موضوع: آدم و بيت المقدس

تغيير قبله
در تفسير «على بن ابراهيم» در روايتى از «ابى جارود» از امام محمد باقر عليه السلام روايت مى كند كه حضرت در تفسير آيه «وَقَالَت طَّـآئِفَةٌ مِّنْ أَهْلِ الْكِتَـبِ ءَامِنُوا بِالَّذِى أُنزِلَ عَلَى الَّذِينَ ءَامَنُوا وَجْهَ النَّهَارِ وَاكْفُرُوا ءَاخِرَهُ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ[20]؛ و جماعتى از اهل كتاب گفتند: در آغاز روز به آنچه بر مؤمنان نازل شد، ايمان آوريد و در پايان [روز] انكار كنيد؛ شايد آنان [از اسلام] برگردند». فرمودند: «هنگامى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم وارد شهر مدينه شدند به سوى بيت المقدس نماز مى گزاردند. براى يهوديان اين كردار بسيار خوشايند بود ولى هنگامى كه خداوند پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم را از بيت المقدس به سوى كعبه برگرداند، نگران شدند؛ و اين امر در نماز ظهر بود. از اين رو يهوديان (به هم كيشان خود) گفتند: محمد صلى الله عليه و آله وسلم صبحگاهان، رو به سوى قبله ما نماز گزارد، پس بدانچه بر محمد نازل گرديده در ابتداى روز، ايمان بياوريد و به آنچه در نيمه دوم روز كافر شويد و شايد از اين راه مسلمانان نيز به سوى قبله ما نماز بگزارند»[21].
خداوند مى فرمايد: «مَا وَلَّـهُمْ عَن قِبْلَتِهِمُ الَّتِى كَانُوا عَلَيْهَا[22]؛ [يهوديان گفتند:] چه چيز باعث شد كه مسلمانان از قبله اى كه به سمت آن نماز مى گزاردند، روى برگردانند؟»
قِبْلَه در اصل يعنى حالت روكردن انسان به سوى چيزى و سپس اين كلمه براى جانبى كه انسان در نماز و مانند آن، رو به سوى آن مى كند بكار رفت[23].
سندى بن محمد از ابوالبخترى و او از امام صادق عليه السلام و ايشان از پدرشان روايت مى كنند كه فرمودند: «پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم (در مدينه) هفده ماه رو به سوى بيت المقدس نماز گزاردند و سپس در نماز عصر رو به سوى كعبه برگرداندند»[24].
شيخ مفيد رحمه الله مى گويد: «در نيمه ماه رجب، سال دوم هجرت، در حالى كه مردم نماز عصر را مى گزاردند قبله از بيت المقدس به سوى كعبه، تغيير يافت»[25].
در كتاب اقبال الاعمال آمده است: در روز پانزدهم ماه رجب، پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم عقد مولاى ما على عليه السلام با حضرت فاطمه زهرا عليهاالسلام را جارى ساختند؛ پيمان ازدواجى كه با اذن و اجازه خداى جلّ جلاله بود. نيز در اين روز، قبله ازسمت بيت المقدس به سوى كعبه تغيير يافت و مردم در نماز عصر رو به سوى كعبه نماز گزاردند[26].
از ابن عباس و براءبن عازب روايت شده است كه گفتند: «پس از اينكه پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم وارد مدينه شدند، مسلمانان نوزده ماه به سوى بيت المقدس، نماز گزاردند»[27].

دلايل تغيير قبله
محمدبن على بن الحسين (امام باقر عليه السلام) فرمود: «پيامبر خدا صلى الله عليه و آله وسلم پس از نبوت خويش، سيزده سال در مكه و نوزده ماه در مدينه به سوى بيت المقدس نماز گزارد. از اين رو يهوديان آن حضرت را سرزنش مى كردند و مى گفتند: تو پيرو قبله ما هستى! پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم از اين سخن آنان بسيار اندوهگين و ناراحت شد و در پاره هايى از شب از خانه خارج مى شد و به افقهاى آسمان چشم مى دوخت (شايد كه وحى نازل گردد). صبحگاهان نماز صبح را بجاى آورد و ظهر هنگام كه دو ركعت از نماز ظهر را به جاى آورده بود، جبرئيل بر پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم فرود آمد و اين آيه را نازل كرد:
قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِى السَّمَآءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَـهَا فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ[28]؛ ما [به هر سو] گردانيدنِ رويت در آسمان را نيك مى بينيم. پس [باش تا] تو را به قبله اى كه بدان خشنود شوى برگردانيم، پس روى خود را به سوى مسجدالحرام كن.
سپس جبرئيل دست پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم را گرفت و روى حضرت را به سوى كعبه برگرداند و نمازگزاران نيز روى خود را برگرداندند؛ مردان در جاى زنان و زنان در جاى مردان قرار گرفتند. يعنى، ابتداى نماز پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم رو به سوى بيت المقدس بود و انتهاى آن رو به سوى كعبه.
اين خبر به مسجدى در مدينه رسيد، نمازگزاران كه دو ركعت از نماز عصر را بجاى آورده بودند، رو به سوى كعبه، نماز كردند يعنى ابتداى نمازشان رو به سوى بيت المقدس بود و انتهاى نمازشان رو به سوى كعبه. از اين رو آن مسجد، ذو قبلتين ناميده شد[29].
و در مورد آيه:
سَيَقُولُ السُّفَهَآءُ مِنَ النَّاسِ مَا وَلَّـهُمْ عَن قِبْلَتِهِمُ الَّتِى كَانُوا عَلَيْهَا[30]؛ به زودى مردم كم خِرد خواهند گفت: «چه چيز آنان را از قبله اى كه بر آن بودند رويگردان كرد؟»... .
گفته اند كه پيش از آيه «قد نرى تقلّب وجهك في السّماء» نازل شده است چرا كه يهوديان، پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم را سرزنش مى كردند و مى گفتند: تو پيرو ما هستى و رو به سوى قبله ما نماز مى گزارى. پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم از اين سخنان آنان بسيار اندوهگين شد و در دل شب از خانه خارج گرديد و چشم به افق آسمان دوخت و منتظر فرمان خداوند در اين مورد بود.
روز بعد، هنگامى كه نماز ظهر فرا رسيد، پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم در مسجد بنى سالم، دو ركعت از نماز ظهر را با مردم گزارده بودند كه جبرئيل بر آن حضرت فرود آمد و بازوان او را گرفت و رو به سوى كعبه چرخاند و خداوند نيز اين آيه را بر پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم نازل فرمود كه: «قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِى السَّمَآءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ». بدين صورت پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم ، دو ركعت از نماز را به سوى بيت المقدس و دو ركعت ديگر را رو به سوى كعبه، بجاى آوردند. آنگاه يهوديان و بى خردان گفتند: «مَا وَلاّهُمْ عَن قِبْلَتِهِمُ الَّتِى كَانُوا عَلَيْهَا؛ چه امرى باعث شد مسلمانان از قبله خويش بازگردند؟».
و بدين صورت، پس از اينكه پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم سيزده سال در مكه و هفت ماه پس از مهاجرت خويش به مدينه، رو به سوى بيت المقدس نماز گزاردند، قبله به سوى كعبه (بيت الحرام) تغيير يافت[31].
ابوعبداللّه، جعفربن محمد صادق عليهماالسلام از اميرالمؤمنين عليه السلام روايت مى كنند كه حضرت فرمود: «پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم هنگامى كه به پيامبرى مبعوث گرديد، نماز را رو به سوى بيت المقدس مى گزارد و در ابتداى بعثت خويش و درتمامى روزهاى اقامتش در مكه و همچنين چند ماه پس از هجرت به مدينه، رو به سوى بيت المقدس نماز مى گزارد، تا اينكه يهوديان پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم را سرزنش كردند و گفتند: تو پيرو قبله ما هستى! و اين سخن آنان، پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم را آزرده خاطر ساخت. آن گاه خداوند در هنگامى كه پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم به آسمان چشم دوخته بود و منتظر فرمان الهى بود اين آيه را نازل كرد كه: «قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِى السَّمَآءِ... لِئَلاَّ يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ»[32]. منظور از «ناس» در اين آيه، يهود آن سامان است، يعنى اين كه آنان بر شما دليل و حجتى (براى پيروى شما از قبله آنان) نداشته باشند. آنگاه خداوند ما را از علتى كه به خاطر آن، قبله از ابتداى بعثت پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم ، تغيير نيافت، آگاه مى كند و مى فرمايد: «وَ مَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِى كُنتَ عَلَيْهَآ...[33]». (يعنى خداى سبحان اين كار را [امتحانى براى] ايمان ناميده است)[34].

نمازهاى گذشته به سوى بيت المقدس
در كتاب المستدرك از ابوعبداللّه، امام جعفر صادق عليه السلام روايت شده است كه فرمود: «هنگامى كه خداوند، صورت پيامبرش صلى الله عليه وآله وسلم را از بيت المقدس رو به سوى كعبه برگرداند، مسلمانان به پيامبر صلى الله عليه وآله وسلم گفتند: نمازهايى را كه رو به سوى بيت المقدس گذارديم، ونيز نمازهاى مردگان ما كه رو به سوى بيت المقدس، گزاردند چه مى شود؟ خداوند اين آيه را نازل فرمود كه «وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُضِيعَ إِيمَـنَكُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَّحِيمٌ[35]؛ خداوند، ايمان (نماز) شما را تباه نمى سازد و او بر مردم دلسوز و مهربان است»[36].

فلسفه قبله نخستين
علامه مجلسى رحمه الله از قول «زجاج» حكايت مى كند كه: «از اين روى، به مسلمانان دستور نماز گزاردن به سوى بيت المقدس داده شد كه اعراب به حج گزاردن بر گِرد كعبه آشنا بودند و خداوند دوست داشت اين قوم را با چيزهايى كه براى آنان ناآشنا بود، بيازمايد تا پيروان پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم از كسانى كه پيرو او نبودند، مشخص گردند.
درباره آيه «وما جعلنا القبلة التي كنت عليها» گفته شده است كه «كنت عليها»، يعنى قبله اى كه رو به سوى آن نهادى و مراد كعبه است. و نيز گفته شده منظور بيت المقدس است كه اين قول صحيح تر است. يعنى ما روى تو را از قبله اى كه بر آن بودى برگردانديم يا اينكه ما روى تو را از آن قبله اى كه براى تو قرار داده بوديم، برگردانديم (لنعلم) تا گروه و حزب ما، يعنى پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم و مؤمنان حقيقى بدانند كه (من يتبع الرسول) چه كسانى به پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم ايمان مى آورند و در گفتار و كردار خويش از او پيروى مى كنند (مِمَّن يَنقَلِبُ عَلَى عَقِبَيْهِ)[37] و بازشناخته شوند ازكسانى كه به سبب تغيير قبله، مرتد و از دين خارج شدند و بر كفر خويش همچنان باقى ماندند، هرچند قبله تغيير يافت و قبله نخستين، واگذاشته شد ... و (لكبيرة) يعنى اين تغيير قبله به سوى بيت المقدس (در ابتدا) بسيار سخت و دشوار بود، چرا كه مردم عرب هيچ قبله اى را چونان كعبه و ايستادن به سوى كعبه، دوست نداشتند»[38].

هر دو قبله حق است
ابومحمد عليه السلام مى فرمايد: گروهى از يهوديان نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم آمدند و گفتند: اى محمد! اين قبله (بيت المقدس)، قبله اى بود كه تو چهارده سال به سوى آن نماز مى گزاردى و اكنون آن را واگذاردى، آيا آن قبله حق بود كه آن را رها ساختى و به سوى باطل رو كردى؟ يا اينكه آن قبله باطل بوده است و تو در طول اين مدت به سوى آن نماز مى گزاردى وچگونه مطمئن باشيم كه الآن بر باطل نيستى؟
پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم فرمود: بلكه آن (بيت المقدس) حق بوده است و اين قبله (كعبه) نيز حق است. چرا كه خداوند مى فرمايد: «قُل لِّلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ يَهْدِى مَن يَشَآءُ إِلَى صِرَ طٍ مُّسْتَقِيمٍ[39]؛ اى پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم بگو، باختر و خاور از آن خداست و او هركه را بخواهد به راه مستقيم رهنمون مى سازد». اى بندگان! اگر خدا صلاح شما را در رو نهادن به سوى مشرق بداند، بدان فرمان مى دهد و اگر صلاح شما را در رو نهادن به سوى مغرب ببيند آن را به شما دستور مى دهد و اگر صلاح شما را در رو نهادن به سمتى ديگر بداند به شما دستور ديگرى مى دهد. پس تدبير الهى را درباره بندگان خويش و در آنچه كه مصلحت شما هست، انكار نكنيد.
آنگاه پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم فرمود: شما كار [ماهى گيرى] را در روز شنبه رها ساختيد، سپس در ديگر روزهاى هفته، به آن پرداختيد، سپس دوباره كارهاى خود را در روز شنبه رها كرديد و دوباره پس از آن مشغول به كار شديد. آيا شما حق را براى باطل و يا باطل را به سوى حق و يا باطل را براى باطل و يا حق را براى حق، رها ساختيد؟[40] هرجوابى مى خواهيد، بدهيد كه اين سخن محمد صلى الله عليه و آله وسلم خواهد بود در پاسخ شما.
يهوديان گفتند: البته كه هم ترك كار در روز شنبه حق بود و هم كاركردن پس از آن.
پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم فرمود: بيت المقدس در زمان خود نيز حق بود و قبله كعبه نيز در زمان خود حق است.
گفتند: آيا براى پروردگارت در مورد نماز گزاردن به سوى بيت المقدس، هنگامى كه روى تو را به سوى كعبه برگرداند، «بداء» حاصل شده بود؟
پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم فرمود: چيز جديدى بر او هويدا و روشن نشده بود چرا كه او بر فرجامها و سرانجامها داناست و بر مصلحتها، توانا و هرگز چيزى را اشتباه نمى كند تاجبران كند و چيزى مانع اعمال اراده او نمى شود. او از اين سخنان فراتر است.
سپس پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم به آنان فرمود: اى يهوديان! به من بگوييد آيا خداوند هنگامى كه كسى را بيمار و سپس تندرست مى گرداند يا سالم مى كند و دوباره بيمار مى سازد، براى او «بداء» حاصل شده است؟ آيا اين خدا نيست كه زنده مى كند و مى ميراند و شب را در پى روز و سپس روز را در پى شب مى آورد؟ آيا (مى توان گفت) او در تمامى اين موارد نكته جديدى را دريافته و تجديد نظر مى كند؟
يهوديان گفتند: نه.
پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم فرمود: خداوند نيز پيامبرش را پس از اينكه به امر او به سوى بيت المقدس نماز مى گزارد، به نماز گزاردن به سوى كعبه دستور داد و از ابتدا همه چيز بر او روشن بود و براى او بداء حاصل نشد. سپس فرمود: آيا اين خداوند نيست كه زمستان را در پى تابستان و تابستان را در پى زمستان مى آورد؟ آيا او در هر يك از اين امور تجديد نظر كرده و يا به حقيقت تازه اى دست يافته است؟
گفتند: نه
پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم فرمود: تغيير قبله نيز چنين اصلاح و تجديد نظرى را در بر نداشت. سپس فرمودند: آيا خداوند شما را براى ايمن بودن از سرما به پوشيدن لباسهاى ضخيم و در تابستان به دورى از گرما [به پوشيدن لباسهاى نازك ]وا نداشت؟ آيا درباره تابستان، مطلبى برايش هويدا گرديد كه شما را به خلاف آن در زمستان دستور داد؟.
گفتند: هرگز.
پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم فرمود: به همان سان خداوند شما را در زمانى به خاطر مصلحتى كه خود مى داند به عبادت و اطاعتى وا مى دارد و سپس در زمانى ديگر و براى مصلحتى ديگر كه خود مى داند، به كردارى ديگر، وا مى دارد. اگر شما در هر دو حالت، از خداوند فرمان بردارى كنيد، مستحق ثواب و پاداش او خواهيد بود. و خداوند اين آيه را نازل فرمود كه: «وَلِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَيْنََما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ[41]؛ مشرق و مغرب از آن خداست. پس به هر سو رو كنيد آنجا روى [به] خداست». يعنى اگر رو به سوى دستور او كنيد، اين همان رو نهادنى است كه از آن، خداوند را خواستاريد و آرزومند پاداش او هستيد.
سپس پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم فرمود: اى بندگان خدا! شما چونان بيمارانى هستيد و خدا پروردگار جهانيان چونان طبيبى است و مصلحت بيمار را طبيب نيك مى داند و بر اساس اين مصلحت تدبير و چاره جويى مى كند نه بر اساس خواسته بيمار. هان! به دستور الهى تن در دهيد و از رستگاران گرديد.
[چون حديث به اينجا رسيد] به امام عليه السلام گفته شد: يابن رسول اللّه! پس چرا خدا به نماز خواندن به سوى قبله نخستين فرمان داد؟
امام عليه السلام فرمود: چون خداوند فرمود: «وَ مَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِى كُنتَ عَلَيْهَآ إِلاَّ لِنَعْلَمَ مَن يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّن يَنقَلِبُ عَلَى عَقِبَيْهِ[42]؛ و قبله اى را كه بر آن بودى يعنى بيت المقدس را قرار نداديم جز براى اينكه معلوم گردد كه چه كسانى پيروى از پيامبر مى كنند و چه كسانى روى گردان مى شوند». اهل مكه، كعبه را قبله خود مى خواستند، از اين رو خداوند خواست پيروان محمد صلى الله عليه و آله وسلم را از مخالفان او بواسطه پذيرفتن قبله اى كه پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم على رغم تمايلشان به آن امر فرمود، باز شناساند و برخلاف تمايل اهل مدينه كه هواى بيت المقدس را در سر داشتند، به آنان فرمان داد كه رو به سوى كعبه نهند تا پيروان محمد صلى الله عليه و آله وسلم از مخالفان او متمايز گردند و نشان دهد كه آنان به خلاف تمايلات شخصى خود با امر او موافقت مى ورزند. سپس خداوند مى فرمايد: «وَ إِن كَانَتْ لَكَبِيرَةً إِلاَّ عَلَى الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ[43]؛ و البته [اين كار] جز بر كسانى كه خدا هدايت[شان] كرده، سخت گران بود». رو نهادن به سوى بيت المقدس در آن زمان، امرى بزرگ و دشوار بود جز بر كسانى كه خداوند آنان را هدايت نموده است و دريافته است كه خداوند بر خلاف خواسته انسان او را به عبادتى وا مى دارد تا فرمانبردارى او را در مخالفت با هواى نفسش بيازمايد[44].

تفاوت ميان كعبه و بيت المقدس
كعبه به سبب شرافت و فضيلت خويش در جايگاهى والاتر از بيت المقدس قرار دارد، به گونه اى كه استحباب بسيار نگريستن به كعبه و برترى داشتن نگاه به آن، بر نگاه به بيت المقدس و ديگر اماكن مقدس، در احاديث آمده است.
زراره روايت مى كند كه: من در كنار امام محمد باقر عليه السلام نشسته بودم. حضرت رو به سوى كعبه مى نگريستند و فرمودند: «نگريستن به كعبه عبادت است».

حجرالأسود و صخره بيت المقدس
در حديث مناظره فرد يهودى با اميرالمؤمنين عليه السلام آمده است كه: ...اولين سنگى كه از آسمان به زمين آمد كدام سنگ بود؟ على عليه السلام فرمود: «اى يهودى! يهوديان گمان مى برند نخستين سنگى كه بر روى زمين گذارده شد، صخره بيت المقدس بوده است ولى آنان دروغ مى گويند، چرا كه نخستين سنگ، حجرالاسود است كه آدم آن را به زمين آورد و در ركن كعبه جاى داد و مردم آن را لمس مى كنند و مى بوسند و پيمان و عهد خويش با خداى عزّوجلّ را تجديد مى كنند»[45].

مسجد كوفه و مسجدالأقصى
در كتاب كافى از ابى عبداللّه (امام جعفر صادق عليه السلام) نقل است كه مردى نزد اميرالمؤمنين عليه السلام آمد و آن حضرت در مسجد كوفه بودند؛ آن مرد گفت: «السلام عليك يا اميرالمؤمنين و رحمة اللّه و بركاته».
امام پاسخ او را دادند.
آن مرد گفت: فدايت شوم؛ من قصد رفتن به مسجدالأقصى را دارم و آمده ام تا با شما خداحافظى كنم.
اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود: چه قصدى از اين سفر دارى؟
آن مرد گفت: فدايت شوم؛ طالب فضل و بركت هستم.
حضرت فرمود: مركب خود را بفروش و توشه ات را بخور و در اين مسجد (مسجد كوفه) نماز بگذار؛ زيرا نماز واجب در اين مسجد معادل حج مقبول و نماز نافله، معادل عمره مقبول است و بركت آن از هر طرف تا 12 ميل امتداد دارد و...؛ سفينه نوح عليه السلام از آن عبور كرده و نسر و يغوث و يعوق[46] (سابقاً) در آنجا بوده (و نابود گشته اند) و در آن هفتاد نبى و هفتاد وصى نماز گزارده اند كه من يكى از آنان هستم.
آنگاه دست بر سينه نهاده فرمود: «هيچ غمزده اى در آن دعا نكند مگر آنكه خداى متعال دعايش اجابت كند و اندوهش را از او بزدايد»[47].
عياشى در تفسير خويش از «سلام حنّاط» و او از مردى و او از امام جعفر صادق عليه السلام روايت مى كند كه از امام درمورد مساجدى كه (نسبت به ديگر مساجد) برترى دارند، سؤال كردم. حضرت فرمود: مسجدالحرام و مسجدالنبى صلى الله عليه و آله وسلم . گفتم: جانم به فدايت باد؛پس مسجدالأقصى چه؟ حضرت فرمود: آن جايگاهش در آسمان است كه پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم به سوى آن سير داده شد. گفتم: مردم مى گويند كه آن بيت المقدس (سرايى مبارك و مقدس) است حضرت فرمود: مسجد كوفه، از آن برتر است[48].
به اعتقاد نويسنده آن بنايى كه در آسمان قرار دارد «بيت المعمور» است و چون بسيار دور (در آسمان چهارم) است «اقصى» نام گرفته است.

(1). وسائل الشيعة، ج 5، ص 289، ح 6572.
(2). مستدرك الوسائل، ج 3، ص 410، ح 3894.
(3). وسائل الشيعة، ج 5، ص 282، ح 6556.
(4). تين، 1ـ3.
(5). معانى الأخبار، ص 364، ح 1.
(6). مستدرك الوسائل، ج 3، ص 431، ح 3935.
(7). تفسير امام عسكرى عليه السلام، ص 661.
(8). بحارالانوار، ج 57، ص 254، در ضمن حديث طولانى.
(9). همان.
(10). انبياء، آيه 71.
(11). بحارالانوار، ج 57، ص 202.
(12). بحارالانوار، ج 71، ص 232.
(13). مستدرك الوسائل، ج 7، ص 460، ح 8658.
(14). تهذيب الاحكام، ج 3، ص 253، ح 18، همچنين در من لايحضره الفقيه، ج 1، ص 233، ح 702.
(15). بحارالانوار، ج 19، ص 108، با اندكى اختلاف.
(16). تهذيب الاحكام، ج 9، ص 192، ح 3 در ضمن روايت.
(17). وسائل الشيعة، ج 4، ص 298، ح 5301.
(18). بقره، آيه 143.
(19). تهذيب الاحكام، ج 2، ص 43، ح 6.
(20). آل عمران، آيه 72.
(21). مستدرك الوسائل، ج 3، ص 169، ح 3291.
(22). بقره، آيه 142.
(23). ر.ك: بحارالانوار، ج 81، ص 34.
(24). قرب الأسناد، ص 69.
(25). ر.ك: مسارالشيعه، ص 58.
(26). اقبال، ص 664.
(27). فقه القرآن، ج 1، ص 86.
(28). بقره، آيه 144.
(29). وسائل الشيعة، ج 4، ص 302، ح 5210.
(30). بقره، آيه 142.
(31). مستدرك الوسائل، ج 3، ص 170، ح 3292.
(32). بقره، آيه 144 ـ 150.
(33). بقره، آيه 143.
(34). مستدرك الوسائل، ج 3، ص 172، ح 3294.
(35). بقره، آيه 143.
(36). مستدرك الوسائل، ج 3، ص 172، ح 3293.
(37). بقره، آيه 143.
(38). بحارالأنوار، ج 19، ص 197.
(39). بقره، آيه 142.
(40). اشاره به تعطيلى يهوديان در روز شنبه.
(41). بقره، آيه 115.
(42). بقره، آيه 143.
(43). بقره، آيه 143.
(44). مستدرك الوسائل، ج 3، ص 175، ح 3297.
(45). ر.ك: كمال الدين و تمام النعمة، ج 1، در ضمن حديث 3.
(46). نام بتهاى قوم نوح عليه السلام كه قبل از نزول عذاب الهى بسيارى از قوم او آنها را مى پرستيدند.
(47). كافى، ج 3، ص 491، ح 2.
(48). تفسير عياشى، ج 2، ص 279، ح 13.