موضوع: امیر دنیاییم یا اسیر دنیا؟!

از منظر قرآن کریم می‌توان گفت که دنیا و هوای نفس دو حقیقت کاملاً مربوط به هم هستند، یعنی دنیا موضوع هوای نفس است از این رو در مطلب پیش رو بدین موضوع به اختصار پرداخته می شود .


تعریف «دنیاداری» و «دنیاگرایی»

دنیا از «دنی» گرفته شده و به معنای پستی و نزدیک بودن می‌باشد. در مورد دنیا تعریف‌های گوناگونی ارائه شده است، در قرآن کریم، گاه دنیا مورد مذمت قرار گرفته و گاه از دنیا به نیکی یاد شده است. سرّ این مدح و ذم را نه در دنیا که در بیرون از دنیا باید جست.
با مطالعه آیات قرآن کریم به این نکته دست پیدا می‌کنیم که دنیا به خودی خود، از جهت انتساب به حضرت حق، سراسر حق است و باطل و پستی در آن راه ندارد، بنابراین مذموم نیست؛ اما از جهت انتساب به بشر، متناسب با نگرش و استفاده انسان، گاه ممدوح (دنیاداری) و گاه مذموم (دنیاگرایی) است.
در قرآن کریم، دنیا در سیاق ذم، یا به تعبیر دیگر «دنیاگرایی»، گاه به مصادیقِ مادی، مانند شهوت‌های جنسی، فرزندان، طلا و نقره، اسب، دام و کشتزار تعریف شده است که انسان دلبسته و وابسته به آن‌هاست؛ (زُیِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ مِنَ النِّسَاءِ وَالْبَنِینَ وَالْقَنَاطِیرِ الْمُقَنْطَرَهِ مِنَ الذَّهَبِ وَالْفِضَّهِ وَالْخَیْلِ الْمُسَوَّمَهِ وَالأنْعَامِ وَالْحَرْثِ ذَلِکَ مَتَاعُ الْحَیَاهِ الدُّنْیَا ... )(آل عمران/14)، و گاه به نگرش‌های مادی گرایانه و نحوه بهره گیری از این مصادیقِ مادی، مانند لعب، لهو، مدپرستی، تجمل گرایی، فخر فروشی، ثروت اندوزی و قدرت طلبی توجه داده شده است که انسان به جای استفاده از مادیات در جهت نزدیکی به خداوند، از آن‌ها در جهت دوری از خداوند سود جسته است؛ (اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَیَاهُ الدُّنْیَا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَزِینَهٌ وَتَفَاخُرٌ بَیْنَکُمْ وَتَکَاثُرٌ فِی الأمْوَالِ وَالأوْلادِ ...)(حدید/20).
نتیجه آنکه دنیا، راهی است که در یک سوی آن، «دنیاگرایی» و در سوی دیگر آن، «دنیاداری» است. در طرف «دنیاداری»، خداوند است و در طرف «دنیاگرایی»، غیر خداوند. از همین جا می‌توان به تعریف دقیق‌تری از دنیا دست پیدا کرد که نتیجه کوشش‌ها و باریک بینی‌های عارفان است. عارفان معتقدند هر آنچه غیر خداست، دنیاست. بر این اساس حتی عبادتی که برای غیر خدا باشد، دنیاست.

دنیا به خودی خود، از جهت انتساب به حضرت حق، سراسر حق است و باطل و پستی در آن راه ندارد، بنابراین مذموم نیست؛ اما از جهت انتساب به بشر، متناسب با نگرش و استفاده انسان، گاه ممدوح (دنیاداری) و گاه مذموم (دنیاگرایی) است

تقسیم بندی دنیا بر اساس نگرش انسان‌ها

در قرآن کریم، از دو نگرش و عقیده متفاوت نسبت به دنیا سخن به میان آمده است. در حقیقت، قرآن کریم، انسان‌ها را بر اساس نگاهشان به دنیا و نوع بهره برداری از آن به دو دسته کلی تقسیم می‌کند: گروهی از مردم معتقدند که پس از این دنیا، آخرتی وجود دارد؛(یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَیُسَارِعُونَ فِی الْخَیْرَاتِ وَأُولَئِکَ مِنَ الصَّالِحِین)(آل عمران/114) و پیوسته نگرش به آخرت را در جامعه تبلیغ و ترویج می‌کنند؛(وَإِلَی مَدْیَنَ أَخَاهُمْ شُعَیْبًا فَقَالَ یَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَارْجُوا الْیَوْمَ الآخِرَ وَلا تَعْثَوْا فِی الأرْضِ مُفْسِدِین)(عنکبوت/36). دنیا در نظر آنان فانی و زودگذر است؛(کُلُّ مَنْ عَلَیْهَا فَان) (رحمن/26) و دل بستن به آن عین خسران است؛(ذَلِکَ بِأَنَّهُمُ اسْتَحَبُّوا الْحَیَاهَ الدُّنْیَا عَلَی الآخِرَهِ ... لا جَرَمَ أَنَّهُمْ فِی الآخِرَهِ هُمُ الْخَاسِرُون)(نحل/109-107).
و گروه دیگری معتقدند که پس از این دنیا، آخرتی وجود ندارد؛ (إِنِّی تَرَکْتُ مِلَّهَ قَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَهُمْ بِالآخِرَهِ هُمْ کَافِرُون)(یوسف/37) و بر اساس این نگرش، به مسخره کردنِ معتقدانِ به آخرت نیز روی می‌آورند؛(زُیِّنَ لِلَّذِینَ کَفَرُوا الْحَیَاهُ الدُّنْیَا وَیَسْخَرُونَ مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا وَالَّذِینَ اتَّقَوْا فَوْقَهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَهِ وَاللَّهُ یَرْزُقُ مَنْ یَشَاءُ بِغَیْرِ حِسَاب)(بقره/212) و وجود هر گونه قیامت و حشر و حساب و کتابی را یکسر منکر می‌شوند؛(وَقَالُوا إِنْ هِیَ إِلا حَیَاتُنَا الدُّنْیَا وَمَا نَحْنُ بِمَبْعُوثِین)(انعام/29) از این رو، از هیچ سعی و تلاشی برای به دست آوردن آن فروگذار نمی‌کنند؛(إِنَّ هَؤُلاءِ یُحِبُّونَ الْعَاجِلَهَ وَیَذَرُونَ وَرَاءَهُمْ یَوْمًا ثَقِیلا) (انسان/27) و غیر از دنیا را خواهان نیستند؛(... وَلَمْ یُرِدْ إِلا الْحَیَاهَ الدُّنْیَا)(نجم/29) و پیوسته در طلب متاع ناپایدار دنیایند؛(...تُرِیدُونَ عَرَضَ الدُّنْیَا...) (انفال/67).



امیر دنیاییم یا اسیر آن؟!

خلاصه آنکه، برخی امیر دنیایند و گروهی اسیر دنیا. امیرانِ دنیا از دنیا در جهت تعالی خویش و نزدیکی به خداوند بهره می‌جویند؛(قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَهَ اللَّهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّیِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِیَ لِلَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیَاهِ الدُّنْیَا)(اعراف/32) و به آن به عنوان یک ابزار می‌نگرند؛(وَابْتَغِ فِیمَا آتَاکَ اللَّهُ الدَّارَ الآخِرَهَ وَلا تَنْسَ نَصِیبَکَ مِنَ الدُّنْیَا)(قصص/77). اما اسیرانِ دنیا، ابزاریّت دنیا را به فراموشی سپرده‌اند؛(الَّذِینَ ضَلَّ سَعْیُهُمْ فِی الْحَیَاهِ الدُّنْیَا وَهُمْ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعًا)(کهف/104) و دنیا را به عنوان هدف خود برگزیده‌اند؛(وَرَضُوا بِالْحَیَاهِ الدُّنْیَا وَاطْمَأَنُّوا بِهَا)(یونس/7) و بدان سرگرم و خوشحالند؛(وَفَرِحُوا بِالْحَیَاهِ الدُّنْیَا)(رعد/26) و برای به دست آوردن آن از هیچ تلاشی فروگذار نمی‌کنند؛(وَغَرَّتْهُمُ الْحَیَاهُ الدُّنْیَا)(انعام/70). دنیا در دست آنان رام است و برای اینان دام است. آنان «دنیاداری» می‌کنند و در «دنیاداری» خویش، وابسته دنیا نیستند و اینان دنیاگرایند و دلبسته دنیایند.
نتیجه اینکه از نگاه قرآن کریم، نگرش‌های مردم به دنیا یا از نوع ابزاری است و یا از نوع وابستگی. ابزارگرایان، به دنیا تنها در حد یک ابزار برای رسیدن به خداوند می‌نگرند و در حقیقت «دنیاداری» می‌کنند، اما وابسته گرایان، به دنیا به چشم هدف می‌نگرند، آن هم یک هدف کلان و نهایی. به دلیل این نوع نگرش، به دنیا وابسته‌اند و بدون آن، زندگی برایشان معنا ندارد. به دیگر سخن، دنیاگرایند، نه دنیادار. زیرا دنیا در جان و ضمیر آنان ریشه دوانده و جدایی میان آنان و دنیا در این دنیا، امکان پذیر نیست.

کسانی که امیدی ندارند به لقای ما، و دل بسته‌اند به زندگی دنیا، و آرامش یافته‌اند به آن، و کسانی که از آیات ما بی‌خبرند، ایشان جایگاهشان آتش است به سبب آنچه که عمل می‌کرده‌اند

ریشه‌ی بدی دنیا در چیست ؟

در قرآن آیات فراوانی به روشنی حقیقت فوق را گوشزد و بیان می‌کنند که ریشه بدی دنیا در چیست؛ نظیر این آیه:
"إَنَّ الَّذِینَ لاَ یَرْجُونَ لِقَاءنَا وَرَضُواْ بِالْحَیاةِ الدُّنْیَا وَاطْمَأَنُّواْ بِهَا وَالَّذِینَ هُمْ عَنْ آیَاتِنَا غَافِلُونَ * أُوْلَـئِکَ مَأْوَاهُمُ النُّارُ بِمَا کَانُواْ یَکْسِبُونَ؛ کسانی که امیدی ندارند به لقای ما، و دل بسته‌اند به زندگی دنیا، و آرامش یافته‌اند به آن، و کسانی که از آیات ما بی‌خبرند، ایشان جایگاهشان آتش است به سبب آنچه که عمل می‌کرده‌اند". (یونس،7 ـ 8)
در آیه فوق کسانی که در دنیا زندگی می‌کنند، می‌خورند و می‌آشامند و تمتّع می‌جویند، مذمّت نشده‌اند؛ بلکه آنان که به دنیا دل خوش کرده‌اند، بِدان آرامش یافته‌اند، آن را در مقابلِ آخرت برگزیده‌اند، به آن چسبیده‌اند، به چیز دیگری تمایل ندارند و در کنار آن کمبودی احساس نمی‌کنند، مذمّت شده‌اند:
"مِنکُم مَّن یُرِیدُ الدُّنْیَا وَمِنکُم مَّن یُرِیدُ الآخِرَةَ؛ بعضی از شما دنیا را می‌جوید و بعضی از شما آخرت را می‌جوید". (آل عمران، 152)

فرآوری : زهرا اجلال

تبیان

منابع :
سایت خبرآنلاین
فصلنامه ی پژوهش های قرآنی