: هشام بن عروه راوی این حدیث پس از هفتاد و یك سال زندگی در مدینه آن را به قصد عراق ترك گفته و صیغه های مختلف این حدیث از طریق راویان عراقی روایت شده است. جالب اینجاست كه حدیث سن عائشه در هنگام عقد با پیامبر(ص) در شش سالگی تا زمانی كه در مدینه بود (هفتاد و یك سال) بیان نكرده است و در عراق برای روایان عراقی نقل كرده است.
مولف «تهذیب التهذیب» (كتابی مشهور در علم رجال) معتقد است كه آن بخشی ازروایت های هشام بن عروه كه از طریق روایان عراقی روایت شده اند قابل پذیرش نیست وی همچنین می افزاید كه حتی مالك بن انس در مورد آن عده احادیث او كه از طریق راویان عراقی روایت شده است ملاحظه داشت. وی در ادامه می افزاید هشام بن عروه در اواخر عمرش (تقریباً زمانی كه به عراق هجرت نمود) حافظه اش ضعیف شده بود.[4]
امام محمد الذهبی در «میزان الاعتدال» (كتابی دیگر در علم رجال) درباره هشام بن عروه می گوید: حافظه هشام در اواخر زندگیش ضعیف شده بود.

3- روایت ابن عامره(خواهرزاده عائشه) : ابن عامره در زمان ازدواج عائشه با پیامبر(ص) در سن پنج و یا شش سالگی بوده است و جای بسی تعجب است كه خردسالی در این سن به این دقیقی تمام حوادث را در ایام طفولیت به ذهن داشته باشد و این جزئیات را چنین دقیق و تاریخ روشن در ذهنش حفظ كند تا آنجا كه می گوید: «پیامبر در روز دوشنبه دوازدهم ربیع الاول به مدینه هجرت نمودند و در شؤال همان سال درست هشت ماه بعد با وی ازدواج كرد؟!»
علاوه بر سن كم ابن عامره كه بر كیفیت نقل او ضربه می زند، ‌خویشاوندی او نیز با عائشه صحیح بودن روایتش را زیر سوال می برد و از طرف دیگر در مورد ثقه و مورد اطمینان بودن ابن عامره سخنی در تاریخ به میان نیامده است و شاید به خاطر نسبیتش با عائشه این روایت را نقل كرده است.

3- روایان عراقی: همانطور كه قبلاً بیان شد تمام روایان عراقی این حدیث را از هشام بن عروه نقل كردند فلذا طبق نظر رجالیون تمامی نقل های هشام بن عروه در عراق به دلیل از دست دادن حافظه اش مورد قبول نیست.


چرا علمای اهل سنت اصرار بر سن كم عائشه هنگام ازدواج با پیامبر(ص) دارند؟!
اهل سنت با اصرار بر سن كم عائشه هنگام ازدواج با پیامبر(ص) سعی دارند برای عائشه فضایلی را مطرح كنند و از جمله آنها باكره بودن وی در زمان عقد با رسول خدا است، چرا كه وی تنها زن باكره بوده است كه با پیامبر(ص) ازدواج كرده بود آنها برای تاكید بیشتر به این امر و همچنین توجیه باكِرگی عائشه سعی نمودند كمترین سن را برای عائشه بیان كنند كه دیگر امكان طرح شبهه وجود نداشته باشد. از سوی دیگر حب و بغض مذهبی و فضیلت تراشی برای این بانو یكی از عواملی است كه برخی از نویسندگان به این لغزش روشن گرفتار شدند؛ چرا كه از سویی می خواهند به عائشه فضیلت مسلمانان اولیه را عنایت كنند و از سوی دیگر برسانند كه پیامبر(ص) از آغاز محبت ویژه ای به عائشه داشت.

یكی دیگر از دلایل مهم جعل این روایت و فضیلت تراشی برای عائشه مقابله آنها با فضیلت های ذكر شده از سوی پیامبر(ص) در مورد اهل بیت بخصوص علی (ع) و فاطمه(س) است.
این جعل حدیث به جایی رسید كه كه جعل كردند پیامبر(ص) فرموده است: «فاطمه سرور زنان جهان است و در عائشه فضیلتی است كه در هیچ كدام زنان جهان نیست؟!»[5]
حال باید از راویان این حدیث پرسش نمود كه چگونه فردی می تواند سرور بانوان عالم باشد ولی از جهتی فضیلتی در او نباشد و در بانوی دیگری باشد؟!

و در حدیثی دیگر از قول رسول خدا جعل كردند:
«عن ابی موسی الاشعری رضی الله عنه قال: قال النبی صلی علیه و سلم: فضل عائشهَ علی النساءِ كفضل الثرید علی سائرِ الطعام.» [6]
رسول خدا فرمودند: «برتری عائشه نسبت به زنان دیگر همانند برتری آبگوشت نسبت به دیگر غذاها است.»


عائشه در چه سالی با پیامبر(ص) ازدواج كرد؟
قبل از اینكه به اصل مطلب (سن عائشه در هنگام ازدواج با پیامبر(ص) ) بپردازیم تاریخ ازدواج عائشه با پیامبر(ص) را ذكر می كنیم تا بعد نتیجه بگیریم كه عائشه هنگام ازدواج با رسول خدا چند سال داشت؟
درباره تاریخ این ازدواج دیدگاه های زیادی مطرح شده است كه ما به اختصار سه قول مشهور اهل سنت را ذكر می كنیم:
الف) حدثنا قُتیبه بن سعید حمید بن عبدالرحمن عن هشام بن عروه عن ابیه عن عائشه رضی الله عنها «قالت ما عزت علی امراه ما عزت علی خدیجه من كثره ذكر رسول الله ایاها قالت و تزوجنی بعدها بثلاث سنین و امره ربه عزوجل او جبرئیل علیه السلام أن یبشرها ببیت فی الجنه من قصب.»[7]
«از عائشه نقل شده است كه به هیچ زنی به اندازه خدیجه حسادت نكردم زیرا رسول خدا زیاد از او یاد می كرد؛ رسول خدا سه سال بعد از خدیجه با من ازدواج كرد؛ خداوند به رسول خدا و یا جبرئیل دستور داد كه بر خدیجه سلام رسانده و او را به خانه ای در بهشت بشارت دهد كه از نی ساخته شده است.»
طبق این حدیث با توجه به این كه خدیجه (س) در سال ده بعثت از دنیا رفته است پس زمان ازدواج رسول خدا با عائشه یا سیزده بعثت و یا اول هجری است.
ب) ذهبی معتقد است كه پیامبر بعد از خدیجه چهار سال فقط سوده بنت زمعه را به همسری داشت.
«و توفیت فی آخر خلافه عمر، وقد انفردت بصحبه النبی صلی الله علیه و سلم اربع سنین لاتشاركها فیه امراه و لا سریه ثم بنی بعائشه بعد...»[8]
«سوده در سال آخر خلافت عمر از دنیا رفت، او چهار سال تنها همسر رسول خدا بود هیچ زنی و هیچ كنیزی در آن چهارسال با سوده در این امر شریك نبود سپس رسول خدا با عائشه ازدواج كرد.»
بر حسب این قول عائشه در سال اول یا دوم هجری (چهار سال بعد از ازدواج رسول خدا با سوده) با آن حضرت ازدواج كرده است.
ج) بلاذری و عده ای دیگر از بزرگان اهل سنت بر این اعتقاد هستند كه از ازدواج رسول خدا با عائشه در سال اول یا دوم هجری بوده است.
«و تزوج رسول الله صلی الله علیه و سلم بعد خدیجه، ‌سوده بنت زمعه بن قیس، من بنی عامر بن لؤی، قبل الهجره باشهر... فكانت اول امراه وطئها بالمدینه»[9]
«رسول خدا بعد از خدیجه چندماه قبل از هجرت با سوده بنت زمعه، ازدواج كرد و او نخستین همسری بود كه رسول خدا در مدینه با او همبستر شد.»
پس بنا برنظرات مورخان و علمای عامه سال، ازدواج پیامبر (ص) با عایشه بین سال اول تا سوم هجرت است.


عائشه در هنگام ازدواج با پیامبر (ص) چند سال داشت؟
الف) قاطع ترین برهان و مستندترین دلیل (كه مورد اختلاف هیچ مورخی نیست) اثبات سن عائشه مقایسه سن وی با خواهرش اسما بنت ابی بكر است.
طبق نقل بزرگان اهل تسنن، اسماء ده سال از عائشه بزرگتر بوده است و در سال اول هجری بیست و هفت سال داشته است. و همچنین در سال هفتاد و سه هجری از دنیا رفته است در حالی كه صد ساله بوده است.
ابونعیم اصفهانی در معرفه الاصحاب می نویسد: «...ءسما بنت ابی بكر الصدیق ... كانت أخت عائشه لأبیها و كانت أسن من عائشه ولدت قبل التاریخ بسبع و عشرین سنته.»[10]
«اسما دختر ابوبكر از جانب پدر خواهر عائشه و از او بزرگتر بود، اسماء بیست و هفت سال قبل از تاریخ(هجرت) به دنیا آمد.»
این مطلب را می توان در منابع زیر نیز یافت:
1) الطبرانی، سلیمان بن احمد بن ایوب ابوالقاسم، المعجم الكبیر، ج24، ص77، مكتبه الزهرا، الموصل، 1404هـ.
2) ابن عساكر الدمشقی الشافعی، ابی القاسم علی بن الحسن ابن هبه الله بن عبدالله، تاریخ مدینه دمشق و ذكر فضلها و تسمیه من حلها من الأماثل، ج69، ص9، دالفكر، بیروت، 1995م.
3) الجزری، عزالدین بن الاثیر ابن الحسن علی بن محمد، أسد الغابه فی معرفه الصحابه، ج7، ص11، دارإحیا، التراث العربی، بیروت، لبنان، الطبعه الاولی، 1417هـ.
4) النووی، ابوزكریا یحیی بن شرف بن مری، تهذیب الاسما و اللغات، ج2، ص598، دارالنشر: دارالفكر، بیروت، 1996م.
5) الهیثمی، ابوالحسن علی بن ابی بكر، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، ج9، ص260، دارالریان للتراث، القاهره، 1407هـ.
6) العسقلانی الشافعی، احمدبن علی بن حجر ابوالفضل، تقریب التهذیب، ج1، ص743، دارالرشید، سوریا، الطبعه الاولی، 1406هـ.
و كتابهایی مانند: عمده القاری شرح صحیح بخاری، ج2، ص 93؛ الاصابه فی تمییز الصحابه، ج7، ص487؛ الاستیعاب فی معرفه الاصحاب، ج4، ص1783؛ الوافی بالوافیات، ج9، ص36؛ سنن البیهقی الكبری، ج4، ص204؛ سیرأعلام النبلاء، ج2، ص289؛ البدایه و النهایه ابن كثیر دمشقی، ج8، ص346- 345، مرقاه المفاتیح شرح مشكاه المصابیح، ج1، ص331؛ سبل السلام شرح بلوغ المرام من ادله الاحكام، ج1، ص39.

به شهادت منابع فوق اگر عائشه از خواهرش اسماء ده سال كوچك است و خواهرش اسما در سال 73هـ فوت كرده است هنگام اول هجرت عائشه 17 ساله بوده و خواهرش 27 ساله، بدین صورت عائشه در هنگام ازدواج با پیامبر(ص) (یك یا دو هجری كه قبلاً منابع آن ذكر شد) تقریباً هفده یا هیجده ساله بوده است.

ب) امّا دومین مدارك تعیین سنعائشه هنگام ازدواج با پیامبر(ص) سال اسلام آوردن عائشه است كه سن وی در هنگام ازدواج با پیامبر (ص) مشخص و روشن می سازد.

ابن هشام از اولین نگارندگان سیره پیامبر(ص) در كتاب مشهور السیره النبویه آورده است:
«إسلام أسما و عائشه ابنتی ابی بكر . جناب بن الارت و أسما بنت ابی بكر و هی یومئذ صغیره و جناب بن الارت حلیف بنی زهره»[11]
نووی همین مطلب را در كتاب «تهذیب الاسما و اللغات» تایید می كند: «و ذكر ابوبكر بن ابی خیثمیه فی تاریخه عن ابی اسحاق أن عائشه أسلمت صغیره بعد ثمانیه عشر إنسانا ممن أسلم».[12]
(ابن خیثمیه در تاریخش از ابن اسحاق نقل كرده است كه عائشه در كودكی و بعد از هیجده نفر ایمان آورد.)

مقدسی در كتاب «البدء و التاریخ» آورده است:
«وممن سبق اسلامه أبوعبیده بن الجراح و الزبیر بن العوام و عثمان بن مظعون ... و من النسا بنت عمیس الخثعمیه امراه جعفر ابن ابی طالب و فاطمه بن الخطاب امراه سعید بن زید بن عمرو و اسما بنت ابی بكر و عائشه و هی صغیره فكان اسلام هولاء فی ثلاث سنین و رسول الله یدعو فی خفیه قبل یدحل دار ارقم بن ابی الارقم»[13] (كسانی كه در اسلام آوردن بر دیگران سبقت گرفتند، ابوعبیده جراح... و از زنان اسما دختر بنت عمیس همسر جعفر بن ابی طالب ... و عائشه كه در آن زمان خردسال بود. این افراد در سه سال اول بعثت كه رسول خدا مخفیانه مردم را به ایمان دعوت می كرد، اسلام آوردند، ‌قبل از آن كه رسول خدا وارد خانه ارقم بن ابی الارقم بشود.)

حال اگر عائشه از اول تا سال سوم بعثت پنج یا شش ساله بود در هنگام ازدواج با پیامبر در سال اول یا دوم هجری باید سنی در حدود هفده یا هجده سال داشته باشد. پس بنابر قول مشهور اگر عائشه در سال اول یا دوم هجری، نه ساله با پیامبر ازدواج كرده باشد؛ حتی در سالهای اول بعثت به دنیا نیامده بود تا چه برسد به اینكه به پیامبر(ص) ایمان بیاورد؟!

و اگر سخن بلاذری كه در ابتدا گفته شد را بپذیریم كه چهارسال بعد از ازدواج رسول خدا با سوده آن حضرت با عائشه ازدواج كرد باشد، بازهم عائشه حدود هفده یا هیجده سالگی با آن حضرت ازدواج كرده است.

ج) بخاری از عائشه نقل كرده است كه: «من در هنگام نزول آیه، بل الساعه موعدهم و الساعه ادهی و امر، كه جز سوره سوره قمر محسوب می شود جاریه ای بودم و بازی می كردم»[14]
«جاریه» در زبان عرب به معنای دوشیزه است.[15] آیه مذكوره به شهادت كتب تفسیر هشت سال قبل از هجرت به پیامبر(ص) در مدینه نازل شده است. پس اگر عائشه هشت سال قبل از هجرت حداقل هفت یا هشت ساله بوده است(جاریه)، هنگام ازدواج با پیامبر عائشه سنی در حدود شانزده یا هفده داشته است.

د) طبری آورده است كه: «ابوبكر صدیق رضی الله عنه دارای چهار فرزند بود كه همه آنها را در دوره جاهلیت به دنیا آمده بودند.»[16]

اگر عائشه قبل از بعثت به دنیا آمده باشد (ولو یك سال) با احتساب 13 سال بعثت و یكی، دو سال بعد از هجرت، عائشه حداقل هنگام ازدواج با پیامبر(ص) حداقل باید پانزده یا شانزده ساله بوده باشد و اگر فرض كنیم كه سه یا چهار سال قبل از بعثت به دنیا آمده باشد باز هم چنین به نظر می آید كه عائشه در سن هفده یا هیجده سالگی با پیامبر(ص) ازدواج كرده است.

هـ) در كتب تاریخی و روایی كمترین تاریخ برای فوت عائشه، هفتاد سالگی و در سال 57هـ بیان شده است. بدین ترتیب عائشه در سال اول هجری سیزده یا چهارده ساله بوده است، پس چگونه هنگام ازدواج با پیامبر ( در سال اول یا دوم هجرت) نُه ساله می تواند باشد؟!
با پذیرش اینكه عائشه در سن هفده یا هیجده سالگی (حداقل چهارده سالگی) با پیامبر(ص) ازدواج كرده است، ‌عدم ازدواج او در آن زمان جزیره العرب و حتی عصر امروزی تا حدّزیادی محال به نظر می آید.


ولی با این حال به ذكر دو روایت بسنده می كنیم:
الف) «یروی ابو داود: لما تزوج بها اقام عندها ثلاثاً ثم قال: لیس بك علی اهلك هو ان إن شئت سبعت و كان رسول الله اذا تزوج البكر أقام عندها سبعاً و اذا تزوج الثیب أقام عندها ثلاثاً»[17]
این روایت دقیقاً بیان می دارد كه آنچه عائشه خود روایت می كند او بكر نبوده است زیرا چنانكه روایت بیان دارد پیامبر(ص) نزد زن باكره خود هفت روز و نزد غیر باكره ها سه روز اقامت داشته اند و چون نزد عائشه سه روز اقامت داشت بیان كننده آن است كه عائشه آنچنان كه خود ادعا دارد بكر نبوده است؟!

ب) ازدواج با جبیر بن مطعم نیز مسئله باكِرگی عائشه را زیر سوال می برد: عائشه قبل از خواستگاری پیامبر(ص) نه تنها نامزد مرد دیگری بود كه حتی آماده ازدواج بوده است. این شخص «جبیر بن مطعم» نام داشت. (این مسئله را اكثر راویان اهل سنت بیان داشته اند.) [18]

به این معنی كه كه هشت سال قبل از هجرت، در آن زمان كه ابوبكر می خواست به حبشه هجرت نماید نزد مطعم رفت و گفت كه می خواهد عائشه را از قید نامزدی فرزندش جبیر می باشد با فرزندش تزویج نماید.(او را به خانه شوهری ببرد) ولی مطعم به خاطر آنكه ابوبكر مسلمان شده بود، عقد نامزدی فرزندش را با عائشه فسخ نمود. از این روایت بر می آید كه حتی هشت سال قبل از نامزدی عائشه با پیامبر(ص) آماده ازدواج بوده است.

البته این روایت هم بیان كنند این است كه عائشه هنگام ازدواج با پیامبر(ص) حداقل هفده ساله بوده و هم بر باكِرگی او نیز ضربه می زند. ولی این دلیل نمی شود كه گفت عائشه همسر پیامبر(ص) زنا كرده است و بیان این مطلب تهمت بزرگی است زیرا طبق نص صریح قرآن كریم زنان پیامبر(ص) زناكار نمی توانند باشند و دامان آنها از زنا پاك می باشد.

امّا گاهاً سو تعبیرهایی از مطلب فوق الذكر توسط علمای اهل سنت ذكر می شود ولی همان طور كه بیان شد هیچ یك علمای امامیه سخنی در مورد زنای عائشه و سایر همسران پیامبر به میان نیاورده اند.
بدین ترتیب كه ملاحظه فرمودید حداقل سن ازدواج عائشه با پیامبر (ص) چهارده سالگی است ولی از مستندات مطرح شده می توان این را نتیجه را دریافت كه سن عائشه در هنگام ازدواج با پیامبر (ص) هفده یا هیجده سالگی به واقعیت نزدیكتر است و اگر بخواهیم تمام دلایل و مستندات سن ازدواج عائشه و پیامبر را بیاوریم طالب رساله بزرگی است كه در این وجیزه نمی گنجد علیهذا اساتید، طلاب و محققان گرامی می توانند با مراجعه به كتب معتبر اهل سنت و سخنان اكابر این مذهب تناقضات گفته های ایشان را در باب سن عائشه را به سهولت دریابند.

گر چه پیش از این نیز عالم بزرگوار، شیخ جعفر مرتضی العاملی در رسالۀ مجزا به نام «كتاب حدیث الافك» نوشته و در آن ثابت نموده بود كه عائشه در وقت ازدواج حدود هیجده سال سن داشته است و جدیداً نیز تاریخدان مشهور عربستان سعودی، «استاد سهیله زین العابدین حماد» اعلان كرد كه: «بنابر محاسبات تاریخی سن عائشه بنت ابی بكر(رض) 10 سال كوچكتر از خواهرش اسماء بوده لذا بنابر قول ترجیحی او در سن 19 سالگی با حضرت محمد(ص) ازدواج كرده است.»[19]
امّا نكته واضح و مبرهن این است كه تحقیق و بررسی در این موضوع بسیاری از مشكلات كنونی تاریخ جهان اسلام را حل می كرد و اگر این موضوع قبلاً حل می شد دیگر از سالهای گذشته كاریكاتورهای موهن نسبت به ذات شریف نبی مكرم اسلام(ص) دربارۀ ازدواج با عائشه كه توسط جوامع غربی ترویج یافته است، مطرح نمی شد.
پی نوشته ها:
1- طبقات الكبری، ‌ج8، ص39؛ طبری، ج2، ص413
2- مسند احمد بن حنبل
3- سنن ترمذی
4- تهذیب التهذیب، ج11، ص48، 51
5- مشكل الاثار، ج1، ص47
6- البخاری الجعفی، الجامع الصحیح المختصر، ج3، ص1266
7- البخاری الجعفی، صحیح بخاری، ج3، ص3606، ح3606
8- الذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج3، ص288
9- البلاذری، آسناب الاشرف، ج1، ص181
10- الاصبهانی، معرفه الصحابه، ج6، ص3253
11- ابن هشام، السیره النبویه، ج2، ص92
12- النووی، تهذیب الاسما و اللغات، ج2، ص615
13- المقدسی، البدء و التاریخ، ج4، ص143
14- فتح الباری، ‌شرح صحیح البخاری، ج8، ص486
15- طباطبایی، سید مصطفی، فرهنگ نوین، چ هفتم، 1368هـ.ش
16- طبری، تاریخ الامم و الملوك، ج4، ص50
17- ابی داود، سنن، كتاب النكاح، باب فی المقام عندالبكر، رقم2124
18- ابن سعد، طبقات الكبری، ص529؛ الاصابه، ج4، ص356
19- خبرگزاری العربیه، 18 سپتامپر