موضوع: " فتنه جمل "

ادیان نیوز/جنگ جمل اولین جنگی است که در دوران خلافت امیرالمومین علی(عليه السلام) در مخالفت با آن حضرت طراحی شد و به صورت یک فتنه بزرگ جو جامعه اسلامی را ملتهب کرد. دهم جمادی الاول سالروز وقوع این فتنه است که در بررسی آن به عوامل تأثیرگذار این حادثه که از نزدیکان و اصحاب پیامبراکرم(صلي الله عليه و آله) می­باشند اشاره می­کنیم تا به پیچیدگی فتنه پی­ببریم.

نظرات فرق اسلامی در مورد جنگ جمل

با تتبع در کتب تاریخی و اعتقادی به نظرات مختلف فرق اسلامی در مورد طرفین جنگ جمل دست می­یابیم که به نوعی موضع خود را درباره مشروعیت و یا عدم آن نیز پرداخته­اند. به برخی از این نظرات اشاره می­کنیم.[1]

1. شیعه(امامیه و زیدیه...): شیعه اتفاق دارد بر اینکه کسی که با امیرالمومنین علی(عليه السلام) جنگیده و عنوان محارب بر او صادق است، فاسق،گمراه و کافر است و از ایمان خارج شده و مستحق عذاب همیشگی جهنم هستند؛ اما مرتد و خارج از اسلام نیستند چرا که به ظواهر شریعت و شهادتین پایبند هستند.

2.حشویه از اهل­سنت: این فرقه نظرات تفصیلی مختلفی درباره این جنگ ارائه داده است. برخی از ایشان نظر سعد بن ابی­وقاص را در مورد عدم مشروعیت این جنگ و باطل بودن طرفین دارند، اما امید به رحمت و غفران برای ایشان بیشتر از ترس از عقاب برای آنان است. برخی دیگر از حشویه نیز قائل به باطل بودن طرفین هستند اما بزرگان صحابه (امیرالمومنین(عليه السلام)، حسنین(عليهم السلام) ، ابن­عباس،طلحه و زبیر و عایشه) در طرفین مورد مغفرت و رحمت الهی هستند ولی دیگر صحابه اهل جهنم هستند. برخی نیز بین صحابه و غیر صحابه فرق گذاشتند و قائل به نجات صحابه و هلاکت غیر صحابی هستند. برخی دیگر به دلیل شأن و مقام صحابه!!حکمی در این باره ندارند و از این بحث روی ­گردانند.

3.مشهور اهل­سنت از اشاعره، کلابیه، شافعیه مانند ابوبکر تمار، محارب صیدانی، رشفی، ابن­مجاهد بصری، ابوبکر باقلانی، ابوالعباس بن ابی­عمرو القاضی: طرفین بر طریق صحیح و درست به وظیفه خویش عمل کرده­اند و از اطاعت خدا خارج نشدند و به معصیت الهی گرفتار نشدند!! چرا که هر یک از طرفین حجت و دلیل داشتند و به اجتهاد خود عمل کرده­اند و هر کدام نزد خداوند اجر دارند اگر چه به کشتار و فساد انجامید.

4.خوارج: تمام خوارج عمل امیرالمومنین در جنگ جمل و صفین صحیح می­دانند و آنها را کافر، گمراه و مستحق عذاب دائمی می­شمارند اما مدعی هستند که در نجنگیدن با اصحاب شام بعد از اینکه قرآنها را بر سر نیزه زدند خطا نموده و معتقدند که خوارج در این قضیه به خاطر نجنگیدن با اهل شام گناه کردند و لی توبه کردند و خواستار جنگ با اهل شام شدند که با مخالفت امیرالمومنین علی(عليه السلام) روبرو شدند و به همین سبب آن حضرت را مرتد و خارج از دین می­شمارند. بنابر این خوارج در جنگ جمل اهل­بصره و مقابله کنندگان با امیرالمومنین(عليه السلام) را کافر می­دانند.

5.معتزله: معتزله نیز مانند حشویه نظرات مختلفی دارند. واصل بن عطاء غزال و عمرو بن عبيد مكاري و ابوهذیل علاف از سران معتزله اجمال کرده و معتقدند که یکی از طرفین در جنگ جمل خارج از ایمان و اسللام، فاسق، گمراه شده و گمراه کننده و مستحق عذاب دائمی است و طرف دیگر درستکار، هدایت یافته و مستحق بهشت است اما مدعی هستند که به هیچ وجه دلیلی برای تعیین گروه کافر از مومن وجود ندارد و فقط خداوند می­تواند فاسق و کافر و جنایتکار در این جریان را از مومن و درستکار تشخیص دهد. ابوبکر اصم از معتزله معتقد است که حکم قطعی به صورت اجمالی و یا تفصیلی در مورد طرفین جنگ جمل داده نمی­شود بلکه حکم در این امر بستگی به نیت دارد. اگر امیرالمومنین(عليه السلام) در این جنگ به قصد خواباندن شورش و فتنه جنگیده است در نتیجه درستکار و مأجور است ولی اگر قصد زور و استبداد داشته(بدون مشورت عالمان)، گمراه و گمراه کننده و اهل آتش است!! این مطلب در مورد عایشه و طلحه و زبیر و یارانشان نیز صادق است. اما دلیلی بر تعیین اغراض و نیات ایشان وجود ندارد. هشام فوطی و عباد بن سلیمان صیمری از دیگر معتزله معتقدند که امیرالمومنین علی(عليه السلام) ، طلحه، زبیر، عایشه و بزرگان یاران ایشان بر حق و درستکار بودند اما دیگر صحابه باطل و گمراه بودند؛ زیرا عایشه و طلحه و زبیر به دلیل امر به معروف و نهی از منکر، خوانخواه عثمان بودند و از این کار قصد الهی داشتند و امیرالمومنین علی(عليه السلام) نیز با تدبیر و ملاحظه مصالح اسلام و بازداشتن از فتنه اقدام نمود و به همین سبب رضایت و توافق بین این بزرگان در حال وقوع بود اما عموم افراد به جنگ رو آوردند و کار از دست رهبران دو گروه خارج شد؛ بنابراین امیرالمومنین علی(عليه السلام) ، طلحه، زبیر، عایشه و بزرگان یاران در فتنه و کشتار نقشی نداشتند. دیگر سران معتزله چون بشر بن معتمر و أبوموسى مردار و جعفر بن مبشر و اسكافي و خياط و شحام و أبومجالد و بلخی و جبائی و اصحاب ایشان همانند شیعه معتقدند که در تمام جنگها حق با امیرالمومنین(عليه السلام) بوده و ایشان صحیح عمل کردند و در جنگ جمل، صفین، نهروان به حکم جهاد دستور داده و مأجور هستند و همه کسانی که با او جنگ کردند گمراه هستند.
اما این عده از معتزله بر خلاف شیعه معتقدند که زبیر، عایشه، طلحه توبه کردند و مستحق ثواب می­باشند و اصم معتزلی معتقداست که معاویه امام برحق بوده و در امامت امیرالمومنین(عليه السلام) باتردید صحبت می­کند برخلاف دیگر معتزله که معاویه و یارانش ومومنین به امامت معاویه را فاسق و گمراه و مستحق عذاب می­دانند. با توجه به اختلاف حکم در این قضیه لازم است تا با مدارک گوناگون به بررسی عوامل، انگیزه­ها و عملکردها در جنگ جمل پرداخت تا قول حق که همان نظر شیعه است واضح شود.

جناح­های سیاسی بعد از قتل عثمان

حکومت امیرالمومنین علی(عليه السلام) بلافاصله بعد از طغیان عمومی مردم و اصحاب دربرابر حکومت اموی عثمان که منجر به قتل او شد، تشکیل شد. تغییر در ساختار حکومت در انتقال قدرت به امیرالمومنین علی(عليه السلام) کاملا مشهود است و این در حالی است که جامعه به سه جبهه سیاسی اموی، انقلابیون حق طلب، مبارزین دنیا طلب تقسیم می­شد که در جنگ­ها و فتنه­های ظاهر شدند. امویان حامیان فتنه و شورش در حکومت امام علی(عليه السلام) و از عاملان جنگ صفین بر علیه آن حضرت می­باشند. انقلابیون حق طلب عموما از یاران آن حضرت بودند اما عده­ای از افراطیون این گروه که مبانی اعتقادی ایشان در امامت باطل بود فتنه نهروان و خوارج را رقم زدند و بالأخره مبارزین دنیا طلب فتنه جمل را به وجود آوردند.
سردسته امویان یعنی معاویه یکی از همکاران قاتلین عثمان به شمار می­رود؛ زیرا عثمان از معاویه برای سرکوب معترضین خواستار کمک شده بود.[2] ولی معاويه تنها به مدینه آمد و بعد از ملاقات با عثمان وعده داد که لشگرش را خواهد فرستاد اما عثمان نقشه او را فهمید و گفت به خدا قسم تو اراده کرده­ای که بعد از کشته شدن من خونخواه من باشی!![3] و مورخين نیز گفته­اند معاویه کمک نکرد تا عثمان کشته شود و حکومت را تصاحب کند.[4] طلحه و زبیر از جمله بزرگان صحابی هستند که با سیاستهای عثمان و امویان مخالفت کردند و در جریان قتل عثمان شرکت فعال داشتند[5] عایشه نیز از منتقدان عثمان و از طرفداران طلحه و زبیر بود. او پیراهن رسول­الله (صلي الله عليه و آله) را نشان می­داد و می­گفت: این پیراهن رسول­الله (صلي الله عليه و آله) هنوز کهنه نشده در حالی که دین و سنت آن حضرت تغییر یافته و بعد فتوی به قتل عثمان می­داد.[6] و می­گفت: نعثل را بکشید که کافر شده.[7]

فتنه برضد امیرالمومنین(عليه السلام)

اتحاد شوم بنی­امیه و انقلابیون و قاتلین عثمان بعد از به حکومت رسیدن امیرالمومنین علی(عليه السلام) کاملا مشهود است. این افراد تا قبل از قتل عثمان در ظاهر بایکدیگر می­جنگیدند و دنیا طلبان وقتی دیدند در حکومت عدالت جائی ندارند با سوء استفاده از قتل عثمان که با طراحی خودشان به وجود آورده بودند به فتنه روی آورده و با دشمن اصلی امیرالمومنین(عليه السلام) یعنی امویان همپیمان شدند. این دو گروه در یک تغییر موضع ناگهانی خونخواه عثمان شدند و مردم را برضد امیرالمومنین علی(عليه السلام) تحریک می­کردند. معاویه برای زبیر نامه می­نویسد و او را به شورش دعوت می­کند.[8]عایشه که مردم را تحریک به کشتن عثمان می­کرد، بعد از ملاقات با طلحه و زبیر به زیر بیرق آنها در آمد و با لشگری که پیراهن خونین عثمان را حمل می­کردند، همراهی می­نمود و برای خونخواهی عثمان برعلیه حکومت امیرالمومنین علی (عليه السلام) شورش کردند و شیعیان را در بصره کشتند و جنگ جمل را به راه انداختند.[9]
روزی که امیرالمومنین علی(عليه السلام) برای مقابله با فتنه جمل در نخیله (محله­ای اطراف کوفه) آماده می­شد، معاویه در شام پیراهن خونین عثمان و انگشتان همسرش نائله را بر روی منبر قرار داد [10](توطئه امویان در قتل عثمان از رسیدن پیراهن خونین او و انگشتان همسرش به این مجلس و گریختن مروان به همراه رفیقش از معرکه واضح می­شود)[11] در حالی که شصت هزار تن از بزرگان در اطراف او جمع شده بودند و اشکشان برای عثمان خشک نمی­شد. معاویه در این مجلس سخنرانی می­کند و امیرالمومنین علی(عليه السلام) را قاتل عثمان معرفی می­کند.[12] نعمان بن بشیر از اصحاب رسول خدا (صلي الله عليه و آله) و از حامیان امویان پیراهن خونین عثمان را از ام حبیبه همسر پیامبر(صلي الله عليه و آله) (خواهر معاویه) می­گیرد و به شام برای معاویه می­برد.[13] این سوء استفاده به نفع بنی­امیه تمام شد و آنها با این شعار مظلوم نمائی کردند تا حدی که مستقیما امیرالمومنین علی(عليه السلام) را متهم اصلی و قتال عثمان معرفی میکردند و حتی پا را فراتر گذاشتند و آن حضرت را متهم در قتل ابوبکر و عمر معرفی می­کردند!![14]

مقدمات فتنه جمل

طلحه و زبیر با رضایت کامل با امیرالمومنین علی(عليه السلام) بیعت کردند[15] ولی به عنوان دو شکست خورده در اهداف دنیا طلبانه خود، مدینه را به بهانه عمره ترک کردند و برای ظاهر سازی از امیرالمومنین علی(عليه السلام) اجازه چنین سفری را خواستار شدند!! آن حضرت که کاملا بر ماجرا آگاه بود آنها را از قصد این مسافرت آگاه نمود و متذکر بیعت شکنی و فتنه آنان شد، ولی آن دو سوگند یاد کردند که قصدی جز به جا آوردن عمره ندارند.[16] اما این افراد به راحتی بیعت شکستند و مدعی شدند که به زور بیعت کرده­اند!![17] و در مکه عایشه را به خروج دعوت کردند. عایشه در جواب گفت: ابتدا مردم را از جنایتی که برعثمان وارد شده و ولایت نابحق کسی که بدون مشورت و با استبداد ولایت را غصب کرده، آگاه کنم. هرگز، هرگز پسر ابوطالب گمان می­کند که در این امر مانند پسر ابوقحافه(ابوبکر) است!! نه به خداوند سوگند کسی مانند فرزند ابوقحافه نمی­شود.
سپس از عمر و عثمان تعریف می­کند و قتل او را بعد از توبه دانسته، سپس فتوی به خونخواهی عثمان را صادر می­کند. به این ترتیب عایشه نیز در جهاد برعلیه علی بن ابی­طالب وارد شد.[18] نتیجه و قصد این اتحاد خروج برای خونخواهی عثمان، و مخالفت و جنگ با امیرالمومنین علی(عليه السلام) برای کسب رضایت خداوند بود که به جنگ جمل منجر شد!![19] تغییر موضع آشکار طلحه و زبیر و عایشه در قبل از قتل عثمان و بعد به قدرت رسیدن امیرالمومنین علی(عليه السلام) برای خودشان و دیگر ان سوأل بود چنانکه عایشه در عتاب به طلحه و زبیر گفت: عثمان را کشتید و در خون او شریک بودید و با علی(عليه السلام) بیعت کردید؛ همچنین ام­سلمه به عایشه گفت دیروز بر ضد عثمان فریاد می­کشیدی و امروز خونخواه او شدی!! اما او نیز همچون طلحه و زبیر پاسخ می­داد که عثمان توبه کرده و مظلوم کشته شد و با این خروج قصد خونخواهی و اصلاح دارند و به تحریک و تحریض مردم برای خروج و شورش به نام خونخواهی پرداخت!![20]
علاوه بر این عایشه به اغوای دیگر همسران پیامبر(صلي الله عليه و آله) که با حمایت حفصه و جواب دندانشکن ام­سلمه روبرو شد و ام­سلمه او را به احادیث پیامبر(صلي الله عليه و آله) که در این باره فرموده بود متذکر شد.[21] پارس سگهای منطقه حوأب علامتی بود که پیامبر(صلي الله عليه و آله) آن را گوشزد کرده بود اما عایشه آن را با شهادت دروغی که طلحه و زبیر و عبدالله بن زبیر درست کردند، نادیده گرفت.[22] اما این تنها یکی از نشانه­ها بود و نشانه­های دیگر چون شتر سرخ موی عایشه، نیزنادیده گرفته می­شدند. آری چشم بصیرت اصحاب جمل کور شده بود و حتی چشم دیدن سگها و شتر را نداشتند!!

به هر حال طلحه و زبیر و عایشه با نامه­ها و سخنرانی­های خود بر شورش می­افزودند و به همین ترتیب با قتل و کشتار بر بصره چیره شدند. عایشه با شادی از این پیروزی یاد می­کند و به حفصه نامه­ای به این مضمون می­نویسد که: ما در بصره هستیم و علی(عليه السلام) در ذی­قار است. به خدا قسم گردن او همانند شکسته شدن تخم مرغی روی سنگ شکسته است. او توان بازگشت و یا جنگ ندارد چرا که در هر دو صورت شکست می­خورد. به محض رسیدن این نامه حفصه شروع به خوشحالی کرد و با بچه­های بنی­تیم و بنی­عدی و کنیزکان به خوشحالی و پایکوبی پرداخت و این شعر را می­خواند که در نامه عایشه بود.

ماالخبر مالخبر، علی کالاشقر إن تقـــدم نحر و إن تأخــــر عقر[23]

تأمل و صبر و اتمام حجت امیرالمومنین علی(عليه السلام) بر اصحاب جمل موثر نبود و ایشان هر لحظه بر طغیان خود می­افزودن و به فساد خود رو زمین می­پرداختند. گرچه جنگ با طلحه و زبیر و عایشه برای امیرالمومنین(عليه السلام) سنگین بود اما حکومت عدالت علی(عليه السلام) قابل سازش با این دنیا طلبان و فرصت طلبان نبود و در جنگ جمل که نزدیکی بصره رخ داده­است این فتنه پایان می­پذیرد.

حکم جنگ از نظر امیرالمومنین(عليه السلام)

واضح است که شیعه نظرات خود را در باب جنگ جمل و طرفین آن از روی دلیل بیان می­کنند. خوب است در این قسمت به بیانات امیرالمومنین(عليه السلام) در این واقعه اشاره شود تا علاوه بر صحت نظر شیعه بطلان نظرات دیگر فرق اسلامی که با این نظر مخالف هستند واضح شود. امام(عليه السلام) بعد از جنگ به اهل مدینه و کوفه و نیز خواهرگرامی­اش نامه­­هایی به مضمون شورش و خونررزی یاران جمل، کشتار شیعیان بصره، پیروزی خود، شکست ظالمین و پیمان شکنان، شهادت یاران خویش می­نویسند. نامه ایشان به ام­هانی اینگونه­ است.

سلام عليك

أحمد إليك الله الذي لا إله إلا هو أما بعد فإنا التقينا مع البغاة و الظلمة في البصرة فأعطانا الله النصر عليهم بحوله و قوته و أعطاهم سنة الظالمين فقتل منهم طلحة و الزبير و عبد الرحمن بن عتاب و جمع لا يحصى و قتل منا بنو مجدوع و ابنا صوحان و علباء و هند و ثمامة فيمن يعد من المسلمين رحمهم الله و السلام.[24] پس از جنگ نیز حضرت در میان کشتگان حاضر شد و وعده الهی را به کشتگانی چون طلحه، کعب بن سور، معبد بن زهیر، عبدالله بن حمید، عبدالله بن حکیم، عبدالله بن مغیره گوشزد کرد و نکوهش نمود. آن حضرت در افشاگری بر علیه اصحاب جمل بیانتات بسیاری فرمودند که به دو فراز از کلام ان حضرت اشاره می­کنیم:

اى مردم عايشه به همراهى طلحه و زبير به سوى بصره رفته و هر يك از طلحه و زبير حكومت را براى خود مي­خواهد، اما طلحه پسر عموى عايشه است و زبير هم شوهر خواهر اوست؛ به خدا سوگند اگر بدانچه مي­خواهند ظفر يابند و با اينكه هرگز بدان نائل نخواهند شد، هر يك از آن دو گردن رفيقش را مي­زند. سوگند به خدا اين زنى كه بر شتر سرخ سوار شده بر هيچ پشته‏اى نگذرد و هيچ عقده‏اى را نگشايد مگر در معصيت و غضب خداى تعالى تا اينكه خود و همراهانش را به هلاكت اندازد و اين عايشه همان زنى است كه سگهاى حوئب به او بانگ زنند (اشاره به حدیث پيغمبر (صلي الله عليه و آله) ) و طلحه و زبير مي­دانند كه هر دو به راه خطاء مي­روند.[25]

در فرازی دیگر می­فر ماید:

مخالفين من از مكه خارج شدند درحالي كه همسر رسول­خدا (صلي الله عليه و آله) را همانند كنيزى كه در موقع خريدنش به هر طرف كشيده مي­شود با خود به سوى بصره كشاندند. طلحه و زبير زنهاى خود را در خانه‏های خود گذاشته و همسر رسول خدا (صلي الله عليه و آله) را در ميان لشگری براى خود و ديگران نمايان ساختند. كسى از آن قشون نبود جز اينكه با اختيار و بدون اكراه با من بيعت كرده بود سپس نقض عهد كرده و بر کارگزار من و بر خزانه داران بيت المال مسلمين و ساير مردم بصره وارد شده گروهى را با ناجوانمردی كشته و گروهى را هم با نیرنگ به قتل رسانده‏ اند. به خدا سوگند اگر از مسلمين جز به مرد واحدى دست نمي­يافتند كه او را عمدا و بي­گناه كشته باشند، كشتن تمام لشگريان مخالفين براى من حلال بود؛ زيرا آنها در آنجا حاضر بودند و از كار زشت و منكر نهى ننموده و با زبان و دست از كشته شدن آن فرد بي­گناه منع نكرده‏اند، بلکه آنان به تعداد لشگريان خود از مسلمين را کشته‏ اند.[26]



[1] - محمد بن محمد بن نعمان، مفید، الجمل، قم، کنگره شیخ مفید، 1413هـ ق، ص 53 الی 70

[2] - محمد بن جریر، طبری، تاريخ الأمم و الملوك، بیروت، دارالتراث، دوم، 1387هـ­ق، ج‏4، ص 368

[3] - همان،ج‏2، ص175

[4] - ليقتل عثمان فيدعو إلى نفسه‏

[5] - محمد بن محمد بن نعمان، مفید، الجمل، قم، کنگره شیخ مفید، 1413هـ ق، ص 145 و 146و محمد بن جریر، طبری، تاريخ الأمم و الملوك، بیروت، دارالتراث، دوم، 1387هـ­ق، ج4، ص 379 و

[6] - احمدبن ابی­یعقوب، یعقوبی، تاريخ­ اليعقوبى، قم، اهل بیت(عليهم السلام) ، بی­تا، ج‏2، ص 175

[7] - محمد بن جریر، طبری، تاريخ الأمم و الملوك، بیروت، دارالتراث، دوم، 1387هـ­ق، ج‏4، ص459

[8] - ابن ابی­الحديد، معتزلى، شرح نهج البلاغة، قم، انتشارات كتابخانه آيت الله مرعشى، 1404 هـ ق، ج1، ص 231

[9] - محمد بن محمد بن نعمان، مفید، الجمل، قم، کنگره شیخ مفید، 1413هـ ق، ص 225

[10] - حلبی، ابوالفرج، السيرة الحلبية(إنسان العيون في سيرة الأمين المأمون)، بیروت، دارالکتب العلمیه، دوم، 1427هـ ق،ج‏3، ص402

[11] - محمد بن جریر، طبری، تاريخ الأمم و الملوك، بیروت، دارالتراث، دوم، 1387هـ­ق، ج‏4، ص380

[12] - ابوحاتم، تمیمی، السيرة النبوية و أخبارالخلفاء، بیروت، الکتب الثقافیه، سوم، 1417هـ ق، ج‏2، ص529 و محمد بن جریر، طبری، تاريخ الأمم و الملوك، بیروت، دارالتراث، دوم، 1387هـ­ق، ج‏4، ص444 و حلبی، ابوالفرج، السيرة الحلبية(إنسان العيون في سيرة الأمين المأمون)، بیروت، دارالکتب العلمیه، دوم، 1427هـ ق،ج‏3، ص402

[13] - احمد بن یحیی، بلاذری، أنساب الأشراف، بیروت، دارالفکر، اول، 1417 هـ ق، ج‏5، ص579

[14] - طبرسی، احمد بن علی، احتجاج مشهد، نشر مرتضی، 1403هـ ق، ج1، ص271

[15] - محمد بن محمد بن نعمان، مفید، الکافئه، قم، کنگره شیخ مفید، 1413هـ ق، ص 13

[16] - همان، ص 15 و ابن ابی­الحديد، معتزلى، شرح نهج البلاغة، قم، انتشارات كتابخانه آيت الله مرعشى، 1404 هـ ق، ج1، ص 232

[17] - ابن ابی­الحديد، معتزلى، شرح نهج البلاغة، قم، انتشارات كتابخانه آيت الله مرعشى، 1404 هـ ق، ج1، ص 232

[18] - محمد بن محمد بن نعمان، مفید، الجمل، قم، کنگره شیخ مفید، 1413هـ ق، ص 230

[19] - همان، ص 50 و 229

[20] - همان، ص 230 و ابن ابی­الحديد، معتزلى، شرح نهج البلاغة، قم، انتشارات كتابخانه آيت الله مرعشى، 1404 هـ ق،ج6، ص 215

[21] - علی بن یونس، نباطی بیاضی، الصراط المستقیم، نجف، کتابخانه حیدریه، 1384هـ ق، ج3، ص 163 و ابن ابی­الحديد، معتزلى، شرح نهج البلاغة، قم، انتشارات كتابخانه آيت الله مرعشى، 1404 هـ ق،ج6، ص217

[22] - ابن ابی­الحديد، معتزلى، شرح نهج البلاغة، قم، انتشارات كتابخانه آيت الله مرعشى، 1404 هـ ق،ج9، ص310

[23] - محمد بن محمد بن نعمان، مفید، الجمل، قم، کنگره شیخ مفید، 1413هـ ق، ص276

[24] - همان، ص397

[25] - معتزلى، ابن ابى­الحديد، شرح نهج البلاغة، قم، انتشارات كتابخانه آيت الله مرعشى، 1404 هـ ق، ج 1، ص233

[26] - همان، ج9، ص 308/موسسه آموزشی پژوهشی مذاهب اسلامی