موضوع: سرآغاز فعالیت صهیونیسم در ایران

یهود در قرن نوزده میلادی با بدست گرفتن قدرت پولی و اقتصادی جایگاه بسیار ممتاز و ویژه‌ای در اروپا بدست آورده بودند. نفوذ در كانون‌های سیاسی قدرت، بدست گرفتن اهرم‌های تأثیر‌گذار فكری و فرهنگی، حضور در اركان حقوقی و مجامع قانونگذاری، موقعیت بسیار مناسبی را برای این قوم فراهم آورده بود.



در چنین دوره‌ای بود كه شماری از رهبران و سران یهود تبلیغ اندیشة قدیمی اقامت یهود در فلسطین را مناسب تشخیص دادند. با پشتوانه قدرت اقتصادی یهود در اروپا، سازمان‌ها و تشكل‌های سیاسی و فرهنگی جدیدی از سوی بعضی رهبران و اندیشه‌مندان یهود تأسیس شد.

رسالت عمدة این كانون‌ها، تبلیغ و گسترش اندیشه‌ای بود كه بعد‌ها "صهیونیسم" نام گرفت .اگر چه این واژه، پس از برگزاری اولین كنگرة جهانی صهیونیسم در سال 1897 بال سوئیس بتدریج بر سر زبان‌ها افتاد و در فرهنگ سیاسی جهان مطرح شد، اما سازمان‌ها و كانون‌هایی با اندیشه، ماهیت و اهداف صهیونیستی، در كشور‌های اروپایی فعالیت خود را‌ آغاز و حتی شعبه‌هایی در نقاط مختلف جهان بویژه مناطق یهودی‌نشین دایر كرده بودند.

اتحادیه جهانی یهود

سازمان "آلیانس اسرائیلیت اونیور‌سال" یا اتحادیه جهانی یهود از جمله سازمان‌های یهودی با اندیشة صهیونی بود كه در سال 1861 در فرانسه تأسیس و فعالیت خود را آغاز كرد.

بنیان‌گذار این سازمان یك یهودی سرشناس فرانسوی به نام "اسحاق موسی آدولف كرمیو بود" كه در سال 1796 در شهر نیمس به دنیا آمد.

وی در سال 1840 رئیس "انجمن مركزی یهودیان" فرانسه بود و بعد‌ها به عضویت مجلس نمایندگان فرانسه انتخاب و نفوذ و اعتبار فوق‌العاده‌ای در فرانسه كسب كرد. برخی منابع تاریخی نقش او را در زمینه‌سازی انقلاب 1848 فرانسه مؤثر دانسته‌اند.

آدولف كرمیو در اواسط قرن نوزده بتدریج به یكی از رهبران سیاسی فرانسه تبدیل شد و حتی در چند نوبت، عضو دولت فرانسه و در سال 1870 یكی از اعضای حكومت دفاع ملی فرانسه بود.

او در سال 1860 با جمع‌آوری كمك‌های مالی و همكاری شماری از رهبران یهودی برای ایجاد "اتحادیه جهانی یهود" اقدام نمود. این سازمان یكسال بعد با عنوان "آلیانس اسرائیلیت اونیور‌سال" در فرانسه تأسیس شد. كرمیو اولین رئیس این سازمان بود كه تا زمان مرگ خود در سال 1880 همواره این سمت را به عهده داشت.

افكار و تلاش‌های آدولف كرمیو كاملاً صهیونیستی بود. به نوشتة منابع صهیو‌نیستی برداشت وی از عظمت قوم یهود و عشق وی به فلسطین، ماهیت صهیونیستی داشت و احیای سرزمین مقدس از اولویت ویژه‌ای برخوردار بود. وی می‌گفت: امید به بازگشت به سرزمین مقدس همچون خورشید به زندگی ما پرتو افكنده و به ما آرامش می‌بخشد.

شارل نتر از یهودیان فرانسه و از پیشگامان طرح انتقال و اسكان یهود در فلسطین و آلبرت كوهن عضو "انجمن مركزی یهودیان فرانسه" و رئیس "انجمن سرزمین موعود" از جمله اعضای بسیار فعال و برجسته اتحادیه جهانی یهود (آلیانس) بودند كه در مسیر تحقق اهداف صهیونیستی این سازمان، نقش اساسی و فراوان داشتند.

سازمان "آلیانس اسرائیلیت اونیور‌سال" یا اتحادیه جهانی یهود از جمله سازمان‌های یهودی با اندیشة صهیونی بود كه در سال 1861 در فرانسه تأسیس و فعالیت خود را آغاز كرد.

تلاش بی‌وقفه رهبران آلیانس جهانی و پشتیبانی بعضی رهبران و ثروتمندان یهود، سرانجام طرح ایجاد مؤسسه كشاورزی "میكوه اسرائیل" را در حومه یافا در سال 1870 محقق ساخت. این موسسه كه برپایه اسكان یهود در فلسطین تأسیس شده بود، آرزوی برخی رهبران اندیشة صهیونیستی به‌ویژه سران سازمان آلیانس را تحقق بخشید.

آلیانس صهونیستی در ایران

آلیانس اسرائیلیت اونیور‌سال یا اتحادیه جهانی اسرائیلی به موازات تلاش در مسیر اجرای طرح اسکان یهود در فلسطین دست به تأسیس شعبه‌هایی در بعضی كشور‌های جهان از جمله کشورهای آسیایی و عربی زد.

در سفر سال 1873 ناصر‌الدین شاه به اروپا، رهبران و نمایندگان یهود كشور‌های اروپایی، شاه ایران را برای اعطای یك سری امتیازات اجتماعی به یهود ترغیب كردند.

ملاقات و مذاكرات رهبران یهود انگلستان، فرانسه، آلمان، اتریش، بلژیك، هلند و نمایندگان و مأموران بعضی كانون‌های یهودی با ناصر‌الدین شاه و میرزا‌حسین خان مشیر‌الدوله (سپهسالار) صدر‌اعظم وقت، سرانجام منجر به اتخاذ تصمیمات جدیدی شد كه تأسیس مدارس آلیانس در ایران از آن جمله بود.

به اعتراف تاریخ یهود؛ "در سفر اول ناصر‌الدین شاه به اروپا در سال 1290 هجری، مؤسسات و نمایندگان آلیانس در غالب نقاط از او پذیرایی بعمل آوردند و یهودیان ایران را به او توصیه كردند. در (13 ژوئیه) حاجی میرزا‌حسین مشیر‌الدوله در پاریس صورت مجلسی از بازدید آلیانس، با موافقت شاه امضاء كرد كه دارای تعهدات امید‌بخشی دربارة یهودیان ایران بود. یكی از آن تعهدات حمایت از مدارسی بود كه‌ آلیانس می‌خواست در ایران افتتاح كند".

ناصر‌الدین شاه در سفر بعدی خود به اروپا و در واقع انگلستان، در سال 1888 در زمان ملكه ویكتوریا عمدتاً میهمان دوستان یهودی ملكه انگلیس و ولیعهد او بود. بطوری كه نوشته‌اند: "در این سفر بار اصلیِ پذیرایی از پادشاه ایران به دوش آلفرد فردیناند روچیلد [یهودی] بود".

در این سفر دو نفر از رهبران سرشناس جامعه یهودیان انگلستان كه از پیشگامان حركت صهیونیستی بشمار می‌آمدند با ناصر‌الدین ملاقات و گفت‌وگو كردند. این دو، بارون ادموند روچیلد و موسی مونته فیوری بودند.

بارون ادموند روچیلد كوچكترین پسر جیمز روچیلد، همان كسی است كه نام وی با استقرار یهودیان در فلسطین و تأسیس رژیم صهیونیستی پیوند ناگسستنی دارد.

موسی مونته فیوری یا موزز مونته فیوره از دیگر پیشگامان بزرگ صهیونیسم انگلو‌ ـ یهودی است، بعضی منابع صهیو‌نیستی نوشته‌اند صهیو‌نیسم، نخست مرهون آرمان و تلاش این شخصیت یهودی است كه ملكه ویكتوریا لقب "شهسوار امپراتوری بریتانیا" را به او اعطا كرد.

نباید از یاد برد كه ارتباط محافل مرموز یهود اروپا با ناصر‌الدین شاه قاجار و دربار او از پیشینه قابل توجه برخوردار بود. حضور و نفوذ گسترده و همه جانبه یهودیانی چون حكیم یحزقل (حق‌نظر) و یاكوب ادوارد پولاك با عنوان طبیب در دربار تنها یك نمونه آشكار آن است.

حكیم یحزقل كه پیش از این طبیب مخصوص محمد‌شاه بود ـ با نفوذ مرموزی كه بر مهد‌علیا، مادر شاه داشت ـ می‌توانست منشاء بسیاری از رویداد‌های حساس باشد. همانگونه كه ادوارد یاكوب پولاك یهودی بعنوان طبیب مخصوص ناصر‌الدین شاه از چنین موقعیت و نفوذ و تأثیری برخوردار بود.

به اعتراف نویسندة تاریخ یهود ایران، یاكوب ادوارد پولاك وسیله‌ای برای اطلاع یهودیان خارجی، خصوصاً انگلستان از وضع یهودیان ایران گردید.

"سفرنامه پولاك" با اشاره به اختلاف منافع حكیم یحزقل یهودی با میرزا‌آقاخان نوری صدر‌اعظم ناصر‌الدین شاه قاجار، حمایت دربار از طبیب یهودی و بركناری صدر‌اعظم را ناشی از تأثیر و میزان نفوذ یحزقل در دستگاه حكومتی می‌دانسته، بطوری كه او را معادل مرد‌خای، عموی ملكه استر‌ یهودی، همسر خشایار‌شاه قلمداد كرده بود.

به هر روی، سفر اول ناصرالدین شاه قاجار به اروپا، زمینه‌ساز تأسیس شعبه‌های آلیانس در ایران شد و سفر دوم او ایجاد مدارس آلیانس را به دنبال داشت. به این ترتیب، حدود سی‌وهشت سال بعد از تأسیس آلیانس اسرائیلیت اونیور‌سال در فرانسه، در سال 1898 مدارس وابسته به آن در ایران ایجاد و شروع به فعالیت كردند.

رفته رفته پیشرفت آلیانس یهود توجه دولتمداران را به خود جلب كرد. وزیر امور خارجه (میرزا محسن‌خان مشیر‌الدوله) صد نفر از نوآموزان مدرسه را به حضور پذیرفت و شادباش گفت و 500 فرانك كمك هزینه داد، همچنین مظفر‌الدین شاه به نظام‌السلطنه دستور داد كه سالانه 200 تومان به این مدرسه كمك كند.

تا قبل از برپایی مدارس آلیانس اسرائیلیت اونیور‌سال در ایران، مدارس ویژة یهود در ایران با پشتیبانی كانون‌ها و محافل خارجی در این كشور دایر بود: تا گشایش نخستین مدرسة آلیانس در تهران، با یاری انگلیسی‌ها در ایران چند آموزگار پروتستان تبلیغ و تدریس فرزندان جماعت یهود را عهده‌دار بودند

در 14 ژوئیه 1898 كمیته مركزی پاریس نامه‌ای برای نظر آقا یمین‌السلطنه سفیر ایران در فرانسه فرستاد و اعلام داشت كه این روزها كمیته در این خیال است كه مدرسه آلیانس تهران را به راه اندازد و به این ترتیب مدارس آلیانس در تهران به راه افتاد

رفته رفته پیشرفت آلیانس یهود توجه دولتمداران را به خود جلب كرد. وزیر امور خارجه (میرزا محسن‌خان مشیر‌الدوله) صد نفر از نوآموزان مدرسه را به حضور پذیرفت و شادباش گفت و 500 فرانك كمك هزینه داد، همچنین مظفر‌الدین شاه به نظام‌السلطنه دستور داد كه سالانه 200 تومان به این مدرسه كمك كند.

ایجاد یك تشكیلات پوششی فرهنگی با اغراض سیاسی در ایران از سوی آلیانس جهانی تلاش همه‌جانبه‌ای برای ترویج و تبلیغ اندیشة صهیو‌نیستی در جامعه یهود بود. مدارس آلیانس پس از تهران، یكی پس از دیگری در شهر‌های یهود‌ی‌نشین ایران، از جمله در اصفهان، شیراز، همدان، كرمانشاه، سنندج، نهاوند، تویسركان، بروجرد، یزد، رشت، گلپایگان، كاشان، گروس (بیجار) و... تأسیس شد و فعالیت خود را آغاز كردند.

دربارة فعالیت به اصطلاح آموزشی و فرهنگی آموزشگاه‌های آلیانس، بویژه در ایران، دو نكته حائز اهمیت وجود دارد:

- نكتة اول آنكه، مدارس و مؤسسات مزبور بطور مرموزانه و تقریباً نیمه‌آشكار، كودكان و نوجوانان غیر‌یهودی، از جمله مسلمانان را نیز جذب و تحت آموزش قرار می‌دادند.

این موضوع در برخی نقاط ایران موجب عكس‌العمل مردم مسلمان، بویژه عالمان دین گردید. طوری كه در بعضی بلاد عالمان بزرگ و سرشناس، ورود و حضور كودكان و نوجوانان مسلمان را به این آموزشگاه‌ها منع و تحریم كردند.

- نكتة دوم این كه دست‌پروردگان و دانش‌آموختگان مسلمانِ آموزشگاه‌های آلیانس، به طرز بسیار شگفت‌آور و سؤال برانگیزی، بعد‌ها، وارد دستگاه‌ها و مراكز قدرت در عرصه سیاست و فرهنگ در كشور می‌شدند. كوهنكا رئیس آموزشگاه‌های آلیانس در ایران در این باره گفته بود:

"خوشوقت است وقتی ملاحظه می‌كند اكثر دانشمندان، نویسندگان و رجال سیاسی و نظامی این كشور از تحصیل كردگان مدارس آلیانس می‌باشند".

ترویج ایدة سیاسی و فرهنگی هماهنگ و واحد در جوامع یهودی جهان در مسیر آرمان صهیونیسم، تلاش بی‌وقفه و مستمری از سوی آلیانس اسرائیلیت اونیور‌سال در بسیاری از كشور‌ها از جمله ایران بود. اما رهبران و سران آلیانس، در تعقیب ایدة مزبور از تربیت مأموران محلی غیر‌یهودی برای پیشبرد اهداف و مطامع خود نیز غافل نبودند.

در یكی از منابع یهودی با اشاره به حضور دانش‌آموزان مسلمان در مدارس آلیانس، اعتراف شده است كه در برخی مناطق كشور، تعداد دانش‌‌آموزان مسلمان حتی از یهودی‌ها بیشتر بوده که علت آن ایجاد همگرایی فكری و فرهنگی بین یهودیان و مسلمانان عنوان شده بود.

نكته قابل توجه دیگر در مدارس آلیانس در ایران، عدم توجه به زبان، ادبیات، تاریخ و فرهنگ ایران، در برنامه‌های آموزشی بود.

بنابر گزارش‌های مفتش وزارت معارف در مدرسه آلیانس یهود چندان توجهی به زبان فارسی و تاریخ و فرهنگ ایران نداشتند. در بخش متوسطه تدریس ادبیات فارسی، بویژه اشعار و قطعات برگزیده كه در سایر مدارس اجباری بودند، در اینجا خوانده نمی‌شدند و بطور كلی فارسی این كلاس‌ها با برنامه وزارت معارف هماهنگ نبود.

نمایندگان و مأموران آلیانس مركزی پیوسته به ایران سركشی و چگونگی فعالیت مدارس وابسته را از نزدیك كنترل می‌کردند. آموزشگاه‌ها و مؤسسات وابسته به آلیانس اسرائیلیت اونیور‌سال به مدت 80 سال، اهداف و برنامه‌های این كانون جهانی صهیونی مستقر در پاریس را در ایران پیاده ‌كردند.

مدارس آلیانس اسرائیلیت بذر افكار صهیونی را در میان یهود ایران پاشیدند. بر این اساس می‌توان گفت، آلیانس اسرائیلیت اونیور‌سال، منشاء اندیشه‌ها و تشكل‌های صهیونیستی در جامعة یهود ایران است.

قبس زعفرانی

تبیان