موضوع: ايمني از مكر خدا در آیات و روایات

ايمني از مكر خدا

علمای اخلاق اسلامی، این صفت را از صفات رذيله متعلق به قوه غضبيه، دانسته­اند.[1] امن از مکر الهی در روایات جزء گناهان کبیره معرفی شده است[2] و علمای اخلاق، این صفت را نوعی افراط در رجا و امیدواری به خدا دانسته[3] و مبتلایان به آن را داخل در گروه فريب­خوردگان و مغرورین به خداى تعالى‏ می­دانند.[4]
این مفهوم بسیار مهم اخلاقی، توسط آیه­ی شریفه­ی :

«أَ فَأَمِنُوا مَكْرَ اللَّهِ فَلا يَأْمَنُ مَكْرَ اللَّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْخاسِرُونَ»[5]

معرفی شده است و در روایات و دعاها و رفتار عملی اولیای دین(ع) و کلمات علمای اخلاق، مورد توجه فراوان قرار گرفته است.
«مکر خدا»، ترکیبی مجازی است[6] و"مكر" به معناى اين است كه شخصى ديگرى را غافل‏گير كرده و به او آسيبى برساند[7] و نوعی پنهانی بودن در این نیرنگ و غافلگیری در معنای اصلی آن نهفته است.[8] همانطور که خدای متعال در قرآن، مکر خود را به گونه­ای می­داند که انسان­ها آن­را حس نمی­کنند.[9] بنابراین مکر خدا، نهانی­تر و نامحسوس­تر از مکر غیر او خواهد بود.
امن از مکر خداوند به معنی ایمن بودن از سلب عطایای الهی توسط خدای متعال است.[10] به این معنی كه آدمى از عذاب الهى و امتحانات او ايمن نشيند و از عظمت و جلال او واهمه نداشته، و در دل انديشه مؤاخذه او را نداشته باشد.[11]

ایمنی از مکر خدا در قرآن و روایات
خدای متعال مردم را بر ایمنی از مکر خدا سرزنش کرده و می­فرماید چرا چنین روحیه­ای یافته­اند و حال آن­که از مکر خدا، جز زیانکاران در امان نیستند.[12]
امام سجاد(ع) در دعا عرضه می­دارد: خدایا! تو شايسته‏اى كه صدّيقين به (رحمت) تو مغرور نشوند و گناهكاران از (عفو و گذشت) تو نااُميد نگردند.[13]ائمه(ع) بارها در دعاها چون دعای سحر[14] از خدا می­خواهند مورد مکر قرار نگیرند. امام علی(ع) از خصوصیات فقیه واقعی را این دانسته­اند که نه مردم را از رحمت خدا مایوس کند و نه از مکر خدا ایمن کند.[15] ایشان می­فرماید: هر کس از مکر خدا ایمن شود، نابود می­شود.[16]
صفوان جمال می­گوید من خود دیدم که امام صادق(ع) قبل از تکبیر نماز رو به قبله دعا کرد:

«خدایا مرا از رحمتت مایوس نکن و از مکرت در امان مدار. زیرا تنها زیان‌کارانند که خود را از مکر تو در امان می‌انگارند‏.»[17]

و همین فرد می­گويد: پشت سر امام صادق(ع) نماز گزاردم. امام بعد از نماز سر خود را پائين انداختند و فرمودند: بار خدايا مرا از مؤاخذه خود در آسايش قرار نده و بعد از آن با صداى بلند فرمودند: فَلا يَأْمَنُ مَكْرَ اللَّهِ‏ إِلَّا الْقَوْمُ الْخاسِرُونَ‏.[18] شاید حضرت هم قبل از نماز و هم بعد از نماز هر دو این دعا را داشته است.

عوامل ایجاد یا تقویت امنیت روحی نسبت به مکر الهی
موارد زیر را می­توان به عنوان عوامل بنیادی[19] در ایجاد این صفت رذیله معرفی کرد:
1. جهل به صفات خدای متعال و افعال او در اداره­ی عالم: همانطور که خدای متعال دارای صفات جمالیه چون لطف و رحمت و بردباری و غفران و... است، دارای صفات جلالیه چون انتقام، مكر الهي، شدت عقاب و ذلیل کننده نیز هست.[20] ایمنی از مکر الهی در مرتبه پس از کفر قرار دارد؛. زیرا عین جهل به خدای متعال است و کسی که او را بشناسد، امکان ندارد از مکر او در امان باشد[21] نقص معرفتی انسان به خدا به چند صورت می­تواند منشا این حالت روانی گردد:
1. اعتقاد به این­که حقّ تعالى قادر نيست از او سلب نعمت کند.
2. اعتقاد به این­که هر چند او بسیار گناه كند اما باز هم خدای متعال نسبت به او لطف دارد و نعمتش را از او سلب نمی­کند.
3. اعتقاد به این­که اصلاً گناهان منشأ سلب نعمت­ها توسط خدای متعال نمى‏شود.[22]
4. جهل به ابتلا و امتحانات الهی.
5. عدم اعتقاد به محاسبه روز قيامت و جزا دادن اعمال از نيك و بد.[23]
6. اعتقاد کاملاً مخالف با منطق قرآن-که خدا در دنيا با نعمت­هايش به ما احسان كرده و احسان دليل محبت است پس خدا ما را دوست دارد و هر كس كسى را دوست داشته باشد در آينده هم به او احسان مى‏كند.-[24]
2. عجب و افتخار: افتخار به دين يا به تقوى، طاعت، كمال، معرفت، علم خود،[25] اعتماد بر طاعت و عبادت خود است.[26]

علایم
ايمني از منكر الهي يك صفت باطني است كه گاهي در اعماق قلب انسان به آرامي حركت و نموّ مي‌كند و براي شناسايي اين بيماري كشنده لازم است به نوعي رويكرد علامت‌شناسانه (سميولوژيستيك) روي آورد. علائم زير در اين زمينه قابل معرفي است:
1. تکبر در مقابل خلق خدا و تحقیر آنان: زيرا از عاقبت كار خود بيم ندارد كه خود را برتر از مردم مي‌پندارد و آنان را حقير مي‌شمارد؛ چه بسا او بدعاقبت شود و آنان خوش‌عاقبت گردند.[27]
2. اصرار بر گناه: یعنی توبه نکردن از گناه و ترک نکردن آن؛ همانطور که امام جواد(ع) می­فرمایند: اصرار بر گناه، نوعی ایمنی از مکر خداست.[28]
3. عیبجویی از مردم و فراموشی گناه خود: همانطور كه امام صادق(ع) فرمود: هرگاه دیدید کسی گناهان مردم را پی­جویی می­کند و گناه خود را فراموش کرده است، بدانید که مورد مکر الهی قرار گرفته است.[29]
4. بقای نعمت­ها و تداوم آن با وجود ارتکاب گناهان: البته باید در نظر داشت که گناهان و بقای نعمت­ها برای هر کس به فراخور جایگاه اوست؛ به عنوان مثال حاج ملا هادی سبزواری(ره) از بزرگان اخلاق و حکمت درباره­ برخی صاحبان کشف و کرامت -که گرفتار مکر الهی هستند- می­گوید: حتی ممکن است فردی که دارای کرامات و خوارق عادات باشد[30]، به این امنیت برسد و نگرفتن این حالات از او با وجود سوء ادب، مکر خدا با اوست.[31]

آثار
قرآن كريم و روايات شريفه، آثار بسيار هولناكي براي اين رذيله بيان كرده‌اند كه در مورد كم رذيله‌اي تا اين اندازه به عواقب سوء آن هشدار داده شده است. اين آثار و عواقب عبارتند از:
1. استدراج: امام صادق(ع) درباره استدراج فرمود: معنی آن این است که بنده­ای گناهی بکند و سپس بر آن گناه مجازات نشود و نعمت­های او ادامه یابد تا از استغفار غافل شود[32] و این غفلت او از استغفار، همان ایمنی او از مکر الهی است.
2. انتقام ناگهانی: خدای متعال درباره این افراد می­فرماید: درهاى همه چيز (از نعمتها) را به روى آنها گشوديم تا (كاملا) خوشحال شدند (و دل به آن بستند) ناگهان آنها را گرفتيم (و سخت مجازات كرديم) در اين هنگام، همگى مأيوس شدند (و درهاى اميد به روى آنها بسته شد).[33]
3. ابتلا به بلاهای بزرگ: امام علی(ع) می­فرماید: هر كه از مكر خدا ايمن شود امان او باطل شود[34] و منظور اين است كه خدای متعال او را امان نمی­دهد و به بلائى عظيم گرفتار می­سازد تا بطلان گمانش بر او ظاهر شود[35] و همانطور که امام هادی(ع) می­فرماید: سرانجام قضای قطعی الهی بر او فرود می­آید.[36]

درمان
همانطور كه در سبب‌شناسي اين رذيله بيان شد، اسباب كلي آن بر دو گونه‌اند و به همين جهت توصيه‌هاي مورد توجه در درمان اين صفت مرگبار قلبي نيز در دو بخش كلي بينشي و كنشي در چهار محور بيان مي‌شود كه سه محور آخر آن را توصيه‌هاي كنشي (رفتاري) تشكيل مي‌دهد:
1. تصحیح اعتقاد نسبت به صفات و افعال خدای متعال: اين‏ افراد لازم است با در نظر گرفتن چند اصل خداشناسانه که صفات و افعال او را به درستی معرفی می­کنند و به طور خاص برای درمان این روحیه توصیه شده­اند به درمان بُعدِ شناختی این بیماری مهلک بپردازند:
‌أ. خدای متعال در قرآن کریم می فرماید: به بندگانم خبر ده كه من آمرزنده و مهربانم و عذاب من عذابى دردآور است.[37] چنان که در ادامه­ی این آیه، سخن از فرشتگان ميهمان حضرت ابراهيم(ع) است كه از طرفی براى او بشارتی آورده بودند كه هيچ انتظارش را نداشت و از طرف دیگر براى قوم لوط(ع) عذاب آورده بودند.[38] علامه­ی طباطبایی(ره) می­گوید: این آیه از نظر قواعد تفسیری[39]، می­خواهد بفهماند: مغفرت و رحمت و اليم بودن عذاب، به آخرين درجه و نهايت حد خود رسيده‏اند، به طورى كه ديگر نمى‏توان با هيچ مقياسى آنها را اندازه‏گيرى نمود، و چيزى را با آنها قياس كرد.[40] همانطور که امام عصرعجل­الله­تعالی­فرجه­ال شریف در فرازهای آغاز دعای افتتاح عرضه می­دارد: من یقین دارم که تو در جای رحمت و عفو، رحیم­ترین هستی و در جایگاه کبریا و عظمت، شدید­ترین مجازات­کننده هستی.[41]
‌ب. نعمت‏ها و لذات دنيا نه فقط نشانه­ اعتبار نزد خدای متعال نیست، بلکه غالباً به عکس است؛ همانطور که امام علی(ع) فرمود: ای مردم، باید در نعمت­های خدا ترسناک باشید همانطور که از عذاب او هراسان هستید؛ زیرا هر کس امکانات او رو به فزونی نهد اما آن را استدراج الهی نبیند، از چیز هولناکی خود را در امان پنداشته و هرکس مشکلاتی برایش پیش آید و آن­ را امتحانی نبیند (که با آن می­تواند به درجاتی برسد)، یقیناً نعمتی را ضایع کرده است.[42]
2. ریشه­کنی صفاتی که اسباب این حالت روحی هستند: و بخشی از این علل که به دست آمدند، پیش از این ذکر شدند.
3. خوف الهی به­ویژه خوف از سوء عاقبت: زیرا تا فرد از صراط نگذرد و عاقبت نیک نیابد، نباید خود را از مکر خدا ایمن بداند.[43] خوف ضدّ این رذیله است[44] که رغبت به دنیا و شهوات و ریشهی رذایل را نابود می­کند و آثار حزن در رفتار ظاهر می­شود.‏[45] اگرچه برای كسى كه گناهان آشكار و پنهان را ترك كرده، شايسته و اصلح اين است كه ترس و اميد او مساوى و بر حدّ اعتدال باشد، اما كسى كه گرفتار بيمارى امن از مكر و عذاب خدا و غرور باشد، خوف براى او بهتر است.[46]
4. عمل به سیره­ اهل­بیت(ع): استعاذه و دعا و اظهار عجز مداوم به بارگاه الهی جهت استمداد از حضرت پروردگار جهت تکرار مدام و به­خاطرسپاری مساله­ مکر الهی و هشدار به خود و ده­ها اثر دیگر که بر تأسی از ایشان در این عمل نهفته است.

پاسخ به یک سوال مهم
آیا خوف از مکر خدا در انسان­های کامل که جزء مخلصین(به فتح لام) هستند و قرآن کریم فرموده است شیطان بر ایشان تسلط ندارد[47] نیز وجود دارد؟
خواجه نصیرالدین طوسی(ره) در این زمینه می­گوید: خوف از مکر خدا در مرتبه سلوک و طريق كمال است که در سالک وجود دارد و لازم است که باشد و هر امن در اين مقام كه به سبب زوال اين خوف در دل ایجاد شود، مقتضى نابودی او است اما اهل كمال از اين خوف و حزن مبرّا هستند؛ زیرا قرآن کریم می­فرماید: «ألا انّ اولياء اللّه لا خوف عليهم و لا هم يحزنون.»[48] و سالك چون به درجه رضا برسد خوف او به امن تبدیل شود؛ همانطور که قرآن کریم می­فرماید: «أولئك لهم الأمن و هم مهتدون».[49] چنین شخصی هيچ ناپسندی را ناخوش نمی­دارد و نسبت به هيچ چیز خواستنی، رغبت ندارد و اين امن به سبب كمال است، چنانكه احساس امنیت در جایی که باید خوف بر سالک غالب باشد (یعنی وقتی در مسیر سلوک است) به سبب نقصان است.[50]
در این­جا باز سوال می­شود پس چرا ائمه­ی اطهار(ع) نیز در دعاها این­همه استعاذه از این صفت داشته­اند؟
پاسخ این سوال این است که عبادت آنان گرچه به جهت حصول استكمال و تحصيل مقام قرب معنى ندارد اما اتيان عبادات براى چنين شخصى به عنوان ديگرى كه همان مقتضاى حصول كمال[51] است خواهد بود.[52] لذا هميشه لوازم عالم ملك و ملكوت را مراعات مى‏کنند و بلكه از كوچكترين حكمى از احكام يا ادبى از آداب يا حالى از حالات متناسب با اين عوالم، دورى نخواهند نمود و در عين حال نيز توجّه به عوالم عاليه را حفظ می­فرمایند.[53] امام صادق(ع) می­فرماید: روزی رسول خدا(ص) و جبرئیل از اشتعال جهنم و شدت خوف الهی گریستند و خدای متعال فرمود: گرچه من شما را از گناه و دوزخ ایمن کردم اما همواره چنین خائف باشید.[54]

تحلیل کلامی-روایی نسبت دادن مکر به خدای متعال
نسبت دادن مكر به خداوند، وقتى از خداى تعالى صحيح است كه به عنوان مجازات صورت بگيرد؛ یعنی انسان معصيتى كند كه مستحق عذاب شود، و خداوند او را از آنجايى كه خودش نفهمد عذاب نمايد و يا سرنوشتى براى او تنظيم كند كه او خودش با پاى خود و غافل از سرنوشت خود به ­سوى عذاب برود و اما مكر ابتدايى و بدون اينكه بنده معصيتى كرده باشد، حتما صدورش از خداوند ممتنع است.[55] از امام رضا(ع) درباره آیاتی که مسخره کردن، مکر و نیرنگ به خدای متعال نسبت می­دهند سوال شد و حضرت فرمود: خداى تبارك و تعالى استهزاء، ريشخند و مكر نمي­كند و فريب نمي­دهد و ليكن آن جناب ايشان را جزاء مي­دهد و خدا از آنچه ستمكاران مي­گويند بسیار برتر است.[56]




[1] . نراقى، ملا احمد؛ معراج السعادة، انتشارات هجرت، چاپ پنجم، 1377، ‌ص 179.
[2] . كلينى، ابو جعفر محمد بن يعقوب؛الكافي، دار الكتب الإسلامية، تهران، چاپ‏چهارم، 1407 ه­ق، ج 2، ص 280.
[3] . فيض كاشانى، محمد بن شاه مرتضى؛ ترجمه الحقائق مولى محسن فيض كاشانى، مدرسه عالى شهيد مطهرى، تهران، چاپ اول، 1387 ش، ص 329.
[4] . شبر، سيدعبدالله؛الأخلاق، ترجمه‌ي جباران محمدرضا، قم، انتشارات هجرت، 1378، چاپ چهارم، ص 319.
[5] . الأعراف : 99 آيا پنداشتند كه از مكر خدا در امانند؟ از مكر خدا جز زيانكاران ايمن ننشينند.
[6] . مصطفوى، حسن؛ التحقيق في كلمات القرآن الكريم، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، تهران، 1360 ش؛ ج 11؛ ص 143

[7] . صدوق، محمد بن على بن­بابويه؛ التوحيد، جامعه مدرسين قم، چاپ اول، 1398ق، ص 163.

[8] . ابن منظور، محمد بن مكرم؛ لسان العرب، دار صادر، بيروت، نوبت چاپ‏سوم، 1414 ق، ج 5، ص 183.
[9] . النمل : 50
[10] . فيض كاشانى، محمد بن شاه مرتضى؛ الحقائق في محاسن الأخلاق-قرة العيون في المعارف و الحكم، موسسه دار الكتاب الاسلامي، قم، چاپ دوم، 1423ق. 2002م، ص 19.
[11] . نراقى، ملا احمد؛ پیشین، ص 179.
[12] . الأعراف : 99
[13] . على بن الحسين عليه­السلام، الصحيفة السجادية، ترجمه­ی فيض الاسلام اصفهانى، على نقى، فقيه، تهران، چاپ دوم، 1376ش، ص 258.
[14] . طوسى، محمد بن الحسن؛ مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد، مؤسسة فقه الشيعة، بيروت، چاپ اول، 1411ق، ج2، ص 582.
[15] . ابن شعبه حرانى حسن بن على؛ تحف العقول عن آل الرسول صلى‌الله‌عليه‌و‌آله، انتشارات اسلامی جامعه مدرسين، قم، چاپ دوم، 1363 ه‌ش، ص 204.
[16] . آمدى عبدالواحد بن محمد تميمى؛ غررالحكم و دررالكلم، انتشارات دفتر تبليغات اسلامى قم، 1366 ش، ص 100.
[17] . كلينى، پیشین، ج 2، ص 545 و 544.
[18] . كلينى، پیشین، ج 2، ص 544.
[19] . برخی دارای بعد بینشی هستند به عنوان انگاره­هایی منفی و برخی دارای صبغه­ی کنشی و از سنخ رفتار و اخلاق ناپسندی هستند.
[20] . دستغیب شهید سیدعبدالحسین؛ گناهان کبیره، انتشارات اسلامی، قم، چاپ دهم، 1376 ه­ش، ج 1، ص 96.
[21] . فيض كاشانى، محمد بن شاه مرتضى؛ علم اليقين في أصول الدين، انتشارات بيدار، قم، چاپ اول، 1418 ق، ج1، ص 461.
[22] . خوانسارى، آقا جمال الدين؛ شرح آقا جمال الدين خوانسارى بر غرر الحكم، دانشگاه تهران، تهران، چاپ اول، 1366ش، ج‏5، ص 157.
[23] . نراقى، ملا احمد؛ معراج السعادة، پیشین، ص 179.
[24] . شبر، پیشین، ص 319.
[25] . خمينى امام سید روح‌الله، سرّ الصلاة، مؤسسه‏ى تنظيم و نشر آثار امام خمينى، چاپ ششم، 1378، ص 52.
[26] . نراقى، ملا احمد؛ پیشین، ص 179.
[27] . غزالي، محمد بن محمد، إحياء علوم الدين، دار الكتاب العربي، بی‌تا، بيروت، چاپ اول، ج 11، ص 56.
[28] . ابن شعبه حرانى، پیشین، ص 456.
[29] . ابن شعبه حرانى؛پیشین، ص 364.
[30] . توجه شود که خرق عادت و کرامت، قبل از ولایت الهی است و تا رسیدن به مقام مخلصین فاصله بسیار دارد.
[31] . سبزوارى، ملا هادى؛ شرح الأسماء الحسنى، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ اول، 1372 ش‏، ص 220.
[32] . كلينى، پیشین، ج 2، ص 452.
[33] . الأنعام : 44
[34] . آمدى، پیشین، ص 200.
[35] . خوانسارى، پیشین ج‏5، ص 157.
[36] . ابن شعبه حرانى، پیشین، ص 483.
[37] . الحجر : 49 و 50
[38] . طباطبایی سید محمد حسین؛ تفسيرالميزان، ترجمه موسوى همدانى سيدمحمدباقر، دفترانتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسين حوزه علميه قم، قم،چاپ پنجم، 1374ش، ج‏12، ص 264 و 265.
[39] . ایشان می­گویند: در این آیه­ی شریفه، الف و لام بر سر خبر آمده است و این معنی بر اساس مفهوم­شناسی بلاغی کلام عرب استنباط شده است.
[40] . طباطبایی، پیشین ، ج‏8، ص 255.
[41] . ابن طاووس، على بن موسى؛ الإقبال بالأعمال الحسنة فيما يعمل مرة فى السنة، دفتر تبليغات اسلامى ، قم، چاپ اول، 1376ش، ج‏1، ص 133.
[42] . مجلسى، محمد باقر؛ بحار الأنوار، مؤسسة الطبع و النشر، بيروت، اول، 1410 ق، ج 5، ص 220.
[43] . غزالی، پیشین، ج 11، ص 139.
[44] . نراقی، ملامحمدمهدی؛ علم اخلاق اسلامى (ترجمه جامع السعادات)، ترجمه­ی سيدجلال الدين مجتبوی، انتشارات حكمت،چاپ چهارم، 1377، ج 1، ص 279.
[45] . ديلمى، شيخ حسن؛ إرشادالقلوب إلى الصواب، شريف رضى، قم، چاپ اول، 1412 ق، ج 1، ص 107.
[46] . نراقی ملامحمدمهدی؛ پیشین، ج 1، ص 311.
[47] . ص : 82 و 83
[48] . يونس : 62 آگاه باشيد (دوستان و) اولياى خدا، نه ترسى دارند و نه غمگين مى‏شوند.
[49] . الأنعام : 82 (آرى،) آنها كه ايمان آوردند، و ايمان خود را با شرك و ستم نيالودند، ايمنى تنها از آن آنهاست و آنها هدايت‏يافتگانند.
[50] . طوسى، خواجه نصيرالدين؛ أوصاف الأشراف، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، چاپ سوم، تهران، 1373، ص 52 و 53.
[51] . چون فرد بخشنده­ای که نمی­تواند نبخشد و این صفت او اقتضای دوام بخشش دارد.
[52] . طهراني، سيدمحمّدحسين حسيني؛ رسالةلُبّاللباب فى سير و سلوك أولي الألباب، دارالمحجةالبيضاء، بيروت، 1431ه‌ق، چاپ چهارم، ص 53.
[53] . طهراني؛ پیشین، ص 99.
[54] . دیلمی، پیشین، ج 1، ص 107.
[55] . طباطبایی، پیشین، ج‏8، ص 255.
[56] . صدوق، پیشین، ص 163.

منبع:پژهشکده باقرالعلوم(ع)