موضوع: ذكر خدا عمل را صالح مي كند!(مرحوم آيت الله فلسفى (ره))

شرحي بر بخشي از دعاي مكارم اخلاق
ذكر خدا عمل را صالح مي كند!
مرحوم آيت الله فلسفى (ره)

«اللهم صل علي محمد و آله و نبهني لذكرك في اوقات الغفله»

حضرت سيدالساجدين، زين العابدين(ع)، در اين قطعه دعا، از پيشگاه الهي مي خواهد كه بر محمد و آلش درود فرستد. سپس يك درخواست از ذات اقدس الهي مي كند و عرض مي كند: بار الها! در مواقع غفلت به من آگاهي و توجه عطا فرما تا همواره به ياد تو باشم.
در جمله دعاي امام(ع) دو كلمه آمده است كه از نظر لغت بايد روشن شود، يكي كلمه «غفلت» است و آن ديگر كلمه «ذكر». راغب مي گويد:. «غفلت» سهوي است كه بر اثر قلت تحفظ و كمي بيداردلي بر انسان غلبه مي كند.
در قرآن شريف و روايات اولياي دين، كلمه «غفلت» مكرر به كار رفته است، ولي همه غفلت ها از نظر شرع و عقل يكسان نيستند، بعضي از غفلت ها در امور ديني و تشريعي يا امور تكويني و طبيعي روي مي دهد و انسان غافل سهواً قدمي برخلاف بر مي دارد. در اين قبيل مواقع، شخصي كه بر اثر غفلت، تخلف كرده، نه استحقاق كيفر دارد و نه شايسته توبيخ است. اين سهو، مستند به ساختمان طبيعي است كه گاه آدمي دچار آن مي شود. مثلاً روزه داري قصد روزه نموده و طبق وظيفه شرعي امساك مي كند، اما در يكي از روزها، غفلت كرده و آب خورده است. روزه وي با اين عمل سهو، باطل نمي شود. گاه يك فرد بر اثر بيماري جهاز هاضمه نزد طبيب مي رود، او دستورهايي مي دهد، از آن جمله مي گويد حتماً بايد از ميوه و سبزي خام پرهيز نمايي. مريض دستورهاي پزشك را به كار مي بندد، ولي در خلال ايام بيماري يك بار دچار غفلت مي شود و قدري ميوه خام مي خورد. او در اين عمل نمي خواسته از دستور طبيب معالج سر باز زند، بلكه بر اثر سهو طبيعي، مرتكب تخلف شده است. ناگفته نماند سهو در انجام عملي، اثر وضعي آن عمل را از بين نمي برد، مريضي كه به عوارض جهاز هاضمه مبتلا است و به دستور پزشك موظف است از خوردن ميوه و سبزي خام اجتناب كند، اگر سهواً قدري ميوه خورد، اثر بد آن به علت غفلت بيمار زايل نمي شود. در شرع اسلام نيز اگر كسي مال ديگري را سهواً و به طور ناآگاه تلف كند، چون سوء نيت نداشته، مرتكب گناه نشده است، ولي ضمان آن در جاي خود محفوظ است و بايد قيمت آن مال تلف شده را بپردازد.

غفلت از محاسبه نفس
گاهي كلمه غفلت در روايات به كار برده شده و مقصود، عدم توجه مسلمانان به محاسبه نفس خويشتن و تسامح در بررسي اعمال روزانه اي است كه مرتكب شده اند. علي(ع) مي فرمايد: «من حاسب نفسه ربح و من غفل عنها خسر»؛ كسي كه حساب نفس خود را برسد، سود مي برد و اگر از نفس خود غافل شود، زيان مي بيند.
و نيز فرموده است: «دوام الغفله تعمي البصيره»؛ غفلت هميشگي، چشم بصيرت آدمي را نابينا مي كند.
از جمله وظايفي كه پيروان اسلام براي خودسازي و اصلاح نفس خويش به عهده دارند، اين است كه همه روزه با دقت به حساب خود برسند و نيك و بدهاي آن روز را با دقت بررسي كنند.
حضرت موسي بن جعفر(ع) به هشام فرمود: از ما نيست كسي كه هر روز به حساب نفس خود نرسد، اگر كار خوب انجام داده در افزايش آن بكوشد و اگر مرتكب گناه شده، توبه و از پيشگاه باري تعالي طلب مغفرت كند.
كساني كه در دار دنيا، يعني جهان تكليف، زيست مي كنند، مي توانند با اراده و اختيار خويش به حساب خود برسند، حقوق صاحبان حق را بپردازند، از گناهاني كه مرتكب شده اند استغفار كنند و با اين عمل، قطعاً بار سنگين قيامت شان سبك مي شود و زمينه نجات شان فراهم مي آيد. اولياي گرامي اسلام با منطقي پدرانه، اين مهم را به پيروان خود توصيه كرده اند. رسول اكرم(ص) فرموده است: «در دنيا به حساب خود برسيد، پيش از آنكه در قيامت به حساب تان برسند. خويشتن را از جهت اعمالي كه مرتكب شده ايد، بسنجيد، قبل از آنكه مورد سنجش قرار گيريد.»
اگر در اين جهان به حساب خود برسيم، به نفع فرداي خويش قدمي برداشته ايم و اگر از محاسبه غافل باشيم تا آنكه مرگ فرارسد، دار تكليف سپري مي شود و عوالم بعد از مرگ آغاز مي شود، آنجا عمل در كار نيست، فقط عالم حساب است و محكمه قضا.
«محمدبن مسلم زهري» از افراد تحصيل كرده و عالم بود. او در عصر حضرت زين العابدين(ع) مي زيست. بدبختانه مجذوب دستگاه حكومت بني اميه شد و عمال ظالم حكومت از وجودش به نفع خود و به ضرر اسلام استفاده بسيار كردند. حضرت زين العابدين(ع) به اميد اينكه او را به خود آورد و از غفلتش برهاند، نامه مفصل و مبسوطي به وي نوشت و در ضمن او را به خطاهايي كه مرتكب مي شد، آگاهي داد. در آغاز نوشته خود مرقوم فرمود:
«فانظر اي رجل تكون غدا اذا وقفت بين يدي الله عز و جل فسالك عن نعمه عليك كيف رعيتها و عن حججه عليك كيف قضيتها و لا تحسبن الله قابلا منك بالتعذير و لا راضيا منك بالتقصير»؛ با چشم دل در خودت نظر كن كه فرداي قيامت چه شخصي خواهي بود، موقعي كه در پيشگاه الهي حاضر مي شوي، از نعمت هايي كه به تو داده سوال مي كند چگونه رعايت نمودي، از حجت هايي كه بر تو دارد سوال مي كند چگونه قضاوت كردي، گمان مبر باري تعالي از تو عذري را بپذيرد و با اعتراف به تقصير از تو راضي شود.
محاسبه نفس به معناي فروافكندن پرده غفلت است، محاسبه نفس به معناي از خوب و بد گفتار و رفتار خويش آگاه شدن است، محاسبه نفس پرونده اعمال آدمي را در پيش رويش مي گشايد، از گناهان و لغزش هايي كه مرتكب شده است آگاهش مي سازد و او را وامي دارد تا با استغفار از خالق و استرضاي از مخلوق، لكه هاي تيره را از صفحه اعمال خود بزدايد و بار مسئوليت خويش را سبك كند. اين موفقيت بزرگ نصيب كساني مي شود كه محاسبه نفس را جدي بگيرند و با تصميم قاطع به تصفيه حساب ها همت گمارند.
علي(ع) فرمود: «با نفس خود جهاد كن و حساب او را رسيدگي نما، همانند شريكي كه به حساب شريك خود مي رسد و حقوق خداوند را آنچنان از وي مطالبه كن كه دشمن از دشمن طلب مي كند. چه آنكه سعادتمندترين مردم كسي است كه پذيراي محاسبه نفس باشد.»

آزردگي ائمه(عليهم السلام) از غفلت مسلمين
ائمه معصومين(عليهم السلام) از اينكه عده زيادي از مسلمانان به حساب نفس خود رسيدگي نمي كنند و ايام عمر را به غفلت مي گذرانند، متأثرند و افسوس مي خورند. بعضي از آن بزرگواران در ايام حيات خود مراتب آزردگي خاطر خويشتن را به زبان مي آوردند و دعا مي كردند كه اينان پس از مرگ از عمل خود دچار ندامت نشوند. علي(ع) ضمن يكي از خطبه هاي خود، چنين فرموده است: «افسوس بر هر انسان غافلي كه عمرش بر او حجت باشد و ايام زندگي اش بر وي منجر به شقاوت شود. از پيشگاه خداوند مي خواهيم كه ما و شما را از كساني قرار ندهد كه نعمت الهي آنان را به كفران و طغيان كشانده، هدف باطلش وي را به تقصير در طاعت واداشته و بر اثر اين اعمال نادرست، پس از مرگ به پشيماني و اندوه دچار شده است.»
خلاصه، غفلت از محاسبه نفس در دار دنيا ممكن است بسياري از مسلمانان را در روز حساب قيامت با مشكلات بزرگي مواجه كند و آنان را در معرض عذاب سنگين الهي قرار دهد. غفلت بسيار مهم و خطرناك است كه موجب كفر به خداوند و عذاب عظيم قيامت مي شود، غافل ماندن از آيات الهي و بي اعتنايي به دلايل و شواهد توحيد است. موقعي كه تمام توجه يك انسان به زندگي دنيا و امور مادي معطوف مي شود، خود را فراموش مي كند، انسانيت خويش را از ياد مي برد، به نداي عقل، به دعوت معرفت فطري و به قضاوت عادلانه وجدان اخلاقي كه ودايع الهي و سرمايه هاي ارزشمند انساني هستند بي اعتنا مي شود، به آيات خدا كه راه نيل به توحيد است دقت نمي كند و سرانجام اين غفلت ها موجب كفر او مي شود و زمينه عذاب شديد قيامتش را فراهم مي آورد.
«ان الذين لايرجون لقاءنا و رضوا بالحيوه الدنيا و اطمانوا بها و الذين هم عن آياتنا غافلون¤ اولئك ماويهم النار بما كانوا يكسبون» (يونس: 8ـ7)
آنانكه به لقاي خداوند و بازگشت به سوي او عقيده ندارند، فقط به زندگي دنيا خشنود و مطمئنند و همچنين كساني كه از آيات الهي غافلند به كيفر اعمالي كه مرتكب شده اند، جايگاه شان در قيامت، آتش دوزخ خواهد بود.

ذكر قلب و ذكر لسان
«ذكر» داراي دو معني است: اول، تلفظ كردن و به زبان آوردن چيزي است. دوم، حاضر ساختن چيزي در ذهن به طوري كه از صفحه خاطر غايب نشود.
در روايات اولياي اسلام، كلمه «ذكر» به هر دو معني در مورد ياد باري تعالي آمده است، ولي ذكر قلب بالاتر از ذكر زبان است، زيرا ذكر قلب است كه مي تواند افراد را به راه طاعت الهي سوق دهد و از معصيت بازدارد.
امام صادق(ع) فرمود: از شديدترين فرايض خداوند بر مردم، يكي انصاف دادن از ناحيه خودت نسبت به ديگران، دوم تعاون برادر مسلم در مالت و سوم بسيار در ياد خدا بودن. سپس فرمود: مرادم از «ياد خداوند» ذكر به زبان نيست، با آنكه به زبان ياد خدا بودن ذكر است، بلكه مرادم از ذكر خداوند، در زمينه حلال و حرام الهي است، اگر چيزي طاعت است، عمل كند و اگر معصيت است، ترك گويد.
ذكر قلبي نيز به اعتبار آثار و نتايج مفيدي كه از خود به جاي مي گذارد، ارزش هاي معنوي متفاوت دارد. مهم ترين اثر ذكر قلبي آن است كه بتواند انسان را از گناه منصرف كند و سد راه هوي و شهوات نفساني شود.
اميرالمومنين(ع) فرمود: ذكر حضرت باري تعالي دو قسم است: يكي ذكر خداوند است در موقع مصيبت و برتر از آن ذكر خداوند است در مورد محرمات الهي كه بتواند ياد خدا، آدمي را از گناه باز دارد.
حب مال و علاقه به تكثير ثروت از جمله اموري است كه مي تواند در زمينه تجارت و داد و ستد، آدمي را از مسير پاكي و درستكاري منحرف كند و به اعمال خائنانه و خلاف انصاف و انسانيت وادار سازد. سودجويي قادر است انسان عاشق مال را از طرفي چنان مجذوب كند كه از اطاعت الهي و اداي فرايض يوميه بازماند، متوجه نشود كه وقت نماز رسيده و بايد امر الهي را اجابت كند يا اگر متوجه شود، جاذبه مال نگذارد از جاي برخيزد و به نداي پروردگار لبيك گويد و از طرف ديگر براي نيل به منافع بيشتر، در انجام معاملات به انواع گناهان از قبيل ربا و خيانت، تقلب و دروغ، اغفال مشتري و قسمت هاي خلاف واقع، احتكار و كم فروشي و ديگر اعمالي از اين قبيل دست بزند و راه فساد و تباهي را در پيش گيرد. بازرگانان و پيشه وراني كه مومن واقعي هستند و همواره دل شان در ياد خداوند است، از اين قبيل خطرات و آلودگي ها مصون و محفوظ هستند. قرآن شريف درباره اينان فرموده: «رجال لا تلهيهم تجاره و لا بيع عن ذكر الله»(نور: 37) مردان باايماني كه از خلق و خوي مردانگي برخوردارند، تجارت و داد و ستد، آنان را از ياد خداوند غافل نمي نمايد و به انحراف گرايش نمي كند، اوامر الهي را اطاعت مي كنند و از منهياتش اجتناب مي نمايند و عمر را به پاكدامني و درستكاري مي گذرانند.

ثمرات ذكر الهي
امام علي(ع) فرمود: «من عمر قلبه بدوام الذكر حسنت افعاله في السر و الجهر»؛ كسي كه دل خود را با ياد دائمي خداوند آباد كند، كارهايش در پنهان و آشكار نيكو خواهد بود.
خداوند در قرآن شريف به پيغمبر گرامي(ص) دستور داده: « و اذكر ربك في نفسك تضرعا و خيفه»(اعراف:205)؛ در اعماق قلبت با حال تذلل و تضرع آميخته به خوف، در ياد پروردگارت باش.
گرچه مخاطب آيه، رسول گرامي اسلام(ص) است، ولي اين دستور آموزشي است به تمام اهل ايمان، زيرا كسي كه در دل خداوند را به ياد دارد، از خلوص واقعي برخوردار است، اما ذكر به زبان ممكن است در پاره اي از مواقع رنگ ريا به خود بگيرد. علاوه بر اين، ذكر قلب است كه اعمال بدن را اصلاح مي كند و آنها را به مسير صحيح كه مرضي باري تعالي است، هدايت مي نمايد. جالب آنكه به موجب بعضي از روايات كه ذيل اين آيه آمده، پاداش ذكر قلب آنقدر بزرگ است كه جز ذات اقدس الهي كسي نمي داند.
«زراره» كه از اصحاب امام باقر و امام صادق (عليهماالسلام) بود، از يكي از آن دو امام حديث نموده كه فرمود: ملك مأمور ثبت اعمال مردم نمي نويسد مگر آن را كه خودش شنيده است و خداوند در قرآن شريف فرموده است: «پروردگارت را در دل ياد كن به حال تضرع و ترس.» امام(ع) فرمود: عظمت ثواب اين ذكر را كه بنده در نفس خود انجام داده است، جز خداوند كسي نمي داند.
به ياد حضرت حق بودن در قلب، ضامن حسن اجراي احكام الهي است. كسي كه همواره دلش به ياد خداوند باشد و خويشتن را در حضور مقدس او احساس كند، هرگز فكر مخالفتش را در سر نمي پرورد و مطيع بي قيد و شرط ذات اقدس او خواهد بود. البته اين موفقيت عظيم نصيب اولياي بزرگ الهي است، اما افراد عادي كه به خداوند ايمان دارند ولي به ياد دائمي او موفق نيستند، بايد مراقبت كنند، در مواقعي كه مي خواهند قدمي بردارند و حقوق ديگران به آنها وابستگي دارد، حتماً به ياد خدا باشند تا در پناه او از خطا و تضييع حقوق اين و آن مصون بمانند.
رسول اكرم(ص) فرمود: به ياد خداوند باش در كنار تصميمت، وقتي همت مي گماري و در كنار زبانت، وقتي حكم مي كني و در كنار دستت، موقعي كه تقسيم مي نمايي.
امام باقر(ع) فرمود: مومن پيوسته در نماز است؛ مادامي كه دلش در ياد حضرت باري تعالي است، ايستاده باشد يا نشسته يا در حال درازكش. خداوند در قرآن شريف فرمود: آنان كه به ياد او هستند در حال قيام و قعود يا موقعي كه به پهلو دراز كشيده اند، اينان در آفرينش آسمان ها و زمين فكر مي كنند و مي گويند: پروردگارا! اين جهان را بيهوده نيافريده اي، تو پاك و منزهي، ما را از آتش رهايي بخش.
كسي كه همواره در ياد خداوند است، فكر بد در سر نمي پرورد و تحت تأثير وسوسه هاي شيطاني و تلقين هاي خائنانه قرار نمي گيرد، او در پرتو ذكر خداوند، ضميري روشن و بصيرتي واقع بين دارد، هرگز صراط مستقيم الهي را در شئون مختلف زندگي ترك نمي گويد.