نظر اهل بيت عليهم السّلام راجع به روزه گرفتن در روز عاشورا چيست؟
توضيح سؤال:
يكي از موضوعاتي كه در رابطه با عاشوراي حسيني از ناحيه وهابيت مطرح بوده است قضيه روزه گرفتن روز عاشورا به پيروي از سيره بني اميه به شكرانه شهادت حضرت سيد الشهداء و ياران آن حضرت و اظهار سرور و خوشحالي در آن روز بوده است.
همان‌گونه كه امام صادق عليه السّلام در روايتي ميفرمايد:
إن آل أمية عليهم لعنة الله ومن أعانهم على قتل الحسين من أهل الشام، نذروا نذرا إن قتل الحسين عليه السلام وسلم من خرج إلى الحسين عليه السلام وصارت الخلافة في آل أبي سفيان، أن يتخذوا ذلك اليوم عيدا لهم، وأن يصوموا فيه شكرا.
بني اميه لعنه اللَّه عليهم و آن افرادي از اهل شام كه آنان را در كشتن حسين اعانت نمودند نذر كردند اگر حسين كشته شود... و مقام خلافت نصيب آل ابو سفيان شود روز عاشورا را براي خود عيد قرار دهند و آن روز را براى شكرگزارى روزه بگيرند.؛ امالي شيخ طوسي، ص 667، رقم1397 / 4.
ما در آغاز نظريه بزرگان وهابيت و برخي از علماي اهل سنت را ذكر نموده وآن‌گاه به نقد آن خواهيم پرداخت.
ترغيب به روزه عاشوراء به خاطر تقارن اين روز با روز هجرت پيامبر به مكه
شيخ عبدالعزيز بن عبدالله آل شيخ، مفتي كلّ و رئيس هيئت علماي بزرگ عربستان و رئيس مركز تحقيقات علمي و فتاواي عربستان با صدور بيانيه‌اي و با توجيهي كه در متن آمده مسلمانان را به روزه گرفتن در روز عاشوراء ترغيب مي‌نمايد:
الرياض وكالة الأنباء السعودية: وجّه سماحة الشيخ عبد العزيز بن عبد الله آل الشيخ مفتي عام المملكة رئيس هيئة كبار العلماء وإدارة البحوث العلمية والإفتاء، الكلمة التالية في الترغيب في صوم يوم عاشوراء: الحمد لله والصلاة والسلام على رسول الله، وعلى آله وأصحابه ومن اهتدى بهداه..؛ اما بعد: فقد ثبت عن النبي أنه كان يصوم يوم عاشوراء، ويرغب الناس في صيامه، لأنه يوم نجى الله فيه موسى وقومه، وأهلك فيه فرعون وقومه، فيستحب لكل مسلم ومسلمة صيام هذا اليوم شكرا لله عز وجل! وهو اليوم العاشر من المحرم.ويستحب أن يصوم قبله يوما أو بعده يوما... ونظرا إلى أن يوم الاثنين هو اليوم الأول من محرم هذا العام 1422 هـ لأن الأصل هو كمال ذي الحجة، فإن الأفضل للمؤمن في هذا العام أن يصوم يومي الثلاثاء والأربعاء التاسع والعاشر من محرم، أو يومي الأربعاء والخميس العاشر والحادي عشر من محرم. وأسال الله أن يوفقنا وجميع المسلمين لما يرضيه وأن يجعلنا جميعا من المسارعين إلى كل خير. إنه جواد كريم. وصلى الله على نبينا محمد وآله وصحبه...
مفتي عام المملكة العربية السعودية ورئيس هيئة كبار العلماء وإدارة البحوث العلمية والإفتاء عبد العزيز بن عبد الله بن محمد آل الشيخ
خبرگزاري عربستان سعودي در بيانيه‌اي از سوي عبد العزيز بن عبد الله بن محمد آل الشيخ اعلام كرد:
...؛ اما بعد؛ از پيامبر روايت شده كه آن حضرت، روز عاشوراء را روزه گرفته و مردم را نيز به روز گرفتن در اين روز تشويق و ترغيب مي‌نمودند؛ چرا كه عاشوراء روزي است كه خداوند، موسي و قومش را نجات بخشيد و فرعون و قومش را هلاك ساخت. از اين رو بر هر زن و مرد مسلماني مستحب است كه روز دهم از ماه محرم را به پاس شكر گزاري از خداوند روزه بدارد و بهتر است كه روز قبل و بعد آن را نيز روزه بدارد... و با توجه به اين كه امسال كه سال 1422 هـ ق است و ماه ذيحجه كامل مي‌باشد روز دوشنبه، اوّل محرم مي‌باشد، پس بهتر آن است كه امسال دو روز دهم و يازدهم محرم را روزه بدارند...
الانتصار، عاملي، ج 9، ص 302.
گفتار ابو خالد در سايت حوزه علميه اهل سنت زاهدان
در مقالهاى كه در سايت رسمي حوزه علميه اهل سنت زاهدان (سنى آنلاين)، به قلم يكي از علماي اهل سنت به نام ابو خالد اين‌چنين ذكر شده است:
با توجه به جايگاه روز عاشورا، در مورد روزه آن، در سنت پيامبر اكرم صلى اللّه عليه وسلم تأكيد بسيار شده است و آن حضرت صلي اللّه عليه وسلم امت را تشويق به روزه گرفتن در اين روز نموده‌اند. روايتي از حضرت عبد الله بن عباس رضياللّه عنه در بخاري نقل شده كه ميفرمايد: رسول اللّه صلي اللّه عليه وسلم به مدينه تشريف آوردند، يهوديان را ديدند كه در روز عاشورا روزه مي‌گيرند، آن حضرت صلي اللّه عليه وسلم فرمودند: [فلسفه] اين كار چيست؟ [يهوديان] گفتند: اين روز مباركي است، در اين روز خداوند متعال بنياسرائيل را از دشمنشان نجات داد و حضرت موسي عليهالسلام اين روز را روزه مي‌گرفت. آن حضرت صلي اللّه عليه وسلم فرمودند: من از شما به موسي سزاوارتر - نزديكتر- هستم. لذا آن حضرت صلي اللّه عليه وسلم آن روز را روزه گرفتند و دستور به روزه آن روز دادند.
روايت ديگري نيز از ابن عباس رضيالله عنه نقل شده است كه پيامبر اكرم صلي اللّه عليه وسلم فرمودند: صوموا يوم عاشورا و خالفوا فيه اليهود، صوموا قبله يوماً و بعده يوماً. روز عاشورا روزه بگيريد و با يهوديان مخالفت كنيد - به اين صورت كه - يك روز قبل و يك روز بعد از آن را نيز روزه بگيريد. صحيح مسلم، ش، 1162
پاسخ:
در باره حكم روزه گرفتن در روز عاشورا اختلاف نظر وجود دارد. بعضي قائلند: روزه روز عاشورا تا قبل از وجوب روزه ماه مبارك رمضان واجب بوده؛ اما بعد از وجوب ماه رمضان روزه عاشوراء نسخ گرديده است؛ و نسبت به بعد از نسخ روزه عاشوراء بعضي قائلند: بعد از نسخ روزه عاشوراء، استحباب آن باقي است و بعضي قائل به كراهت آن هستند. و بعضي ديگر قائلند: روزه آن به اختيار واگذار شده تا هر كس بخواهد روزه بدارد.
اين موضوع را در سه بخش بررسي مي‌كنيم:
بخش اول: روايات اهل بيت عليهم السّلام در نهي از روزه عاشوراء.
بخش دوم: اقوال علماي شيعه در اين مسئله.
بخش سوم: روزه روز عاشوراء نزد اهل سنت و علماي آن.
بخش اول:
روايات اهل بيت عليهم السلام در نهي از روزه عاشوراء
روزه ماه رمضان ناسخ روزه عاشوراء:
در كتب و منابع شيعه روايات متعددي وجود دارد كه نشان دهنده اين مطلب است كه با واجب شدن روزه ماه رمضان ديگر روزه اين روز از وجوب خارج گرديده و ترك روزه آن سزاوارتر است.
جهت تبيين بيشتر اين مطلب و جايگاه روزه عاشوراء از منظر امامان معصوم شيعه به چند روايت از ائمه معصومين عليهم السّلام اشاره مي‌كنيم و طالبان تفصيل را به كتب روايي ارجاع مي‌دهيم:
محمد بن مسلم و زراره بن أعين از أبا جعفر؛ امام باقر عليه السلام درباره صوم روز عاشوراء سئوال ميكنند حضرت در پاسخ ميفرمايد:
كان صومه قبل شهر رمضان، فلما نزل شهر رمضان ترك.
قبل از وجوب روزه ماه رمضان روزه آن واجب بود؛ اما با نازل شدن وجوب اين ماه، روزه عاشوراء ترك گرديد.
من لا يحضره الفقيه، ج 2، ص 51، ح 224.
در روايتي ديگر راوي مي‌گويد: از امام باقر عليه السلام در باره صوم روز عاشوراء سئوال نمودم؛ حضرت فرمودند:
صوم متروك بنزول شهر رمضان، والمتروك بدعة.
روزهاي است كه با وجوب روزه ماه رمضان ترك گرديد و روزه گرفتن در روزه متروك بدعت محسوب مي‌گردد.
كافي، ج 4، ص 146، باب صوم عاشوراء و عرفه، حديث 4.
روزه عاشوراء سنت بني اميه به خاطر شهادت امام حسين %:
در روايتي ديگر شخصي از امام صادق عليه السلام راجع به روزه گرفتن در روز عاشوراء سئوال مي‌كند حضرت ميفرمايد:
ذاك يوم قتل فيه الحسين عليه السلام، فإن كنت شامتا فصم. ثم قال: إن آل أمية عليهم لعنة الله ومن أعانهم على قتل الحسين من أهل الشام، نذروا نذرا إن قتل الحسين عليه السلام وسلم من خرج إلى الحسين عليه السلام وصارت الخلافة في آل أبي سفيان، أن يتخذوا ذلك اليوم عيدا لهم، وأن يصوموا فيه شكرا، ويفرحون أولادهم، فصارت في آل أبي سفيان سنّة إلى اليوم في الناس، واقتدى بهم الناس جميعا، فلذلك يصومونه ويدخلون على عيالاتهم وأهاليهم الفرح ذلك اليوم. ثم قال: إن الصوم لا يكون للمصيبة، ولا يكون إلا شكرا للسلامة، وإن الحسين عليه السلام أصيب، فإن كنت ممن أصبت به فلا تصم، وإن كنت شامتا ممن سرك سلامة بني أمية فصم شكرا لله تعالى.
روز عاشورا روز شهادت امام حسين است. اگر ميخواهي به حسين شماتت كني (از بلايي كه به آنها وارد شده اظهار خشنودي كني) در روز عاشورا روزه بگير. بني اميه لعنه اللَّه عليهم و آن افرادي از اهل شام كه آنان را در كشتن حسين اعانت نمودند نذر كردند: اگر حسين كشته شود و اشخاصي كه از آنان بر حسين عليه السلام خروج كردهاند سالم بمانند و مقام خلافت نصيب آل ابو سفيان شود روز عاشورا را براي خود عيد قرار دهند و آن روز را براى شكرگزارى روزه بگيرند. لذا اين موضوع تا امروز بين مردم سنت و معمول شد و مردم عموما به آنان اقتدا كردند. آري به اين علت است كه روز عاشورا را روزه مي‌گيرند و در اين روز اهل و عيال خود را مسرور ميكنند. سپس حضرت فرمود: آري! روزه اين روز براي مصيبت نيست. چون فقط براي سپاس از جهت سلامتي بني اميه است. حسين عليه السلام در اين روز مصيبت ديده است، اگر تو هم مصيبت زده هستي اين روز را روزه نگير و اگر از كساني هستي كه قصد شماتت اهل بيت را داشته و سلامت بني اميّه تو را خشنود كرده اين روز را روزه بدار.
امالي شيخ طوسي، ص 667، رقم1397 / 4.
آتش جهنم؛ بهره روزه داري عاشوراء:
در روايتي ديگر زيد نرسي از زراره اين‌گونه نقل مي‌كند:
عن زيد النرسي قال: سمعت عبيد بن زرارة يسأل أبا عبد الله عليه السلام عن صوم يوم عاشورا فقال: من صامه كان حظه من صيام ذلك اليوم حظ ابن مرجانة وآل زياد. قال: قلت: وما كان حظهم من ذلك اليوم؟ قال: النار أعاذنا الله من النار ومن عمل يقرب من النار.
زيد نرسي مي‌گويد: از عبيد بن زراره شنيدم كه از أبا عبد الله عليه السلام راجع به روزه عاشورا سؤال نمود. حضرت فرمود: كسي كه اين روز را روزه بدارد حظ و نصيبش از اين روز همان خواهد بود كه ابن مرجانه و آل زياد از اين روز بردند. مي‌گويد: گفتم حظ و نصيب آنان در اين روز چه بود؟ فرمود: آتش جهنم! و به خدا پناه مي‌بريم از عملي كه نتيجه آن آتش باشد!
الكافي، ج 4، ص147، شماره 6 ـ تهذيب، ج4، ص301، شماره912 ـ الإستبصار، ج2، ص135، شماره 443.
پاداش روزه داري عاشورا غضب خداوند:
محمد بن يعقوب عن الحسين بن علي الهاشمي عن محمد بن الحسين عن محمد بن سنان (عن أبان عن عبد الملك) قال: سألت أبا عبد الله عليه السلام عن صوم تاسوعاء وعاشوراء من شهر المحرم؟ فقال:... ما هو يوم صوم. وما هو إلا يوم حزن ومصيبة دخلت على أهل السماء وأهل الأرض وجميع المؤمنين. ويوم فرح وسرور لابن مرجانة وآل زياد وأهل الشام. غضب الله عليهم وعلى ذرياتهم...
از أبا عبد الله؛ امام صادق عليه السلام در باره روزه گرفتن تاسوعاء و عاشوراي از ماه محرم سؤال نمودم؟ حضرت فرمود:... اين روز‌ها براي روزه گرفتن نيست، چون اين روز‌ها روز حزن و مصيبت أهل آسمان‌ها و أهل زمين و همه مؤمنين است و روز فرح و سرور ابن مرجانه و آل زياد و أهل شام است، كه غضب خدا بر آنان و ذريه آنان باد...
وسائل الشيعه (آل البيت)، شيخ حر عاملي، ج 10، ص 460.ح 13847.
و بسياري از روايات ديگر كه در اين مجال به همين مقدار بسنده مي‌كنيم.
بخش دوم:
اقوال علماي شيعه
در باره روزه عاشوراء ميان علماي شيعه اقوال متعددي است:
بعضي از علماي شيعه در صوم روز عاشوراء حكم به حرمت داده‌اند مانند:
مرحوم خوانساري در جامع المدارك:
وجزم بعض متأخري المتأخرين بالحرمة ترجيحا للنصوص الناهية وحملا لما دل على الاستحباب على التقية. والظاهر أن هذا أقرب
بعضي از متأخرين از متأخرين علماي شيعه، روايات نهي در روزه عاشوراء را ترجيح داده و احاديث استحباب روزه اين روز را حمل بر تقيه نموده و در نتيجه جزم به حرمت نموده‌اند، و ظاهر اين است كه اين نظر اقرب است.
جامع المدارك، مرحوم خوانساري، ج 2، ص 226.
و يا مرحوم محدث بحراني در حدائق:
وبالجملة فإن دلالة هذه الأخبار على التحريم مطلقا أظهر ظاهر.
بالجمله اين كه دلالت اين أخبار (صوم يوم عاشوراء) بر تحريم به طور مطلق، أظهر از ظاهر است.
الحدائق الناضره، محقق بحراني، ج 13، ص 376.
و يا مرحوم نراقي در مستند الشيعه:
فالحق: حرمة صومه من هذه الجهة. فإنه بدعة عند آل محمد متروكة
نظر صحيح: حرمت روزه اين روز است، چون روزه اين روز نزد آل محمد بدعتي متروك محسوب مي‌شود.
مستند الشيعه، محقق نراقي، ج 10، ص 493.
اگرچه اكثريت موجود از متأخرين مانند: سيد يزدي صاحب عروه و مرحوم بروجردي و حكيم و امام خميني و غالب شارحان عروه الوثقى، و يا موجودين در زمان حاضر جانب كراهت را اختيار نموده‌اند.( العروه الوثقى، سيد يزدي، ج 3، ص 657) و گروه اندكي نيز روزه گرفتن به نيّت حزن و اندوه و نه به نيت تبرك جستن به شكلي كه بني اميّه كردند را تا عصر روز عاشوراء و سپس افطار كردن قبل از غروب را (ترجيحاً با تربت سيدالشهداء عليه السّلام) مستحب دانسته و اين را، راه جمع بين اخبار ناهيه و اخبار وارده در استحباب صوم عاشوراء دانسته‌اند، مانند آن‌چه كه شيخ در استبصار (استبصار، شيخ طوسي، ج2، ص 136) با استفاده از روايت زير انجام داده است:
عبد الله بن سنان عن الصادق عليه السلام قال: دخلت عليه يوم عاشورا فألفيته كاسف اللون ظاهر الحزن و دموعه تنحدر كاللؤلؤ المتساقط، فقلت: يا ابن رسول الله مم بكاؤك لا أبكى الله عينيك فقال لي: أو في غفلة أنت؛ اما علمت أن الحسين عليه السلام أصيب في مثل هذا اليوم فقلت: يا سيدي فما قولك في صومه قال لي: صمه من غير تبييت وأفطره من غير تشميت ولا تجعل صوم يوم كملا وليكن إفطارك بعد صلاة العصر بساعة على شربة من ماء فإنه في ذلك الوقت من ذلك اليوم تجلت الهيجاء عن آل رسول الله صلى الله عليه وآله وانكشفت الملحمة عنهم
عبد الله بن سنان از امام صادق عليه السلام روايت مي‌كند: روز عاشورا به محضر آن حضرت مشرف شدم و آن حضرت را با رنگي تيره و گرفته و حزني كه در چهره ظاهر بود و اشكي كه هم‌چون دانه‌هاي لؤلؤ از چشمان مبارك جاري بود مشاهده نمودم، عرض كردم: يا ابن رسول الله! خداوند چشمانتان را نگرياند گريه شما به خاطر چيست؟ حضرت فرمودند: آيا غافلي و نمي‌داني كه حسين عليه السلام در مثل امروزي به مصائب مبتلا شده است؟ عرض كردم: اي سيد و آقاي من! نظرتان در باره روزه گرفتن در اين روز چيست؟ حضرت فرمودند: اين روز را روزه بدار؛ اما بدون اين كه آن را به پايان برساني أفطار كن و بدون آن‌كه از آن انتظار رحمت داشته باشي و آن را صوم كامل قرار نده و بعد از ساعتي از نماز عصر گذشته با جرعه‌اي از آب آن را افطار كن...
مصباح المتهجد، شيخ طوسي، ص 547.
لذا، فقهاي شيعه با الهام از روايات اهل بيت عليهم السّلام چون اين روز را روز حزن و اندوه و اقامه عزا در مصيبت حضرت ابا عبد الله الحسين عليه السلام ميدانند از هرگونه عملي كه منافات با اقامه عزا در اين روز داشته باشد به شدت نهي فرموده‌اند و مؤمنين را توصيه فرموده‌اند تا در اين روز دست از كار‌هاي روز مرّه كشيده و اين روز را روز مصيبت و حزن و بكاء خود قرار دهند. از باب نمونه امام رضا عليه السلام در روايتي مي‌فرمايند:
من كان يوم عاشوراء يوم مصيبته وحزنه وبكائه يجعل الله عز وجل يوم القيامة يوم فرحه وسروره وقرت بنا في الجنان عينه.
كسي كه روز عاشوراء روز مصيبت و حزن و اندوه و گريه او باشد خداوند روز قيامت را روز شادي و سرور او قرار داده و چشمانش را در بهشت به ما روشن خواهد فرمود.
علل الشرائع، شيخ صدوق، ج 1، ص 227.
در روايت فوق از آن‌جا كه امام عليه السّلام روز عاشوراء را روز مصيبت و حزن و اندوه و گريه مي‌داند، لذا هرگونه عملي كه در آن ذره‌اي شائبه شادي و يا فرح و سرور و يا اشتغال به امور دنيايي كه غفلت از مصائب امام حسين عليه السّلام را به دنبال داشته باشد را خلاف خواست خدا و اهل بيت دانسته‌اند.
بخش سوم:
روزه روز عاشوراء نزد اهل سنت و علماي آن
تناقضات شديد در روايات روزه عاشوراء در منابع اهل سنت
با مراجعه به صحاح اهل سنت به مجموعه‌اي از روايات متناقض پيرامون صوم روز عاشوراء مواجه مي‌شويم كه در بسياري از موارد جمع بين آنها غير ممكن مي‌باشد.
روزه داري پيامبر و قريش قبل از اسلام درعاشوراء
از جمله رواياتي كه در صحيح بخاري آمده و باعث فتواي برخي از علماي اهل سنت به استحباب صوم روز عاشوراء شده روايت زير است:
عَنْ عَائِشَةَ رضى الله عنها قَالَتْ: كَانَ يَوْمُ عَاشُورَاءَ تَصُومُهُ قُرَيْشٌ فِي الْجَاهِلِيَّةِ، وَكَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم يَصُومُهُ، فَلَمَّا قَدِمَ الْمَدِينَةَ صَامَهُ، وَأَمَرَ بِصِيَامِهِ، فَلَمَّا فُرِضَ رَمَضَانُ تَرَكَ يَوْمَ عَاشُورَاءَ، فَمَنْ شَاءَ صَامَهُ، وَمَنْ شَاءَ تَرَكَهُ.
عايشه مي‌گويد: روز عاشوراء را قريش در جاهليت روزه مي‌گرفت، و رسول خدا صلي الله عليه وآله وسلّم نيز اين روز را روزه مي‌داشت، و زماني كه حضرت به مدينه آمد هم‌چنان اين روز را روزه مي‌داشت و ديگران را نيز امر به روزه مي‌نمود، تا اين‌كه روزه ماه رمضان واجب گرديد؛ كه از آن به بعد حضرت روزه روز عاشوراء را ترك نمود و دستور داد هر كس مي‌خواهد اين روز را روزه بدارد و هر كس نمي‌خواهد روزه نگيرد.
صحيح البخاري، ج 2، ص 250، ح 2002، كتاب الصوم، ب 69. باب صِيَامِ يَوْمِ عَاشُورَاءَ.
اولا: اين روايت به خاطر وجود «هشام بن عروه» در سلسله سند آن اشكال و مناقشة سندي دارد؛ زيرا ابن قطّان در باره او گفته: «أنّه اختلط و تغيّر»، (او تغيير كرد و مطالب نادرست و صحيح را مخلوط نمود) و ذهبي در باره او مي‌گويد: «أنّه نسي بعض محفوظه أو وهم»، (او بعضي محفوظاتش را فراموش مي‌كرد و يا در آنها شك مي‌كرد) و يا از ابن خرّاش در باره او آمده است كه: «كان مالك لا يرضاه نقم عليه حديثه لأهل العراق»، (مالك از وي رضايت نداشت و از احاديث او كه براي اهل عراق نقل مي كرد انتقاد مي‌كرد). ميزان الاعتدال، ج 4، ص 301.
پاسخ با نقل قول
