موضوع: مدیریت مناظره با «جدال احسن»

بسیاری از افراد در هنگام مناظره ها و جدال ها عنان از کف می دهند، از کوره در می روند و سخنان رکیک و ناصحیحی بر زبان می رانند و رفتارهایی از آنان سر می زند که شرم آور است. خروج از دایره آداب سخن گفتن زمانی تشدید می شود که شخص از سوی طرف مقابل و مخالف استهزاء شود. اگر فرد در مناظرات اجتماعی در خود این توان را نمی یابد که با مخالف به شیوه نیکو سخن گوید از همان آغاز نباید وارد این میدان شود. از آن جا که جدل به هر حال گفت وگویی با قصد چیرگی و منصرف کردن شخص از نظر و رأی خود است می توان آن را یک جنگ دانست. بنابراین باید شخص جدل کننده در هنگام جدل بهترین برخورد و نیکوترین سخن را داشته باشد و از تمسخر کلامی و غیرکلامی بپرهیزد. خداوند متعال در قرآن(نحل:125و عنکبوت:46) برخورد و سخن نیکو را از جمله آداب جدال احسن با دیگران برشمرده و بدان سفارش کرده است. از دیگر آداب اسلامی جدال احسن، رفق و مداراست. شیخ طبرسی، جدل احسن را جدل همراه با رفق و مدارا تفسیر می کند(مجمع البیان) بنابراین جدل کننده باید هماره به گونه ای رفتار کند که به دور از خشونت باشد و نرمی و مدارا با مخاطب را در طول جدل مراعات کند. از آن جا که قرآن حاوی بهترین مطالب حق و استدلال های منطقی است بهتر است که شخص از قرآن برای جدال بهره بگیرد.

جدال از نظر لغت
راغب اصفهانی در تعریف جدال می گوید: «جدال گفت وگو کردن و با یکدیگرسخن گفتن است به طریق ستیزه و نزاع وبه جهت غلبه نمودن بر دیگری وریشه این کلمه از"جدلت الحبل" است یعنی طناب رامحکم کردم و جدال از همین معنا می باشد، گو این که هر یکی از جدل کنندگان دیگری را از دیدگاهش بر می تابد ونیز گفته شده ریشه جدال کشتی گرفتن وافکندن دیگری برزمین سخت می باشد». البته مفسر بزرگ شیعی شیخ طبرسی جدل را به قصد منصرف کردن شخص مقابل از رأی و نظرش تعریف کرده است (مجمع البیان) تا کمی آن را از شدت و حدت جنگی بودن بیرون آورد و به آن لطافت و نرمی بخشد.

مفهوم شناسی "جدال احسن"
همه ما در زندگی فردی و اجتماعی خود با خانواده، بستگان، دوستان، همسایگان، همکاران و... بحث و گفت و گو می کنیم. بدین ترتیب در روابط اجتماعی دائم در موضوع های گوناگون اقتصادی، سیاسی و... به گفت وگو و تبادل نظر می پردازیم. سؤال مهم این است که چرا در بسیاری از این بحث ها، در پایان به جای «وحدت و همبستگی» به اختلافات دامن زده و دوستی ها کمتر و دشمنی ها بیشتر می شود. حقیقت این است که اغلب به جای گفت وگوی سالم و سازنده که قرآن مجید از آن به «جدال احسن» یاد می کند، از شیوه های تخریبی و نامناسب بهره می بریم. جدال احسن یعنی؛ گفت و گو با مخالفان بر اساس شیوه درست و با هدف روشن کردن حقیقت نه بیرون کردن رقیب از میدان و غلبه بر او. از امام صادق(ع) در تفسیر جدال احسن آمده است که مراد از آن جدال با کمک کتاب ا... و قرآن است. (نورالثقلین، ج۳)

روش شناسی "جدال احسن"
در روش جدال احسن، شخص با تکیه بر اصول و اعتقادات مشترک به گفت وگو می نشیند تا براساس همان اصول و اعتقادات مشترک حقانیت سخنان خود را تبیین و تحلیل کند. از این روست که خداوند در آیه ۴۶ سوره عنکبوت در ادامه سفارش خویش نشان می دهد که چگونه باید مجادله احسن را انجام داد. دراین آیه به پیامبر(ص) سفارش می شود که به اهل کتاب بگو که ما مشترکاتی چون کتاب وحیانی و خدای یگانه داریم. البته از آن جا که جدال احسن تنها زمانی ممکن و شدنی است که اصول و مبانی مشترکی وجود داشته باشد که تفهیم و تفهم بر محور ومدار آن انجام شود، نمی توان با کسانی که هیچ گونه اصول ومبانی مشترکی با آنان نداریم جدال احسن را انجام داد. چنان که امکان ندارد با کسانی که ستمگر و لجوج و حق ستیز هستند و از همان آغاز در اندیشه درک و فهم نیستند به جدال احسن پرداخت. به این معنا که جدال احسن و نیکو زمانی شدنی است که شخص مقابل درمقام این نباشد که بر باطل خود اصرار کند؛ زیرا نمی توان با کسانی که از همان آغاز حق ستیز هستند مبانی و اصول مشترکی پیدا کرد؛ حق ستیزان برای فرار از پذیرش حق هر دم مبانی و اصول خویش را تغییر می دهند و حتی به سخن پیشین خود نیز پشت پا می زنند؛ بنابراین نباید امیدوار باشید که برای پایه گذاری گفت وگو با آن ها به نقطه مشترکی برسید.

فنون جدال احسن در مدیریت مناظرات
منظور از فن، شگردها، روش ها و ابزاری است که ما را در رسیدن به نتیجه مطلوب راهنمایی می کند. از آنجا که هر کاری فن خاص خود را دارد جدال و احتجاج نیز از این امر مستثنا نیست و فنون خاصی دارد که رعایت این فنون در پیشبرد مقاصد علمی و عقیدتی جدال مؤثر است: الف) بهره گیری از مبانی پذیرفته شده از سوی دوطرف: لازم است مناظره کننده، مبانی طرف مقابل را به دست آورد و بر اساس آن وارد بحث و مناظره شود. در مناظره امام رضا(ع) با مخالفان، جاثلیق به امام(ع) می گوید: چطور با کسی بحث کنم که با کتابی استدلال می کند که منکر آن هستم و به پیامبری استدلال می کند که به آن ایمان ندارم؟ امام رضا(ع) فرمود: ای مسیحی! اگر با انجیل با تو استدلال کنم به آن اقرار می کنی؟ جاثلیق گفت: آری، برخلاف میلم بدان اقرار می کنم (الاحتجاج)؛ بنابراین امام رضا(ع) با هر گروه از مخالفان بر اساس مبانی خودشان مناظره می کرد.
ب)چارچوب بحث: طرفین مناظره باید در ابتدا چارچوب بحث و محل نزاع را مشخص و بحث را در چارچوب معین هدایت کنند، تا آسان تر به نتیجه برسند.
ج)واژه شناسی بحث: از آنجا که برخی واژه ها، مبهم، دارای اشتراک لفظی و معانی متعدد است، بر طرفین مناظره فرض است که در ابتدای بحث منظور خود را از این گونه واژه ها مشخص کنند.
د) منظم بحث کردن: پیمودن بحث به صورت قدم به قدم و از مقدمات ساده شروع کردن تا رسیدن به نتیجه مطلوب از فنون ضروری مناظره است.

آداب جدال احسن و احتجاج از نگاه اسلام
احتجاج و جدال در اسلام، جایگاه ویژه ای دارد و اسلام ضمن سفارش به نپذیرفتن چیزی بدون تفکر و تفحص همگان را به بحث و گفت وگو دعوت می کند. جدالی که اسلام آن را می پذیرد دارای ویژگی هایی است که می توان به مواردی از قبیل؛ هدف صحیح، دفاع از حقیقت، دفع شبهات و از بین بردن اوهام و سوء ظن ها، تصدیق عقاید مکتب حق، شکست دادن خصم یاوه گو به قصد یاری حق اشاره کرد. جدال و احتجاج باید همراه با صبر و متانت و اندیشه و درایت باشد.آداب جدال و احتجاج از نگاه اسلام عبارت است از:
۱ -توکل به خدا: بر مؤمن و مسلمان لازم است که در هنگام بحث و مناظره با مخالفان از خداوند در شفاف ساختن حقایق در گفت وگوها استعانت جوید. شما[مؤمنین] چیزهایی از خدا امید دارید که آن ها امید ندارند.(نساء:۱۰۴)
۲ -بهره گیری معیارهای عقلی و علمی: در اسلام به پیروی از معیارهای عقلی و علمی توجه می شود. خداوند در قرآن بارها مخالفان را مخاطب قرار داده است، و به پیامبر(ص) می فرماید: به آنان بگو: اگر راست می گویید، دلیل و برهانتان را بیاورید.(بقره:۱۱۱)
۳ -رعایت ارزش های اخلاقی: بسیاری از مواقع براهین عقلی به دلیل رعایت نکردن کامل جنبه اخلاقی گفت وگو، موفق به کشف حقایق نمی شود. احترام به طرف مقابل، برخورد نیکو و صادقانه برای دستیابی به نتایج عاقلانه اهمیت فراوان دارد.
۴ -احترام به طرف مقابل بحث: رعایت احترام متقابل از مهم ترین آداب جدال ومناظره است.
۵ -قول لین (پرهیز از تندی ): فایده این گونه سخن گفتن این است که همان بار اول طرف را وادار به مقابله نمی کند. خداوند متعال به موسی دستور می دهد که با هارون به سوی فرعون برود و با گفتاری نرم او را به سوی خود بخوانند: به سوی فرعون بروید که طغیان کرده است، سپس به نرمی با او سخن بگویید، شاید متذکر شود یا (از خدا) بترسد.(طه: ۴۳)
۶ -ضرورت رعایت انصاف: مناظره کننده باید امکاناتی برای طرف مقابل به وجود آورد تا آنچه در ذهنش فراهم آورده به کار گیرد و ایراد کند. امام رضا(ع) در مناظره با مخالفان، هر جا جمله درستی از طرف مقابل می شنید فوراً تأیید می کرد و می فرمود:«صدقت» (التوحید:ص۴۲۹).
نتیجه گیری
در اسلام جدال یا به تعبیر دیگر بحثهاى تعصب آلودى که براى برترى جویى برطرف مقابل و نه براى تبیین حق صورت مى گیرد به شدت نکوهش و از آن به عنوان یکى از گناهان کبیره یاد شده است؛چرا که بزرگ ترین سد راه حق و رسیدن به واقعیت هاست.خدا در قرآن می فرماید:«با اهل کتاب جز به روشى که از همه نیکوتر است مجادله نکنید؛عنکبوت۴۶» بهترین راه براى تبیین حقایق و رسیدن به نظرات صحیح و سالم، بحث منطقى و خالى از هر گونه تعصب و لجاجت است؛ زیرا هنگامى که افکار به یکدیگر ضمیمه شود و جرقه هاى استعداد و نبوغ به هم بپیوندد از طریق هم افزایی نورى ساطع مى شود که همه چیز را روشن مى سازد.هرگاه حالت پرخاشگرى و جرّ و بحث بى حاصل، و به تعبیر روایات جدال غیر احسن در درون انسان ریشه بدواند، و به صورت خلق و خوى او در آید، دین و ایمان و تقواى چنین انسانى در مخاطره قرار مى گیرد، و لازم است براى نجات از خطرات ناشى از این صفت رذیله دست به کار شود و آن را درمان کند و خود را از شرّ آن رهایى بخشد.
منبع: / روزنامه / خراسان