موضوع: آیا خداوند شیطان را گمراه نمود؟!

آیا خداوند شیطان را گمراه نمود؟!
یقینا در خداوند متعال ظلم و بی عدالتی وجود ندارد، و گمراه کردن بندگان از بارزترین نمونه های ظلم است، و اگر در جائی چنین نسبتی به خداوند داده شود فقط بعنوان اینکه خداوند قانونگذار است می توان پذیرفت، یعنی او برای هر قدم بدی عاقبت بدی نیز در نظر گرفته است، مثلا قتل را نتیجه خوردن سمّ و سقوط از ارتفاع معین نموده همچنین توجه نکردن به ندای فطرت و توحید را سبب گمراهی از حق و حقیقت مقرر داشته است، پس او تأثیر را در سبب قرار داده اما فراهم کردن سبب را در اختیار بندگان قرار داده است اما اینکه تمام اسباب گمراهی را خداوند فراهم نموده باشد این قطعا ظلم است، علامه طباطبائی توضیح بسیار خوبی دارد (ترجمه تفسیر المیزان ج 12 ص 237-238):
حرف" باء" در جمله" بِما أَغْوَيْتَنِي" باء سببيت است، و حرف" ما" مصدريه است كه جمله را چنين معنا مى‏دهد:" پروردگارا من اغواء كردنت را سبب قرار مى‏دهم براى اينكه فساد را در نظر بشر جلوه دهم و بدينوسيله اغواى خودم را در دل آنها هم بيندازم" و اين همان معنايى است كه از جمله" أَغْوَيْناهُمْ كَما غَوَيْنا" (قصص63) نيز استفاده مى‏شود...
و از اينكه ابليس اغواى خود را به خدا نسبت داد و خدا هم نه آن را رد كرد، نه جوابش داد مى‏فهميم كه مقصود از آن غوايت، قضيه سرپيچى از سجده بر آدم نبوده، براى اينكه هيچ رابطه ‏اى ميان سرپيچى او و معصيت انسان نيست، تا آن سبب اين شود، و ابليس با سرپيچى خودش وسيله معصيت بشر را فراهم كند.
بلكه مقصود از اين اغواء آن غوايتى است كه از خطاب خدايى استشمام نمود، و فهميد كه لعنت مطلقه خدا كه همان دورى از رحمت او و گمراهى از طريق سعادت است، براى هميشه در باره‏ اش مسلم شده، البته اين استقرار لعنت گزافى و بيهوده نبوده، بلكه اثر آن اغوايى است كه خودش براى خود پسنديد، پس اضلال خداى تعالى در باره او اضلال ابتدايى نيست، بلكه اضلال مجازاتى است، كه مكرر گفته‏ ايم جائز است و هيچ اشكالى ندارد، و به همين جهت بود كه خداى تعالى هم آن را انكار نكرد و در آيه:" يُضِلُّ بِهِ كَثِيراً وَ يَهْدِي بِهِ كَثِيراً وَ ما يُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفاسِقِينَ" «1» به بيانى كه در ذيل آن و در چند جاى اين كتاب گذرانديم، به آن اعتراف و تصريح نموده است.
اينجاست كه معناى سببيت اغواى شيطان براى غوايت مردم درست در مى‏آيد، يعنى بخاطر اينكه او خودش دور از رحمت خدا و دور از سعادت شده و اين دورى بخاطر لزوم و هميشگى لعنت خدا لازمه او گشته، لذا هر وقت كه با وسوسه ‏ها و تسويلات خود به درون دلى رخنه كند، و نزديك شود همين نزديكى او باعث دور شدن آن دل است از خدا و رحمت او. و اينكه مى‏گوييم: او مردم را اغواء مى‏كند، معنايش اين است كه اثر غوايت خود را در آن دل مى‏اندازد.
اين آن حقيقتى است كه دقت و تدبر در آيات قرآنى آن را به دست مى‏دهد، و خلاصه‏ اش اين شد كه: منظور از اغواى خداى تعالى شيطان را، اغواء و اضلال ابتدايى نيست. بلكه به عنوان مجازات است، و جمله" وَ إِنَّ عَلَيْكَ لَعْنَتِي" هم آن را افاده مى ‏كند.
والسلام.
ـــــــــــــــــــ
(1)بقره 26: خدا جمع زيادى را با آن گمراه، و گروه بسيارى را هدايت مى‏ كند ولى تنها فاسقان را با آن گمراه مي ‏سازد!(كانون گفتگوي قراني)

سبب گمراه شدن شیطان
پرسش
چرا ابلیس به خدا می‌گوید که تو مرا فریب دادی و خدا هم سکوتی که نشانه‌ی تائید حرف ابلیس است را اختیار می‌نماید؟به این آیات دقت بفرمایید:
قَالَ فَبِمَا أَغْوَيْتَنِي لأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَاطَكَ الْمُسْتَقِيمَ، (ابلیس)گفت پروردگارا از آنجا كه مرا فريفتى، بر سر راه راست تو در كمين آنان مى‏نشينم .اعراف/16

ابلیس شروع به تهدید خدا می‌کند:
ثُمَّ لآتِيَنَّهُم مِّن بَيْنِ أَيْدِيهِمْ وَمِنْ خَلْفِهِمْ وَعَنْ أَيْمَانِهِمْ وَعَن شَمَآئِلِهِمْ وَلاَ تَجِدُ أَكْثَرَهُمْ شَاكِرِينَ‏(اعراف/16)آنگاه از پيش و پس و راست و چپشان به سروقتشان مى‏روم، و بيشترشان را سپاسگزار نخواهى يافت‏.

خدا در پاسخ به او می‌گوید که:
قَالَ اخْرُجْ مِنْهَا مَذْؤُومًا مَّدْحُورًا لَّمَن تَبِعَكَ مِنْهُمْ لأَمْلأنَّ جَهَنَّمَ مِنكُمْ أَجْمَعِينَ(اعراف/17)(الله) گفت از آنجا (بارگاه الهی) نكوهيده و سرشكسته بيرون شو جهنم را از پيروان تو و همگى شما آكنده خواهم ساخت.‏

پاسخ:
در جهان بینی توحیدی همه چیز در دست پر قدرت خداست، فریفتن، گمراهی، ذلیل شدن و ... همگی منتسب به خداست،‌ یعنی هیچ فرقی نمی کند که هدایت به خدا منتسب شود یا ضلالت و فریفته شدن، به دو آیه زیر دقت کنید:
تُعِزُّ مَنْ تَشاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشاءُ هر كس را بخواهى، عزت مى‏دهى و هر كه را بخواهى خوار مى‏كنى.(1)
يُضِلُّ مَنْ يَشاءُ وَ يَهْدي مَنْ يَشاء، ولى خدا هر كس را بخواهد (و شايسته بداند) گمراه، و هر كس را بخواهد (و لايق بداند) هدايت مى‏كند!(2)

اشتباه نشود، ابزار هدایت و شقاوت را در اختیار انسان قرار دادن و هموار نمودن مسیر بهشت و جهنم برای او، به این معنا نیست که انسان مجبور باشد جهنم رود که در این صورت، ظلم به بندگان خواهد بود، و یقینا ظلم و بی عدالتی در مورد خداوند متعال وجود ندارد، و گمراه کردن بندگان از بارزترین نمونه های ظلم است، و اگر در جائی چنین نسبتی به خداوند داده شود فقط بعنوان اینکه خداوند قانونگذار است می توان پذیرفت، یعنی او برای هر قدم بدی عاقبت بدی نیز در نظر گرفته است، مثلا قتل را نتیجه خوردن سمّ و سقوط از ارتفاع معین نموده همچنین توجه نکردن به ندای فطرت و توحید را سبب گمراهی از حق و حقیقت مقرر داشته است، پس او تأثیر را در سبب قرار داده اما فراهم کردن سبب را در اختیار بندگان قرار داده است اما اینکه تمام اسباب گمراهی را خداوند فراهم نموده باشد این قطعا ظلم است و سخنی است باطل!

حال که فریفته شدن منسوب به خداست پس چرا شیطان را وعده عذاب می دهد؟
دقت کنید، نظرات قرآن را با مطالعه چند آیه اطراف نمی توان فهمید، بلکه باید تمام مواردی که به نوعی مربوط به بحث است را دقت نمود، در واقع خداوند در جاهاى متفاوتى جواب اين مسئله را داده است، مثلا در همین آیه مورد بحث، آیاتی که اختیار و آزادی را بیان می کند باید مورد مطالعه قرار گیرد، آیاتی مثل:
و أن لیس للإنسان الا ما سعی، فمن یعمل مثقال ذرة شرا... خیرا یره، و آیاتی مثل اینها.

بنابراين اگر اغواء به خداوند نسبت داده شود معنا ندارد به شيطان و تابعينش وعده جهنم داده شود:
قالَ اخْرُجْ مِنْها مَذْؤُماً مَدْحُوراً لَمَنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْكُمْ أَجْمَعينَ (3)
قالَ اذْهَبْ فَمَنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ فَإِنَّ جَهَنَّمَ جَزاؤُكُمْ جَزاءً مَوْفُوراً (4)
لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْكَ وَ مِمَّنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ أَجْمَعينَ (5)

علامه طباطبایی می گوید:
مقصود از اين اغواء آن غوايتى است كه از خطاب خدايى استشمام نمود، و فهميد كه لعنت مطلقه خدا كه همان دورى از رحمت او و گمراهى از طريق سعادت است، براى هميشه در باره‏ اش مسلم شده، البته اين استقرار لعنت گزافى و بيهوده نبوده، بلكه اثر آن اغوايى است كه خودش براى خود پسنديد، پس اضلال خداى تعالى در باره او اضلال ابتدايى نيست، بلكه اضلال مجازاتى است، كه مكرر گفته‏ ايم جائز است و هيچ اشكالى ندارد، و به همين جهت بود كه خداى تعالى هم آن را انكار نكرد و در آيه: يُضِلُّ بِهِ كَثِيراً وَ يَهْدِي بِهِ كَثِيراً وَ ما يُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفاسِقِينَ، خدا جمع زيادى را با آن گمراه، و گروه بسيارى را هدايت مى‏كند ولى تنها فاسقان را با آن گمراه مى‏سازد! (6)

و نکته آخر اینکه لازم نیست خداوند تمام شرائط و بیان کیفیت گمراهی و فریفته شدن را پس از اینرآیه بیان نماید، زیرا قرآن کریم حقیقت واحدی است که دقت به تمام آیات آن هدایت بخش خواهد بود.

شیوه اهل بیت پیامبر سلام الله علیهم و مفسران نیز توجه به آموزه های قرآنی در لابلای آیات است.

موفق باشید.

(1) سوره آل عمران آیه 26.
(2) سوره نحل آیه 93.
(3) سوره اعراف آیه 18.
(4) سوره اسراء آیه 63.
(5) سوره ص آیه 85.
(6) سوره بقره آیه 26.