موضوع: در دعا حاجات روح را بر جسم مقدّم كن

در دعا حاجات روح را بر جسم مقدّم كن

حضرت آیت الله مجتبی تهرانی با اشاره به دعای پیغمبر اكرم(ص) برای حضرت علی(ع)، حاجات روحی و جسمی را تشریح كرد و گفت:‌ دعای حضرت محمد(ص) برای محبان اهل بیت را یادآور شد.

متن سخنان آیت‌الله مجتبی تهرانی در سیزدهمین جلسه از جلسات اخلاق و معارف اسلامی با موضوع «اهمیت دعا» به این شرح است:



أعُوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیطانِ الرَّجیم؛ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبّ‏ِ الْعَالَمِین وَ صَلَّی اللهُ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبینَ الطّاهِرین وَ لَعنَةُ اللهِ عَلی اَعدائِهِم أجمَعِین.



بِسمِ اللهِ الرّحمَن الرّحِیم؛ اللّهم صَلِّ عَلَی محَمّدٍ وَ آلِ محمَّدٍ و اسمَع نِدائی إذا نادَیتُك و اسمَع دُعائی إذا دَعَوتُك و أقبِل عَلَیَّ إذا ناجَیتُك فَقَد هَرَبتُ إلیكَ وَ وَقَفتُ بَینَ یَدَیك.



مروری بر مباحث گذشته



گفته شد كه افضل اعمال در ماه مبارك رمضان دو چیز است؛ یكی تلاوت آیات و كلام الهی كه از مصدر وحی نازل شده است، یعنی قرآن؛ و دیگری دعا و راز و نیاز و اظهار حاجت عبد به ربّ و معبودش چه در قالب دعاهای مأثوره و چه این‏كه عبد خودش قالب‎ریزی كند كه به آن دعای غیرمأثوره می‏گوییم. بحث ما در باب دعا به مضمون ادعیه رسید، یعنی حاجاتی كه انسان از خداوند، چه در ارتباط با شخص خودش و چه نسبت به دیگران تقاضا می‎كند. مسأله تقدّم و تأخر در دعا را هم عرض كردم گفتم كه اوّلین دعا باید غفران برای خود و دیگران باشد. حالا بحث ما نسبت به بقیّه حاجات است.



* حاجات روحانی و جسمانی



در باب سایر حاجات، انسان باید از نظر ارزشی آن‏ها را بررسی كند. انسان مركّب از روح و جسم است. در این شكّی نیست كه روح پایدار است، ولی جسم به حسب ظاهر پایدار نیست. روح اصیل و اصل است، امّا جسم فرع است، یعنی ابزار است. ارزش روح انسان نسبت به جسم، اصلاً قابل قیاس نیست و این مسأله به قدری واضح است كه اصلاً نیازی نیست كه آن را بررسی كنیم.



حوائجی كه ما داریم، چه نسبت به خودمان باشد و چه نسبت به دیگران، یا در ارتباط با روح است یا در ارتباط با جسم است. از این دو حالت خارج نیست. حالا سراغ روح و جسم و حاجت‎ها و احتیاجاتمان می‎رویم. روح ما ابعاد گوناگونی دارد. چون به قول اهلش: «النّفس فی وحدتِها كلّ القُوا»؛ یعنی با این كه روح یكی است، امّا قوای متعدّده است. یكی «عقل» است. دوم، «قلب» است. سوم، عبارت از «نفس» است. ما باید این‏ها را از نظر ارزشی ارزیابی كنیم.



* ابعاد روح



اوّل، عقل است. اعتقاداتِ ما كه از آن به دین تعبیر می‎كنیم، در بُعد عقلانی ما است. دوم، قلب است. كار قلب چیست؟ تعلّقاتی كه انسان پیدا می‎كند، به وسیله قلب او است. تعلّقات، از امور قلبیّه است. سوم، نفس است. ملكات، چه حسنه كه ما به آن‏ها فضائل نفسانی می‎گوییم و چه رذائل، مربوط به نفس هستند. كبر، حسد و امثال این‏ها رذیله هستند و صبر و تواضع و امثال این‏ها از فضائلند؛ و هر دو مربوط به نفس هستند.



در دعا حاجات روح را بر جسم مقدّم كن



من این مطلب را گام به گام عرض كردم. از نظر ارزشی، انسان اوّلاً باید در مورد احتیاجات روحی‏اش از خدا تقاضا كند. چرا؟ چون روح پایدار است و جسم ابزار است. اوّلین چیزی كه انسان باید در دعاهایش از خدا بخواهد، مسأله دین، هدایت‎های دینی و اعتقادیات است. در دعا می‎گوییم: «ثَبِّتْنِی عَلَى دِینِك‏». [1] از خدا بخواه كه در اعتقاداتت ثبوت داشته باشی. «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقیم». [2] از او بخواه كه هدایتت كند. ثبوت در اعتقادیات را بخواه كه ـ‏نعوذبالله‏ـ دست‎خوش انحراف اعتقادی نشوی.



در مرحله بعد به سراغ قلب و تعلّقات قلبی می‎رویم؛ قلب، دل است؛ و تعلّقات، همان دل‏بستن است. انسان نسبت به دل، از خدا چه بخواهد؟ باید از خدا بخواهد كه واردات قلبیّه‎اش خداپسندانه باشد. باید از خدا بخواهد كه به كسی دل ببندد كه مورد رضای الهی باشد.



من این‏ها را فهرست‎وار می‎گویم؛ دعاهایی كه می‎كنیم، اوّلاً باید سراغ روحمان برویم و بعد جسم؛ ثانیاً در روح هم اوّل درباره اعتقادات، دین‎، هدایت و صراط مستقیم دعا كنیم و ثبوت در راه را از خدا بخواهیم. بعد از خدا بخواهیم كه واردات قلبیّه‎ و تعلّقات درونی‎مان تعلّقات الهی باشد، نه مادّی و حیوانی. بعد هم نوبت به فضائل و رذائل نفسانیّه می‎رسد. ملكات حسنه را از خدا بخواهیم و اگر ـ‏نعوذبالله‏ـ مبتلا به سیئه، یعنی ملكات رذیله هستیم، از او بخواهیم كه توفیق دهد آن‏ها را از صفحه نفس تطهیر كنیم.



* دعای پیغمبر اكرم برای علی(علیه‎السلام) در ابعاد روحانی



بحث ما روش گرفتن از دعاهای معصومین(صلوات‎الله‎علیهم� ��اجمعین) بود. اوّل می‎روم سراغ پیغمبر و دعاهایی كه پیغمبر به خصوص نسبت به دیگران دارد. روایتی است از پیغمبر اكرم كه حضرت برای علی(علیه‎السلام) دعا كرد: «اللَّهُمَّ وَفِّقْهُ وَ سَدِّدْه». [3] خدایا او را موفّق و استوار بدار! در روایت دیگری دارد: «اللَّهُمَّ اجْلُ قَلْبَهُ وَ اجْعَلْ رَبِیعَهُ الْإِیمَانَ بِكَ».[4] خدایا! دل علی(علیه‎السلام) را جلا بده و بهار دلش را ایمان به خودت قرار بده!



من در بحث‎های سابقم گفتم كه ایمان، دل‎بستگی به خدا است. ایمان به خدا یعنی دل‎بستگی به خدا. ایمان غیر از اعتقاد است و آنچه كه روی انسان اثر می‎گذارد و كاربرد دارد، دل‎بستگی به خدا است كه با اعمال ما ظاهر می‎شود. حتّی اعتقاداتی هم كه روی دل اثر نگذارد و جزء واردات قلبیه نشود، فایده‎ای ندارد.



در روایتی دارد كه علی(علیه‎السلام) فرمود: «دَعا لِی النَّبِیُّ فَقَالَ اللَّهُمَّ اهْدِ قَلْبَهُ وَ اشْرَحْ صَدْرَهُ وَ ثَبِّتْ لِسَانَه». [5] پیغمبر برای من دعا كرد كه بار خدایا، دلش را هدایت كن! سینه‎اش را گشایش بخش! (كه چه بسا اشاره به نفس و روح باشد كه ما در اصطلاحاتمان از آن به سعه صدر تعبیر می‎كنیم) و زبانش را استوار بدار كه ـ‏نعوذ‏بالله‏ـ خلاف واقع از آن صادر نشود.



در روایت دیگری علی(علیه‎السلام) فرمود: «كَانَ رَسُولُ اللهِ یَضَع یَدَهُ عَلَى صَدْرِی»؛ پیغمبر اكرم دستش را روی سینه‎ام می‏گذاشت. «وَ دَعَا اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى بِأَنْ یَمْلَأَ قَلْبِی عِلْماً وَ فَهْماً وَ حِكْمَةً وَ نُورا». [6] یعنی برای من چنین دعا می‏كرد و از خدا می‏خواست كه قلب مرا سرشار از علم و فهم و حكمت و نور گرداند. همه این دعاها در ابعاد روحی است.

دعای پیغمبر اكرم برای اهل بیت(علیهم‏السلام)


این‏ها راجع به علی(علیه‎السلام) بود، حالا می‎آییم دایره‎اش را كمی بیشتر می‎كنیم. می‎رویم سراغ دعای پیغمبر برای اهل بیتشان؛ یعنی فرزندشان، نوه‏هایشان، یعنی امام حسن و امام حسین(علیهم‏السلام) و دامادشان. شما در حدیث كساء بسیار این دعا را خوانده‏اید: «اللَّهُمَّ هَؤُلَاءِ أَهْلُ بَیْتِی اللَّهُمَّ أَذْهِبْ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهِّرْهُمْ تَطْهِیرا». [7] خدایا، پلیدی را از این‏ها ببر و پاكِ پاك‎شان كن! در روایتی دارد كه: «قال هذا ثلاث مرّاة» [8] حضرت سه بار این دعا را مطرح كردند.



در همین رابطه در یكی از نقل‎ها دیدم كه روزی پیغمبر اكرم نشسته بود و امیرالمؤمنین(علیه‎السلام) و زهرا(سلام‎الله‎علیها) و حسنین(سلام‎الله‎علیهما) هم جمع بودند؛ و پیغمبر گفت: «اللَّهُمَّ إِنَّكَ تَعْلَمُ أَنَّ هَؤُلَاءِ أَهْلُ بَیْتِی وَ أَكْرَمُ النَّاسِ عَلَیَّ». خدایا! می‎دانی كه این‏ها اهل‏بیت من و گرامی‎ترین مردم نزد من هستند. «فَأَحِبَّ مَنْ یُحِبُّهُمْ وَ أَبْغِضْ مَنْ یُبْغِضُهُمُ وَ وَالِ مَنْ وَالَاهُمْ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُمْ وَ أَعِنْ مَنْ أَعَانَهُمْ وَ اجْعَلْهُمْ مُطَهَّرِینَ مِنْ كُلِّ رِجْسٍ مَعْصُومِینَ مِنْ كُلِّ ذَنْبٍ وَ أَیِّدْهُمْ بِرُوحِ الْقُدُسِ مِنْك». [9] روش دعا را از پیغمبر یاد بگیرید!



* دعای پیامبر برای اعقاب اهل بیت


حتّی پیغمبر اكرم پا را از این هم فراتر هم می‎گذارد؛ نه تنها دختر و داماد و دو تا نوه‎هایش را دعا می‎كند، بلكه كسانی كه از اعقاب این‏ها است را هم دعا می‎كند. در روایتی دیدم كه پیغمبر اكرم فرمود: «لَقَد دَعَوْتُ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَنْ یَجْعَلَ الْعِلْمَ وَ الْفِقْهَ فِی عَقِبِی وَ عَقِبِ عَقِبِی». [10] حضرت تصریح می‏كند كه به تحقیق من از خدا خواستم، یعنی دعا كردم كه علم و حكمت را در فرزندانم و در فرزندانِ فرزندانم قرار دهد. پیغمبر در دعا كردن، این روش را به ما آموزش دادند.



پیغمبر در دعاها سراغ چه چیزی رفته است؟ سراغ ایمان و اعتقادات و ملكات رفته است. علم جزء ملكات حسنه است. پیغمبر اكرم در دعاها به سراغ آنچه كه مربوط به ابعاد روحانی انسان است، رفته‎اند؛ لذا در دعاهای مأثور ماه مبارك رمضان، یعنی آن‏هایی كه معصومین برای ما قالب‎ریزی كرده‏اند، چه دعای ابوحمزه، چه دعای افتتاح و ...، این مطالب در آن‏ها هست. اگر هم خودت می‎خواهی قالب‎ریزی كنی، توجه داشته باش كه حقّ تقدّم با چیست. فقط سراغ جسم نرو! چرا كه ابزار است و از بین رفتنی است. سراغ مسائل اعتقادی‎، تعلّقات قلبی‎ و ملكات نفسانی هم برو؛ و بلكه آن‏ها را بر احتیاجات مادّی و جسمانی مقدّم بدار.



* دعای پیغمبر اكرم برای محبّین اهل‏بیت


روایتی را می‎دیدم كه پیغمبر اكرم راجع به اهل‏بیت این‏طور دعا می‎كند: «فَأَحْبِبْ مَنْ أَحَبَّهُمْ وَ أَبْغِضْ مَنْ أَبْغَضَهُمْ». خدایا! كسانی را كه اهل‏بیت من را دوست می‎دارند، دوست بدار و كسانی را كه آن‏ها را دشمن می‎دارند، دشمن بدار! «وَ وَالِ مَنْ وَالَاهُمْ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُمْ وَ أَعِنْ مَنْ أَعَانَهُمْ وَ اجْعَلْهُمْ مُطَهَّرِینَ مِنْ كُلِّ رِجْس». [11] وقتی این فرازها را می‏بینیم، این سؤال به ذهن انسان می‏رسد كه پیغمبر این‏ها را گفته بود و با بچه‏هایش آن كارها را كردند؟! من نمی‎خواستم مأخذهای این روایات را بگویم. امّا بدانید این‏ دعاهایی كه از پیغمبر نقل كردم، فقط از طریق شیعه نقل نكردم؛ این‏هایی را كه خواندم، از طریق عامّه است. این‏ها را نقل می‎كنید و از آن‏ها چشم می بندید؟!



* توسّل به امام حسین(علیه‏السلام)


جلسه گذشته توسل‎مان به آن موقعیّتی بود كه حسین(علیه‎السلام) آمد و خودش عازم میدان شد كه از آن به روضه وداع تعبیر می‎كنند. من از جمله‎ای كه نقل شده است، این استفاده را می‎كنم كه امام حسین(علیه‏السلام) وقتی حركت كرد كه به سمت میدان برود، با عجله و سرعت رفت. وقتی داشت می‎رفت، یك‏وقت دید یك صدای آشنایی به گوشش می‎خورد: «مهلاً مهلاً یا ابنَ الزَّهراء»... آهسته برو، عجله نكن... حضرت برگشت، دید خواهرش زینب(سلام‎الله‎علیها) است. اینكه چه گذشت را نمی‎گویم ...



حسین(علیه‎السلام) به میدان رفت. وقتی حضرت مقاتله می‎كرد، خسته شد. در لهوف می‎نویسد: «فوقف یستریح ساعة»؛ خسته شد، لحظه‎ای ایستاد تا استراحت كند. «إذ أتاه حجر فوقع على جبهته»؛ ناگهان با سنگ پیشانی حسین را شكستند. «فأخذ الثوب لیمسح الدم عن جبهته»؛ دامن پیراهن را بالا آورد كه خون را از روی صورت و از جلوی چشمش پاك كند. می‎دانید چه شد؟ «فأتاه سهم مسموم له ثلاث شعب فوقع على قلبه». [12] تیر سه شعبه‎ای آمد و به قلب حسین(علیه‎السلام) خورد ...


-----------------------
[1] بحارالأنوار، ج81، ص365
[2] سوره الفاتحه، آیه 6
[3] بحارالأنوار، ج2، ص319
[4] بحارالأنوار، ج37، ص29
[5] بحارالأنوار، ج40، ص26
[6] بحارالأنوار، ج36، ص256
[7] بحارالأنوار، ج35، ص208
[8] بحارالأنوار، ج35، ص232
[9] بحارالأنوار، ج37، ص84
[10] بحارالأنوار، ج36، ص338
[11] بحارالأنوار، ج43، ص24
[12] اللهوف، ص