موضوع: فقیهی كه سرش را بریدند

فقیهی كه سرش را بریدند

شیخ حسین بن عبد الصمد حارثى، پدر شیخ بهایى مى‏گوید: «روزى بر شهید ثانى وارد شدم و او را متفكر یافتم. او در خویشتن فرو رفته بود. علت این حالت را از او جویا شدم، به من گفت: «برادرم! چنین مى‌‏پندارم كه من دومین شهید باشم (بعد از شهید اول)، زیرا در عالم رؤیا سید مرتضى علم الهدى را دیدم كه مجلس ضیافتى تشكیل داده و علماء و دانشمندان امامیه و شیعه در آن شركت داشتند.

فارس: پدر شیخ بهایى مى‏گوید: روزى نزد شهید ثانى رفتم و او را متفكر یافتم. علت را جویا شدم، به من گفت: برادرم! چنین مى‌‌‏پندارم كه من دومین شهید باشم.

ولادت‏در شماره‌‌های پیشین «ابن‌فهد حلی»، «سیدبن طاووس»، «سید بحرالعلوم»، «شیخ مفید»، «شیخ صدوق»، «شیخ كلینی»، «علامه حلی»، «سید مرتضی»، «سید رضی»، «شیخ طوسی»، «امین الاسلام طبرسی»، «خواجه نصیر‌الدین طوسی»، «قطب‌الدین راوندی»، «محقق حلی» و «شهید اول» معرفی شدند.
این الدین بن على بن احمد عاملى جبعى، معروف به «شهید ثانى» فقیه و دانشمند بزرگ اسلام و شیعه در سیزدهم شوال ‏911 هجرى قمرى، در خانواده علم و فقاهت به دنیا آمد.
شهید ثانی مانند شهید اول از مردم جبل عامل واقع در جنوب لبنان بوده‌اند و هر دو از نوابغ نامی و مفاخر فقهاء و مجتهدین شیعه، و هر دو به جامعیت در علوم و فنون اسلامی مشهور هستند، و هر دو نیز به جرم تشیع در راه دین به شهادت رسیدند.
شهید ثانی یكى از اعیان و مفاخر فقهاى نامدار شیعه و یكى از متبحرین در علوم اسلامى و یكى از استوانه‏‌هاى فقهى و اجتهادى در طول ادوار فقه اسلامى است كه از نظر آثار و بركات وجودى كم ‏نظیر است.
او كه در قرن دهم هجرى زندگی می‌كرد با تلاش و كوشش خستگى ناپذیر، فقه آل محمد صلى الله علیهم اجمعین را به نقاط مختلف جهان بسط و انتشار داد.
یكی از بركات وجودى این شخصیت بزرگوار، آن است كه از وى فرزندى همچون علامه و دانشمند پارسا، ابو منصور جمال الدین حسن معروف به «صاحب معالم» به ثمر رسید كه آثار گران‌بهایى همچون كتاب «معالم الدین فی الأصول» را براى جهان شیعه به یادگار نهاد.
این كتاب ارزشمند چند قرن است به عنوان كتاب درسى طلاب علوم دینى در حوزه علمى شیعه مورد استفاده قرار مى‌‏گیرد و مانند كتاب پدر، یعنى «الروضة البهیة» (شرح لمعه) همچنان جاویدان و پایدار است.
تحصیلات و سفرهای جالب شهید ثانی
شهید ثانى در زمان پدر بزرگوارش، نور الدین على بن احمد، تحصیلات مقدماتى را نزد او گذراند.
با اینكه مسافرت‌های آن زمان به راحتی مسافرت‌های زمان ما نبود شهید ثانی برای كسب علم و دانس مسافرت‌های متعددی داشت.
وی به «میس» رفت و نزد شیخ على بن عبد العالى میسى (متوفاى 938 هجرى قمرى) تحصیلات خود را ادامه داد و كتابهاى «شرائع الأحكام» محقّق حلى و «ارشاد» و «قواعد» علامه حلى را نزد او خواند.
او به منظور ادامه تحصیل مسافرتهاى متعددى به نقاط مختلف جهان اسلام آغاز نمود.
وى پس از آن به «كرك نوح» رفت و نحو و اصول فقه را نزد سید جعفر كركى فرا گرفت و پس از اقامتى سه ساله در جبع، در سال 937 به «دمشق» مسافرت كرد و نزد شیخ محمد بن مكّى، حكیم و فیلسوف بزرگوار، پاره‌‏اى از كتب طب و حكمت و هیأت را قرائت نمود و در محضر درس شیخ احمد جابر شركت جست و كتاب «شاطبیه» را كه در علم قرائت و تجوید است، بر او خواند.
شهید ثانى در دمشق كتاب «صحیح بخارى» و «صحیح مسلم» را هم نزد «شمس الدین طولون» قرائت كرد.
این عالم خستگى ناپذیر در سال 942 هجرى قمرى به سوى «مصر» حركت نمود.
در مصر نزد شانزده استاد برجسته و دانشمند به اندوختن ذخایر علمى در علوم عربى، اصول فقه، هندسه، معانى، بیان، عروض، منطق، تفسیر و سایر علوم دیگر سرگرم شد.
شهید ثانى در شوال 944 هجرى قمرى به زیارت خانه خدا موفق شد و در سال 946 هجرى هم به زیارت ائمه هدى علیهم السلام در عراق مشرّف شد و در خلال این سفرها در زادگاهش، جبع به سر مى‏‌برد.
سال 948 هجرى بود كه شهید مسافرت به «بیت المقدس» را در پیش گرفت و از محضر شیخ شمس الدین بن ابى اللطیف مقدّسى اجازه روایت گرفت سپس به موطن خود مراجعت نمود.
پس از آن عزم سفر به روم شرقى نمود و در سال 949 هجرى وارد قسطنطنیه شد.
این دانشمند بلند همت رساله‌‏اى را كه راجع به ده علم بود نزد قاضى عسكر محمد بن محمد بن قاضى زاده رومى فرستاد. پس از ملاقات و انجام مذاكرات علمى بین آن دو، قاضى رومى به وى پیشنهاد كرد در هر مدرسه‌‏اى كه دلخواه اوست به تدریس بپردازد.
شهید ثانى پس از استخاره، «مدرسه نوریه» بعلبك را انتخاب كرد و از سوى قاضى مزبور، اداره امور این مدرسه به وى واگذار گشت.
شهید ثانی پس از زیارت مراقد ائمه اطهار علیهم السلام در سال 953 هجرى به جبع بازگشت و اقامت دائمى در موطن اصلى خویش را برگزید و در آنجا به تدریس و تألیف آثار علمى مشغول شد.
مرجعیت‏ شهید ثانی
شهید ثانى پس از اقامت در بعلبك، در سایه شهرت علمى، مرجعیت یافت و دانشمندان فرزانه و فضلاى آن دیار، از دوردست‏ترین بلاد براى استفاضه علمى به محضر او روى مى‏‌آوردند و از بركات علمى و اخلاقى او بهره مى‌‏گرفتند.
شهید ثانی مدرس مذاهب پنج‌گانه مسلمانان
وى در این شهر، تدریس جامعى را آغاز كرد، به این معنى كه چون نسبت به مذاهب پنج‌‏گانه جعفرى (امامیه)، حنفى، شافعى، مالكى و حنبلى از لحاظ آگاهى علمى كاملا محیط و مسلط بود، بر اساس تمام این مذاهب پنج‌‏گانه تدریس مى‏نمود و در حقیقت فقه مقارن و عقائد تطبیقى را تدریس مى‏كرد.
مردم نیز بر حسب مذهب خود، پاسخ استفتائات خویش را از محضر او دریافت مى‌‏كردند.
كار و تلاش‏ وصف ناپذیر شهید ثانی
شهید ثانى با داشتن چنین مقام و شخصیت برجسته علمى و فقهى، در تأمین پاره‌‏اى از ضروریات زندگی شخصا تلاش مى‏‌كرد، از جمله نوشته‌‏اند: وقتى هوا تاریك مى‌‏شد و شب فرا مى‌‏رسید، با الاغى كه مركب سوارى او بود به خارج شهر مى‏‌رفت و هیزم مورد نیاز خانواده‌‏اش را فراهم مى‏‌كرد.
عظمت شخصیت‏ شهید ثانی
شیخ حر عاملی
شیخ حُر عاملی صاحب وسائل الشیعه، می‌نویسد: شیخ اجل زین الدین بن علی بن احمد عاملی جبعی، شهید ثانی، شخصیت وی از لحاظ وثوق و علم و فضل و زهد و عبادت و ورع و تحقیق و تبحر و جلالت قدر و عظمت شأن و جمیع فضایل و كمالات مشهورتر از آنست كه ذكر شود، و خوبی‌ها و اوصاف حمیده‌اش بیشتر از آنست كه به شمارش آید، مصنفاتش نیز مشهور می‌باشد. از جماعت بسیاری از علماء خاصه و عامه در شام و مصر و بغداد و قسطنطنیه و غیره روایت كرده است.
آیت الله خوانساری
صاحب روضات الجنات، درباره شهید ثانى مى‌‏گوید: تاكنون در جمع دانشمندان بزرگ و برجسته شیعه كسى را به یاد ندارم كه از لحاظ شكوه شخصیت، سعه صدر، خوش فهمى، حسن سلیقه، داشتن نظم و برنامه تحصیلى، كثرت اساتید، ظرافت طبع، معنویت سخن و پختگى و بى نقص بودن آثار علمى به پاى او برسد، بلكه این استاد بزرگوار در تخلق به اخلاق الهى و قرب منزلت، چنان مى‏نمایاند كه تالى تلو معصوم است و بلافاصله در رده پس از معصومان علیهم السلام قرار دارد.
استاد شهید مطهری
استاد مطهری در چند سطر، زندگی شهید ثانی را خلاصه كرده و نوشته است:
شیخ زین الدین، معروف به شهید ثانى از اعاظم فقهاى شیعه است. مردى جامع بوده و در علوم مختلف دست داشته است. اهل جبل عامل است. جدّ ششم او «صالح» نامى است كه شاگرد علامه حلّى بوده است. ظاهراً اصلًا اهل طوس بوده است؛ از این رو شهید ثانى گاهى «الطوسى الشامى» امضاء مى‏‌كرده است. شهید ثانى در سال 911 متولد شده و در 966 شهید شده است. مسافرت زیاد كرده و اساتید زیاد دیده است. به مصر و دمشق و حجاز و بیت المقدس و عراق و استانبول مسافرت كرده و از هر خرمنى خوشه‏هایى چیده است. تنها اساتید سنى او را دوازده تن نوشته‏‌اند. و به همین جهت مردى جامع بوده است، علاوه بر فقه و اصول از فلسفه و عرفان و طب و نجوم هم آگاهى داشته است. فوق العاده زاهد و متقى بوده است. شاگردانش در احوالش نوشته‌‏‌اند كه در ایام تدریس شبها به هیزم كشى براى اعاشه خاندانش مى‌‌‏رفت و صبح به تدریس مى‌‏نشست. مدتى در بعلبك به پنج مذهب (جعفرى، حنفى، شافعى، مالكى، حنبلى) تدریس مى‏‌كرده است. شهید تألیفات زیادى دارد. معروفترین تألیف او در فقه شرح لمعه شهید اول و دیگر مسالك الافهام است كه شرح شرایع محقق حلّى است. شهید ثانى نزد محقق كَرَكى (قبل از آنكه محقق به ایران بیاید) تحصیل كرده است. شهید ثانى به ایران نیامد.
صاحب معالم كه از معاریف علماى شیعه است فرزند شهید ثانى است.
آیت الله مطهری در جای دیگر می‌گوید: ما تاریخ را نگاه مى‌‏كنیم مى‏‌بینیم علمایى كه زیاد مسافرت كرده و با طبقات گوناگون سر و كار داشته‏‌اند و استادهاى متنوعى در رشته‌‏هاى مختلف دیده‌‏اند (نظیر شهید ثانى) و در هر شهرى با مردم بوده‏‌اند و فكر بازتر و وسیعترى دارند نسبت به افرادى كه به اندازه آنها نابغه بوده‌‏اند و نبوغشان كمتر از آنها نبوده، اخلاصشان كمتر از آنها نبوده ولى همیشه در یك محیط زیسته و از محیط خود خارج نشده‌‏اند. قهراً پختگى روح اینها برابر آنها نخواهد بود.
استادان شهید ثانی
شهید ثانى با مسافرتهاى متعدد خود، در صدد یافتن اساتیدى بود كه بتواند بیشترین بهره‏هاى علمى را از محضر آنان به دست آورد.
او از محضر درس اكثر اساتید برجسته در مذاهب پنجگانه اسلامى استفاده كرده است از جمله:
1- پدر او على بن احمد عاملى جبعى، متوفاى 925 هجرى‏
2- شیخ على بن عبد العالى میسى متوفاى 938 هجرى‏
3- شیخ محمد بن مكى حكیم و فیلسوف بزرگ‏
4- سید حسن بن جعفر كركى‏
5- شمس الدین طولون دمشقى حنفى‏
6- شیخ ابو الحسن بكرى‏
7- شیخ شمس الدین ابو اللطیف مقدّسى‏
8- ملا حسن جرجانى‏
9- شهاب الدین بن نجار حنبلى‏
10- زین الدین حرّى مالكى‏
و ...
شاگردان شهید ثانی
شهید همان طور كه استادان زیادى داشته و از آنان بهره‌هاى فراوانى برده است شاگردان فراوانى نیز تربیت كرده و از آنچه خود در طول سالیان دراز و با سختیهاى فراوان آموخته، به دیگران نیز انتقال داده و كسان زیادى را از سرچشمه زلال دانش خویش سیراب ساخته است، تنى چند از معروف‌ترین شاگردان دانشمند و دست‌پروردگان وى بدین قرارند:
1- سید نورالدین على عاملى جبعى (پدر صاحب مدارك كه داماد شهید بوده است)
2- سیدعلى حسینى عاملى جزینى (مشهور به صائغ)
3- شیخ حسین بن عبدالصمد حارثى عاملى (پدر شیخ بهایی)
4- محمد بن حسین ملقب به حر عاملى مشغرى (جد پدرى صاحب وسائل الشیعه)
5- بهاء الدین محمد بن على عودى جزینى (معروف به ابن عودى)
تألیفات‏ شهید ثانی
در أمل الآمل آمده است كه شهید ثانى پس از شهادت، دو هزار جلد كتاب از خود به جاى گذاشت كه دویست عدد آن به خط خود شهید بزرگوار بوده و تعدادى از آنها از آثار علمى او و مقدارى نیز از مؤلفات دیگران بوده است.
تألیفات شهید ثانى از لحاظ تاریخ تألیف از «روض الجنان» آغاز مى‏شود و به «الروضة البهیّة» پایان مى‏گیرد، واقعا همچون روضه و بوستانى است كه هر پژوهشگر دانشهاى دینى را با مناظر دل‏انگیز خود بر سر نشاط آورده تا گم شده خود را در میان آنها بیابد و قلب او با مشاهده هر زاویه‌‏اى از این بوستان و آبشخورهاى آن سیراب شود و نسیم ایمان و عقیده را در سطور این تألیفات استنشاق نماید.
كتب و رسالات فقهى
1- روضات الـجـنـان فى شرح ارشاد الاذهان
2- مـسـالك الافهام فى شرح شرایع الاسلام
3- الفوائد العملیة فى شرح النفلیة
4- المقاصد العلیة فى شرح الالفیة
5- نتایج الافكار فى حكم المقیمین فى الاسفار
6- رسالة فى ارث الزوجة من العقار
7- رسالة فى احكام الحیوة
8- رسالة فى وجوب صلوة الجمعه
9- رسالة فى الحث على صلوة الجمعه
10- رسالة فى تحریم طلاق الحائض الحامل المدخول بها, الحاضر زوجها
11- رسالة فى حكم طلاق الحائض الغائب عنها زوجها
12- رسالة فى تحقیق النیة
13- مناسك الحج الكبیر
14- مناسك الحج الصغیر
15- رسالة فى عدم جواز تقلید المیت
16- الفتاوى المختصره , غالبا در مسائل مربوط به عبادات است
17- رسالة فى انفعال ما البئر
18- رسالة فیما اذا احدث المجنب حدثا صغیرا فى اثنا الغسل
19- رسالة فیما اذا تیقن الحدث و الطهارة و شك فى السابق منهما
20- المسائل النجفیه
21- مسائل جبل عامل
22- رسالة فى عدم قبول الصلوة الا بالولایة
23- الـرسـالـة الاسـطنبولیة فى الواجبات العینیه
24- الـروضـة الـبـهیة فى شرح اللمعة الدمشقیه
25- حاشیة المختصر النافع
26- حاشیه ارشاد الاذهان
27- حاشیه قواعد الاحكام
28- حاشیه شرایع الاسلام
كتب درایه
29- الـبـدایة فى علم الدرایة
30- شرح البدایة فى علم الدرایة
كتب اصول فقه
31- تـمـهید القواعد الاصولیه لتفریع الاحكام الشرعیه
كتب مربوط به حدیث
32- غنیة القاصدین فى اصطلاحات المحدثین
33- شرح حدیث (الدنیا مزرعة الاخرة)
34- كتاب فى الاحادیث
كتب ادعیه
35- رسالة فى الادعیه
36- رسالة فى آداب الجمعه
كلام
37- حقائق الایمان یا تحقیق الاسلام و الایمان
تفسیر
38- رسالة فى شرح بسمله
نحو
39- منظومة فى النحو
40- شرح المنظومة فى النحو
اخلاق
41- منار القاصدین فى اسرار معالم الدین
42 ـ منیة المرید فى آداب المفید و المستفید
43- مـسـكـن الـفؤاد عند فقد الاحبة و الاولاد
44- تلخیص مسكن الفؤاد
45- كشف الریبة عن احكام الغیبة
46- التنبیهات العلیه على وظائف الصلوة الغیبیة
بشارت به شهادت‏
شیخ حسین بن عبد الصمد حارثى، پدر شیخ بهایى مى‏گوید: «روزى بر شهید ثانى وارد شدم و او را متفكر یافتم. او در خویشتن فرو رفته بود. علت این حالت را از او جویا شدم، به من گفت: «برادرم! چنین مى‌‏پندارم كه من دومین شهید باشم (بعد از شهید اول)، زیرا در عالم رؤیا سید مرتضى علم الهدى را دیدم كه مجلس ضیافتى تشكیل داده و علماء و دانشمندان امامیه و شیعه در آن شركت داشتند.
وقتى من وارد مجلس شدم، سید مرتضى از جا برخاست و به من تهنیت گفت و دستور داد كه در كنار شهید اول بنشینم.»
شهادت‏ شهید ثانی
شهید ثانى نیز مانند بسیارى از شهداى فضیلت، قربانى مطامع دنیوى فردى فرومایه گشت. فردى كه تسویه حساب خصوصى او باعث شد، چنین دانشمند با فضیلتى كشته شود.
جریان چنین بود كه: دو نفر از مردم «جبع» براى مرافعه و محاكمه به شهید ثانى مراجعه كردند. او نیز طبق موازین دینى و ضوابط شرعى، دعوى را فیصله داد. شخص محكوم از این داورى به خشم آمد و نزد قاضى «صیدا» رفت و شهید ثانى را به رافضى و شیعه بودن متهم نمود.
قاضى جریان را به سلطان سلیم، حاكم روم (عثمانى) اطلاع داد و از طرف او شخصى براى دستگیر كردن شهید، مأمور شد، اما موفق به یافتن ایشان نشد.
سلطان سلیم وزیرش «رستم پاشا» را براى دستگیرى شهید مأمور ساخت و گفت باید او را زنده دستگیر كنى و به اینجا بیاورى تا مذهب او براى ما روشن شود.
رستم پاشا كه مطلع شد شهید به سفر حج رفته به طرف مكه رفت و در اثناء راه مكه به شهید ثانى رسید و او را دستگیر كرد. شهید ثانى از او براى انجام سفر حج مهلت خواست و او هم موافقت نمود.
در راه وقتى وارد كشور روم شدند رستم پاشا به واسطه تحریك شخصى در كنار دریا استاد بزرگوار را شهید كرد و سر بریده او را به حضور سلطان آورد. سلطان بر او برآشفت و سخت او را مورد توبیخ قرار داد.
اما خون شیخ شهید هدر نشد و با تلاش سید عبد الرحیم عباسى، رستم پاشا به جرم این قتل بزرگ، محكوم به مرگ شد.
جریان شهادت شهید ثانی در سال ‏966 هجرى قمرى رخ داد. برخی همچون سید محسن امین در اعیان الشیعه تاریخ شهادت ایشان را 965 هجرى دانسته‏‌اند.
مدت سه روز جسد او بر روى زمین ماند و سرانجام پیكر شریفش را به دریا افكندند.