موضوع: انواع گناه و معصیت و آثار آن

«گناه» عملی است كه با اراده و رضایت الهی در تضاد بوده ، با ایجاد نوعی " تاریكی" معنوی در نفس انسان، آدمى را از خدای متعال كه "نور" آسمانها و زمین است، دور مى‏سازد و به عبارت دیگر، موجب بازماندن وى از كمال و قرب به خدا مى‏گردد.
تعیین این كه چه چیزی گناه است و چه چیزی ثواب از طریق كتاب و سنت مقدور است، زیرا در بسیاری از موارد، گناه بودن عملی قابل تشخیص عقلانی نیست و خدای متعال است كه این موارد را به اقتضای علم و حكمت مطلق خود، از طریق وحی و دین، برای بشر بیان نموده است.


اقسام گناه:

عالمان اسلامی گناهان را بر دو گونه تقسیم نموده اند:

گناهان كبیره (بزرگ) و گناهان صغیره (كوچك)..

این تقسیم بندى از قرآن و روایات سرچشمه گرفته است ؛ در قرآن چنین مى خوانیم: اگر از گناهان كبیره اى كه از آن نهى شده اید، اجتناب كنید، گناهان كوچك شما را مى پوشانیم وشما را در جایگاه خوبى وارد مى سازیم . (نساء، 31)
و در جاى دیگر آمده است: و كتاب (نامه اعمال ) در آنجا گذارده شود، گنهكاران را مى بینى كه از آنچه در آن است ، ترسان و هراسناكند، و مى گویند: اى واى بر ما، این چه كتابى است كه هیچ عمل كوچك و بزرگى نیست ، مگر اینكه آن را شماره كرده است ؟ (كهف، 49)
و درباره بهشتیان مى خوانیم: مواهب آخرت ، جاودانه است براى آنانكه از گناهان بزرگ و كارهاى زشت پرهیز مى كنند. (شوری،38).
از این آیات به روشنى استفاده مى شود، كه گناهان ، دو گونه اند: كبیره و صغیره و همچنین استفاده مى شود بعضى از گناهان ، بدون توبه حقیقى بخشودنى نیست ، ولى بعضى از آنها بخشودنى است .
امام على (علیه السلام) در گفتارى فرمود: گناهان بر سه گونه اند: گناه بخشودنى و گناه نابخشودنى و گناهى كه براى صاحبش ، هم امید بخشش داریم و هم ترس از كیفر.
سپس فرمود: اما گناهى كه بخشیده است ، گناه بنده اى است كه خداوند او را در دنیا كیفر مى كند و در آخرت كیفر ندارد. در این صورت خداوند حكیم تر و بزرگوارتر از آن است كه بنده اش را دو بار كیفر كند.
اما گناهى كه نابخشودنى است ، حق الناس است یعنى ظلم بندگان نسبت به همدیگر كه بدون رضایت مظلوم بخشیده نمى شود. و اما نوع سوم ، گناهى است كه خداوند آن را بر بنده اش پوشانده ، توبه را نصیب او نموده است ، و در نتیجه آن بنده هم از گناهش هراسان است و هم امید به آمرزش پروردگارش دارد، ما نیز درباره چنین بنده اى ، هم امیدواریم و هم ترسان . (بحار الانوار، ج6، ص29)[1]

ملاك كبیره (بزرگ) بودن گناه:


در قرآن مجید و كلام معصومین (علیهم السلام) كلیه اعمالى كه گناه محسوب مى‏شود، بیان گردیده است ، منتهی كبیره بودن گناه، پیرو ملاك هایی است.
در كتاب تحریر الوسیله امام خمینى قدس سره پیرامون معیار گناهان كبیره ، چنین آمده است

1- گناهانى كه در مورد آنها در قرآن یا روایات اسلامى وعده آتش ‍ دوزخ ، داده شده باشد.
2- از طرف شرع ، به شدت ، از آن نهى شده است .
3- دلایلی وجود دارد كه معلوم می شود آن گناه ، بزرگتر از بعضى از گناهان كبیره است .
4- عقل ، حكم كند كه فلان گناه، كبیره است .
5- در ذهن مسلمینِ پاى بند به دستورات الهى ، چنین تثبیت شده كه فلان گناه ، از گناهان بزرگ است .
6- از طرف پیامبر (صلّى اللّه علیه و آله) یا امامان (علیهم السلام) در خصوص گناهى تصریح شده كه از گناهان كبیره است .
(برخی از فقها تعزیر را نشانه كبیره بودن گناه می دانند كه در این صورت استمنا نیز از گناهان كبیره محسوب خواهد شد ، زیرا در روایتی آمده است كه امام علی (علیه السلام) با زدن روی دست، شخص مستمنی را تعزیر فرمودند.)
البته گناهان كبیره نیز همه در یك سطح نیستند. بعضى بدون توبه بخشیده نمى‏شوند، مانند «شرك» و «قتل نفس» و برخى بدون توبه و تحت شرایطی و در اثر انجام كارهای نیك ممكن است مشمول مغفرت گردند.

فهرست گناهان كبیره:


روایات متعددى از ائمّه اطهار (علیهم السلام) به ما رسیده كه بیانگر تقسیم گناهان به كبیره و صغیره است ، ودر كتاب اصول كافى یك باب تحت عنوان" باب الكبائر" به این موضوع اختصاص یافته كه داراى 24 حدیث است .
در روایت اوّل و دوّم این باب ، تصریح شده كه گناهان كبیره ، گناهانى را گویند كه خداوند، دوزخ و آتش جهنم را بر آنها مقرر نموده است .
در بعضى از این روایات (روایت سوم و هشتم )، هفت گناه به عنوان گناه كبیره ، و در برخى از روایات (روایت 24) نوزده گناه به عنوان گناهان كبیره ، شمرده شده است .
گرچه هر گناه ، چون مخالفت فرمان خداى بزرگ است ، سنگین و بزرگ است، ولى این موضوع منافات ندارد كه بعضى از گناهان نسبت به خود و آثارى كه دارد، بزرگتر از برخى دیگر باشد، و به گناهان بزرگ و كوچك تقسیم گردد.
گناهان كبیره در كلام امام صادق) علیه السلام):
عمروبن عبید یكى از علماى اسلام ، به حضور امام صادق (علیه السلام) آمد، سلام كرد و سپس این آیه را خواند: نیكوكاران كسانى هستند كه از گناهان بزرگ ، و زشتى پرهیز مى كنند. (شوری، 38)
سپس سكوت كرد و دنبال آیه را نخواند؛ امام صادق (علیه السلام) به او فرمودند: چرا سكوت كردى ؟! او گفت : دوست دارم ، گناهان كبیره را از كتاب خداوند بدانم .
آنگاه امام صادق (علیه السلام) گناهان كبیره اى را كه در قرآن آمده بیان نمودند:
1- بزرگترین گناهان كبیره ، شرك به خدا است : قرآن مى فرماید كسی كه براى خدا، شریك قرار دهد، خداوند بهشت را بر او حرام مى كند. (مائده، 72 )


2- ناامیدى از رحمت خدا: هیچ كس جز كافران از رحمت خدا، نومید نگردد. (یوسف،87)


3- ایمنى از مكر (عذاب و مهلت ) خدا: از مكر خدا ایمن نشود، مگر مردم زیان كار. ( اعراف، 99)


4- عقوق (و آزار) والدین : چنان كه قرآن از زبان عیسى (علیه السلام) مى فرماید: خدا دستور داده كه به مادرم نیكى كنم و مرا زورگوى تیره بخت قرار نداده است . (مریم، 32)


5- كشتن انسانِ بى گناه : و هر كس فرد با ایمانى را از روى عمد، به قتل برساند مجازات او، دوزخ است كه جاودانه در آن مى ماند، و خداوند بر او غضب مى كند و از رحمتش دور مى سازد و عذاب عظیمى براى او آماده ساخته است . (نساء، 93)


6- نسبت نارواى زنا به زن پاكدامن : كسانى كه زنان پاكدامن و بى خبر (از هر گونه آلودگى ) و با ایمان را متهم مى سازند، در دنیا و آخرت ، از رحمت الهى بدورند، و عذاب بزرگى در انتظارشان است . (نور، 23)


7- خوردن مال یتیم: همانا كسانى كه اموال یتیمان را مى خورند، آنها در شكم هاى خود، آتش فرو مى برند و بزودى در آتش سوزان مى سوزند. ( نساء، 10)


8- فرار از جبهه جهاد: و هر كس در آن هنگام (جنگ ) به آنها پشت كند مگر در صورتى كه هدفش ، كناره گیرى از میدان براى حمله مجدد و یا به قصد پیوستن به گروهى (از مجاهدان ) بوده باشد (چنین كسى ) گرفتار خشم پروردگار خواهد شد، و جایگاه او جهنم ، و چه بد عاقبتى است . ( انفال، 16)


9- ربا خوارى: كسانى كه ربا مى خورند، بر نمى خیزند مگر مانند كسى كه شیطان باتماس ‍ خود، او را همچون دیوانه ، آشفته حال كرده است . ( بقره، 275)


10- سحر و جادو: قطعا دانستند كه هر كس خریدار جادو شود، در آخرت ، بى بهره خواهد بود. ( بقره، 102)
11- زنا: هر كس كه زنا كند، مجازاتش را خواهد دید، عذاب چنین كسى در قیامت ، مضاعف گردد و با خوارى ، همیشه در آن خواهد ماند. ( فرقان، 68)


12- سوگند دروغ براى گناه : كسانى كه پیمان خود با خدا و سوگندهاى خود را به بهاى اندك مى فروشند، در آخرت ، بى بهره اند. (آل عمران، 77)


13- خیانت در غنایم جنگى : و هر كه در غنیمت جنگى ، خیانت كند، روز قیامت با آنچه خیانت كرده بیاید. ( آل عمران، 161)


14- نپرداختن زكات واجب : در آن روز) طلاها و نقره ها را) در آتش دوزخ داغ و سوزان كرده و با آن صورت ها و پهلوها و پشت هایشان را داغ مى گذارند. ( توبه، 35)
15- گواهى به دروغ ، كتمان : و هر كس گواهى دادن را پنهان كند، قلبش گنهكار است . ( بقره، 283)


16- شراب خوارى : اى كسانى كه ایمان آورده اید، شراب و قمار و بت ها و تیرهاى قرعه پلیدند و از عمل شیطانند. پس از آنها دورى كنید باشد كه رستگار شوید. ( مائده، 90)


17- ترك نماز یا واجبات دیگر بطور عمد، زیرا پیامبر (صلّى اللّه علیه و آله) فرمود: هر كس عمدا نماز را ترك كند از پیمان خدا و رسول خدا بیزارى جسته است . (بحار الانوار، ج47، ص17)[2]


18و19- پیمان شكنى و قطع رحم ، چنانكه خداوند مى فرماید: براى آنانكه (پیمان را مى شكنند و قطع رحم مى كنند) لعنت و خانه بد در آخرت ، است. (رعد، 25)
امام صادق (علیه السلام) به اینجا كه رسید، عمروبن عبید در حالى كه از شدت ناراحتى ، شیون مى كشید از محضر آن حضرت خارج شد و مى گفت: به هلاكت رسید آنكس كه به راءى ، فتوا داد، و در فضل و علم با شما، ستیزكرد. (بحارالانوار، ج76، ص 8)

امام خمینی (رض) در كتاب تحریر الوسیله مى گوید: گناهان كبیره ، بسیار است ، بعضى از آنها عبارتند از:
1- نا امیدى از رحمت خدا. 2- ایمن شدن از مكر خدا. 3- دروغ بستن به خدا یا رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و یا اوصیاى پیامبر علیهم السلام4- كشتن نا بجا.

پی نوشتها:
[1] . ان الذنوب ثلاثه ... فذنب مغفور و ذنب غیر مغفور و ذنب نرجو لصاحبه و نخاف علیه... .
[2] . من ترك الصّلاه متعمّدا فقد بَرى من ذمّه اللّه و ذمّه رسول اللّه.
سيد مصطفي علم خواه

<----->


5- عقوق پدر ومادر
6- خوردن مال یتیم از روى ظلم .
7- نسبت زنا به زن با عفت .
8- فرار از جبهه جنگ با دشمن .
9- قطع رحم .
10- سحر و جادو.
11- زنا.
12- لواط.
13- دزدى .
14- سوگند دروغ .
15- كتمان گواهى . (در آنجا كه گواهى دادن واجب است )
16- گواهى به دروغ .
17- پیمان شكنى .
18- رفتار بر خلاف وصیّت .
19- شرابخوارى . 20- رباخوارى .
21- خوردن مال حرام .
22- قمار بازى .
23- خوردن مردار و خون .
24- خوردن گوشت خوك .
25- خوردن گوشت حیوانى كه مطابق شرع ذبح نشده است .
26- كم فروشى .
27- تعرّب بعد از هجرت . یعنى انسان به جایى مهاجرت كند كه دینش ‍ را از دست مى دهد.
28- كمك به ستمگر.
29- تكیه بر ظالم .
30- نگهدارى حقوق دیگران بدون عذر.
31- دروغگویى .
32- تكبر.
33- اسراف و تبذیر.
34- خیانت .
35- غیبت .
36- سخن چینى .
37- سر گرمى به امور لهو.
38- سبك شمردن فریضه حج .
39- ترك نماز.
40- ندادن زكات .
41- اصرار بر گناهان صغیره.


از این میان شرك به خدا و انكار آنچه را كه خداوند دستور داده ، و دشمنى با اولیاى خدا، از بزرگترین گناهان كبیره است. همانگونه كه بیان شد طبق فتواى امام خمینى قدس سره گناهان كبیره ، بسیار است و آنچه در بالا ذكر شد قسمتى از آنها است ، مثلا توهین به كعبه و قرآن و پیامبر( صلّى اللّه علیه و آله) و امامان (علیهم السلام) یا ناسزا گفتن به آنها و بدعت گذارى و.... از گناهان كبیره است .

موارد تبدیل گناه صغیره به كبیره:

از آیات و روایات استفاده مى شود كه در چند مورد، گناه صغیره ، تبدیل به كبیره شده و حكم گناهان كبیره را پیدا مى كند از جمله :

اول. اصرار بر صغیره:
تكرار گناه صغیره ، آن را تبدیل به گناه كبیره مى كند، و اگر انسان حتى یك گناه كند، ولى استغفار نكند، و در فكر توبه هم نباشد، اصرار به حساب مى آید. صغیره همچون نخ نازك و باریكى است كه اگر تكرار شود، طناب و ریسمان ضخیمی مى گردد كه در این صورت پاره كردنش مشكل است
قرآن درباره ى پرهیزكاران مى فرماید: آنان آگاهانه بر گناهانشان ، اصرار نورزند. (آل عمران، 135)
امام باقر (علیه السلام) در شرح این آیه فرمود: اصرار، عبارت از این است كه كسى گناهى كند و از خدا آمرزش نخواهد و در فكر توبه نباشد.
امیرمؤمنان على (علیه السلام) فرمود: از اصرار بر گناه بپرهیز، چرا كه از بزرگترین جرایم است. (مستدرك الوسایل،موسسه آل البیت، ج11، ص368)[1]
از گناهان كوچك غافل نشویم:
امام صادق (علیه السلام) فرمود: رسول خدا (صلّى اللّه علیه و آله) همراه یاران (در سفرى ) در سرزمین بى آب و علفى فرود آمد، به یارانش فرمود: ائتوابحطب ، هیزم بیاورید كه از آن آتش روشن كنیم تا غذا بپزیم . یاران عرض كردند: اینجا سرزمین خشكى است و هیچگونه هیزم در آن نیست !. رسول خدا (صلّى اللّه علیه و آله) فرمود: بروید هر كدام هر مقدار مى توانید جمع كنید آنها رفتند و هر یك مختصرى هیزم یا چوب خشكیده اى با خود آورد و همه را در پیش روى پیامبر (صلّى اللّه علیه و آله) روى هم ریختند، پیامبر صلّى اللّه علیه و آله فرمود: این گونه گناهان ، روى هم انباشته مى شوند.
سپس فرمود: ایّاكم و المحقّرات من الذّنوب از گناهان كوچك بپرهیزید كه همه آنها جمع و ثبت مى گردد. ...( اصول كافی، ج2، ص 288 ) امام صادق علیه السلام فرمود: لا صَغیره مع الاِصرار در صورت اصرار، گناه صغیره اى نباشد. ( بحار الانوار، ج 8، ص 352)

دوم . كوچك شمردن گناه:

كوچك شمردن گناه ، آن را به گناه بزرگ تبدیل مى كند، براى روشن شدن موضوع ، به این مثال توجه كنید:
اگر كسى سنگى به سوى ما پرتاب كند، ولى بعداً پشیمان شده و عذرخواهى كند، ممكن است او را ببخشیم ، ولى اگر سنگ ریزه اى به ما بزند، و در مقابلِ اعتراض بگوید: این كه چیزى نیست ، بى خیالش . او را نمى بخشیم ، زیرا این كار، از روح استكبارى او پرده برمى دارد و بیانگر آن است كه او گناهش را كوچك مى شمرد. به این روایات توجه كنید:
امام حسن عسكرى (علیه السلام) فرمود: از گناهان نابخشودنى این است كه انسان بگوید: كاش مرا به غیر از این گناه مجازات نكنند؛ یعنى آن گناهِ مورد اشاره را كوچك بشمرد. ( بحارالانوار، ج50، ص250)
امیرمؤ منان على (علیه السلام) مى فرماید: بدترین گناهان ، آن است كه صاحبش آن را كوچك بشمرد. ( كلمه التقوی، ج2، ص294)
امام صادق (علیه السلام) فرمود: از گناه حقیر و ریز، بپرهیز (سبك مشمار) كه آمرزیده نشود. عرض كردم : گناهان حقیر چیست !؟ فرمود آن است كه : كسى گناه كند و بگوید خوشا به حال من اگر غیر از این گناه نداشتم . (مشكوه الانوار، ص273)

سوم. اظهار خوشحالى هنگام گناه:

لذت بردن از گناه و شادمانى هنگام انجام گناه ، از امورى است كه گناه را بزرگ مى كند و موجب كیفر بیشتر مى شود. در اینجا به چند روایت توجه كنید:
امیرمؤ منان على (علیه السلام) فرمود: بدترین بدها كسى است كه به انجام بدى خوشحال گردد. ( عیون الحكم و المواعظ، ص294)[2]
و نیز فرمود: كسى كه از انجام گناه ، لذت ببرد خداوند ذلّت را به جاى آن لذّت به او مى رساند. (عیون الحكم والمواعظ، ص436)[3]
امام سجاد (علیه السلام) فرمود: از شاد شدن هنگام گناه بپرهیز، كه این شادى بزرگتر از انجام خود گناه است . ( بحارالانوار، ج75، ص159) و نیز فرمود: عذاب دردناك گناه شیرینى آن را تباه مى سازد.[4]

چهارم. گناه از روى طغیان :
یكى دیگر از امورى كه موجب تبدیل گناه كوچك به گناه بزرگ مى شود، طغیان و سركشى در انجام گناه است ؛در قرآن كریم می خوانیم: و اما آنها كه طغیان كردند و زندگى دنیا را مقدم شمردند، بى گمان جایگاهشان دوزخ است.[5]

پنجم. مغرور شدن به مهلت الهى:
دیگر از امورى كه گناه كوچك را به گناه بزرگ تبدیل مى كند، آن است كه گنهكار مهلت خدا و مجازات نكردن سریع او را دلیل رضایت خدا بداند و یا خود را محبوب خدا بداند.
گناهكاران در دل مى گویند: چرا خدواند مارا به خاطر گناهانمان عذاب نمى كند؟ جهنم براى آنها كافى است ، وارد آن مى شوند و بد جایگاهى است .
وعده عذاب جهنم براى چنین افرادى ، دلیل آن است كه گناه افرادى كه مغرور به عدم مجازات سریع خداوند هستند، گناه كبیره است . (مجادله، 8)


ششم. تجاهر به گناه:
آشكار نمودن گناه نیز، گناه صغیره را تبدیل به گناه كبیره مى كند، شاید از این نظر كه آشكار نمودن گناه حاكى از تجرّى و بى باكى بیشتر گنهكار است ، و موجب آلوده كردن جامعه ، و عادى نمودن گناه مى گردد.
امیرمؤ منان على (علیه السلام) فرمود: از آشكار نمودن گناهان بپرهیز، كه آن از سخت ترین گناهان است. (عیون الحكم والمواعظ، ص95) و حضرت رضا (علیه السلام) فرمود: پاداش پنهان كننده كردار نیك ، معادل هفتار كار نیك است ، و آشكار كننده گناه ، خوار مى باشد. (بحارالانوار، ج67، ص251)


هفتم. گناه شخصیت ها:

گناه آنان كه در جامعه ، داراى موقعیت خاص هستند، با گناه دیگران یكسان نیست ، و چه بسا گناه صغیره آنها، حكم گناه كبیره را داشته باشد، زیرا گناه آنها داراى دو بعد است : بعد فردى و بعد اجتماعى
گناه شخصیت ها و بزرگان از نظر بعد اجتماعى مى تواند زمینه ى اغوا و انحراف جامعه و موجب سستى دین مردم شود. بر همین اساس ، حساب خداوند با بزرگان و شخصیت ها، غیر از حساب او با دیگران است .


گناه بزرگان از دیدگاه قرآن:
در سوره حاقهّ در باره عالمان بدعت گذار مى خوانیم و اگر او (پیامبر) سخن دروغ بر ما مى بست ، ما او را با قدرت مى گرفتیم ، سپس ‍شاهرگش را قطع مى كردیم ، و احدى از شما نمى توانست مانع شود و از او حمایت كند. (حاقهّ، 44 تا 48)
در قرآن افراد بدعت گذار و تحریف گر بسیارى مطرح شده اند اما خدا درباره ى هیچكدام از آنها این گونه سخن نگفت كه : رگ گردنت را مى زنیم ، ولى به پیامبر (صلّى اللّه علیه و آله) به خاطر عصمت و مقام علم و آگاهیش چنین مى فرماید، زیرا او شخص بزرگى است كه گناهش نیز بسیار بزرگ است .
بنابراین آنان كه داراى شخصیت علمى و دینى هستند و انتسابشان به دستگاه دین بیشتر است ، مسئولیت بیشترى دارند.


گناه بزرگان از دیدگاه روایات:

امام صادق علیه السلام در ضمن گفتارى فرمود: هفتاد گناه از جاهل ، بخشیده مى شود قبل از آنكه یك گناه از عالم ، بخشیده گردد. (بحارالانوار،ج75، ص193)
رسول اكرم (صلّى اللّه علیه و آله) در ضمن گفتارى فرمود: اگر عالمان دین و زمامداران ، فاسد شدند، مردم نیز فاسد مى شوند.
و در سخن دیگر فرمود: عوام امت من اصلاح نمى شوند مگر با اصلاح خواص امت من ! شخصى پرسید: خواص امت چه كسانى هستند؟. فرمود: خواص امت من چهار دسته اند:

1 -زمامداران . 2 -دانشمندان . 3 - عابدان. 4- تاجران.

شخصى دیگر پرسید: چگونه ؟ پیامبر صلّى اللّه علیه و آله فرمود: زمامداران چوپانان مردمند، وقتى چوپان گرگ شود، گوسفندان چگونه بچرند؟ و علما طبیبان مردمند، وقتى طبیب بیمار باشد، بیماران را چه كسى درمان كند، بندگانِ عابد خداوند راهنماى مردمند، اگر راهنما گمراه شد، چه كسى راه رونده را هدایت مى كند؟ و تاجران امین مردمند، وقتى كه امین خیانت كرد، به چه كسى باید اطمینان نمود؟
بنابراین گناه مسئولین ، چهره ها، علما، نهادها، نویسندگان ، بزرگان و سادات بیشتر به حساب مى آید.

پی نوشتها:
[1] . ایاك و الاصرار فانه من اكبر الكبائر و اعظم الجرائم.
[2] . شر الاشرار من تبهّج بالشر.
[3] . مَن تَلذّذ بمعاصِى الله ذُل.
[4] . حلاوه المعصیه یفسدها الیم العقوبه.
[5] . امّا مَن طَغى وَ اثَر الحَیاه الدّنیا فَاِنّ الجَحِیمَ هِىَ المَاءوى.


سيد مصطفي علم خواه



1