موضوع: جنبه های منفی طبیعت انسان در قرآن

قرآن کریم یک بعد از ابعاد نفس انسانی را نفس اماره می داند، یعنی بعدی از ابعاد نفس به گونه ای است که انسان را به سوی بدیها سوق می دهد. نفس اماره انسان را به سوی کارهای زشت و پست دعوت می کند.

«همانا نفس به کارهای بد امر می کند،مگر آنکه پروردگارم رحم کند» سوره یوسف آیه 53

«ما انسان را آفریدیم و می دانیم آنچه را که نفس او به او وسوسه می کند» سوره ق آیه 15-16

جلوه های نفس اماره:
انسان تابع هوا و هوس است!!! انسان بر اساس طبیعت اولیه اش تابع هواهای نفسانی و تمایلات حیوانی است. او دوست دارد که به ارتکاب گناه و عصیان در برابر اوامر الهی بپردازد.انسان به طبع اولیۀ خود شیفتۀ آزادی است و دوست دارد که هیچ چیز او را از ارضای خواهشهای نفسانیش باز ندارد.

«بلکه انسان می خواهد که در طول حیاتش در گناه و هوای نفس آزاد باشد» سوره قیامت آیه 5

از نظر قرآن انسان در جهت هوا و هوسهای خود قیامت را نیز انکار می کند تا بدین وسیله بیشتر به فسق و فجور بپردازد.

«(از روی تکذیب و تمسخر )می پرسد:روز قیامت چه وقت خواهد بود» سوره قیامت آیه 6

انسان موجودی است مجادله گر!!!
یکی از ابعاد طبیعت انسانی این است که وی موجودی مجادله گر است،یعنی در برابر حقایق مسلم عالم هستی مناقشه و مجادله می کند. اگر به شناخت امور دست یابد چه بسا که آن شناخت را نادیده گرفته و در برابر آن حقیقت موضعگیری منفی کند.
«ما در این قرآن از هر مثلی آوردیم و توضیح دادیم و انسان فراوانترین جدال کنندگان است» سوره کهف آیه 54
در واقع این گونه نیست که بسیاری از مشکلات انسانی ناشی از عدم دریافت صحیح حقایق باشد،بلکه در بعضی از موارد انسان با واقعیت آن چنان که هست آشنایی پیدا می کند،اما برای توجیه تمایلات خودخواهانه اش آن حقایق را به بازی گرفته،به جدال در برابر آنها می پردازد.

انسان در صورت بی نیازی طغیانگری می کند!!!
از نظر قرآن اگر انسان احساس بی نیازی و توانگری کند به سرکشی و طغیانگری خواهد پرداخت.یعنی اگر انسان به مقامی برسد یا جاه و جلالی را به دست آورد یا به مال و ثروتی دست یابد دست به طغانگری می زند.
«زنهار همین که انسان خود را بی نیاز ببیند سرکشی می کند» سوره علق آیه 6-7
انسان موجودی است که هیچگاه نمی تواند از خدای خود بی نباز باشد،اما گاه می شود که انسان گمان می کند که غنی است و همین پندار باطل او را به سرکشی وا می دارد.اگر انسان احساس بی نیازی از خدا کند سرکشی و طغیان کرده،به جای آنکه استعدادهای عالی نهفته درونی خود را شکوفا سازد،بسیاری از آن استعدادها را نادیده گرفته و به مبارزه با آنها می پردازد.
«و اگر خداوند رزق و روزی را برای بندگانش زیاد می کرد در زمین طغیان می کردند» سوره شوری 27
«افزون جویی بر یکدیگر شما را سرگرم ساخته است» سوره تکاثر آیه1

انسان موجودی عجول است!!!
از نظر قرآن انسان موجودی شتابگر است.انسان از نظر ذاتی عجول است.
«انسان موجودی شتابگر است» سوره اسراء آیه 11
«انسان از عجله آفریده شده است(انسان آنچنان عجول است که گویی خمیر مایۀ وجودی او از عجله آفریده شده است)» سوره انبیاء آیه 37
قرآن انسان را موجودی عجول می داند،چرا که هر وفت چیزی را طلب کند،بدون آنکه دربارۀ جنبه های مثبت و منفی آن بنگرد تا راه خیر و صلاح را انتخاب کرده و از را شر و فساد بگریزد با عجله و شتاب به دنبال آن می رود و در نتیجه گاهی این امر به نفع او تمام می شود و گاه به ضررش.

انسان موجودی ضعیف و در رنج است!!!
از نظر قرآن انسان موجودی است ضعیف. هم در بعد جسمانی وهم در بعد روحی.از نظر جسمی یک غذای نامناسب می تواند انسان را بیمار ساخته و به بستر بیماری بیاندازد. اگر یک یا چند سلول از میان ده میلیون میلیارد سلول طغیان کنند انسان را مبتلای به بیماری سرطان کرده،او را با همۀ غرورها و فریدهای مستانه اش رهسپار دیار نیستی می سازند. از نظر روحی نیز انسان ضعیف است،زیرا که قوای درونی او همواره با یکدیگر در ستیزند و هر یک می خواهد که انسان را به سمت خود بکشاند.
«انسان ضعیف خلق شده است» سوره نساء آیه 28
قرآن می گوید که انسان در رنج و سختی آفریده شده است و دایم در رنج و سختی است.
«به راستی که ما آدمی را در رنج و سختی آفریدیم» سوره بلد آیه 4

انسان موجودی حریص است!!!
از دیدگاه قرآن انسان دارای صفت حرص است. یعنی طبیعت و خلقت اولیه انسان به گونه ای است که نسبت به امور خیر و شر بسیار حریص است.
«همانا انسان سخت حریص آفریده شده است. چون شر و زیانی به او برسد سخت جزع می کند و چون خیری به او برسد منع احسان می کند(از رساندن آن خیر به دیگران خودداری میکند)،مگر نمازگزاران(حقیقی). آنانکه بر نماز خود مداومت دارند و...» سوره معارج آیه 19-23
«هرگز انسان از تقاضی نیکی(و نعمت)خسته نمی شود و هر گاه شری به او برسد مأیوس می گردد» سوره فصلت آیه 49
صفت حرص را خداوند به این علت در نهاد بشر قرار داده است تا انسان آن را در جهت فضایل و خیرات حقیقی به کار برد و مؤمنان هم دارای خصلت حرص شدید هستند و اینان این صفت را در امور منفی به کار نمی برند بلکه از آن در مسیر خیرات حقیقی که همان فرامین الهی باشد به کار می برند.

انسان دوستدار مال است!!!
از نظر قرآن انسان علاقۀ شدید به مال دارد.
«و همانا او علاقۀ شدید به مال دارد» سوره عادیات آیه 8
«و مال را دوست می دارد دوست داشتنی زیاد» سوره فجر آیه 20
قرآن از مال تعبیر به خیر می کند،چرا که قرآن مال و ثروت را به خودی خود شر نمی داند،بلکه آن را به عنوان یک وسیله معقول می پذرد،یعنی انسان با استفاده از مال می تواند وسایل آسایش و راحتی خود را فراهم آورد. مال و ثروت هنگامی می تواند شر تلفی شود که انسان آن را هدف حیات خود تلقی کرده،وسیله بودن آن را فراموش نماید و دلبستگی شدید به آن پیدا کند و از آنجا که قرآن دلبستگی به غیر از خدا را نفی می کند به ناگزیر حب مال را نیز نفی می کند.

انسان موجودی بخیل است!!!
یکی دیگر از خصوصیاتی که قرآن کریم برای طبیعت انسانی مطرح می سازد بخل و امساک است.
«انسان سخت بخیل است»سوره اسراء آیه 100

انسان موجودی کفران پبیشه است!!!
طبیعت اولیۀ انسان از نظر قرآن ناسپاسی و کفران پیشگی است.یعنی هرگاه انسان از نعمتی برخوردار شود،بیش از حد خوشحال می شود و هر گاه آن نعمت را بر اثر اعمال زشت خود از دست بدهد ناسپاسی می کند.
«هنگامی که ما رحمتی را از خود به انسان می چشانیم بر اثر آن خوشحال می شود و همین که آثار سوء اعمالش را می گیرد کفران می کند. همانا انسان کفران پیشه است» سوره شوری آیه 48
«و هر گاه به او(انسان)پس از ناراحتی رحمتی را ببخشاییم می گوید این به خاطر(شایستگی و لیاقت)من بوده است» سوره فصلت آیه 50
دلبستگی به دنیا موجب غفلت انسان از خدا می شود و همین سرگرمی به دنیا انسان را کافر می سازد.
«کشته باد انسان!چرا کفر می ورزد؟(آیا نمی نگرد)که از چه چیز خلق شده است؟! سوره عبس آیه 17-18
اگر انسان به حال خود رها شود در کفر افراط می کند.
«همانا انسان ستمگر و کفران پیشه است» سوره ابراهیم آیه 34
این آیات نشانگر حق پوشیهای طبیعت اولیۀ انسانهاست و این حق پوشی نیز مصادیق بسیار دارد. از انکار خدا و قیامت گرفته تا ترک عبادات و فرامین او را شامل می شود.
«همانا انسان نسبت به پروردگارش بسیار ناسپاس است» سوره عادیات آیه 6

انسان به هنگام از دست دادن نعمت مأیوس می شود!!!
«و اگر به انسان نعمتی بچشانیم سپس از او بگیریم بسیار نومید و ناسپاس خواهد بود»سوره هود آیه 9
«و هنگامی که به انسان نعمتی می بخشیم روی می گرداند و دوری می جوید و هنگامی که شری به او روی می آورد ناامید و مأیوس می شود» سوره اسراء آیه 83
«و هر گاه به مردم رحمتی را بچشانیم خوشحال می شوند و اگر مصیبتی به خاطر کارهایشان به آنها برسد ناگهان نومید می شوند» سوره روم آیه 36

انسان موجودی فخر فروش است!!!
یکی دیگر از ابعاد طبیعت اولیۀ انسان فخر فروشی است. یعنی انسان به واسطۀ نعمتهایی که خدا به او داده است به دیگران فخر فروشی می کند.
«واگر بعد از آسیبی که به او(انسان)رسیده نعمتی به او بچشانیم می گوید که بدیها از من رفت. همانا او بسیار شاد و فخرفروش است» سوره هود آیه 10
طبیعت اولیۀ انسان فخرفروشی است. یعنی انسان در آن هنگام که از صبر و عمل صالح خودداری کند فخرفروشی است.
«مگر کسانی که صبر کردند و اعمال صالح انجام دادند. برای آنان آمرزش و اجر بزرگی است» سوره هود آیه 11


منبع: مبانی انسان شناسی در قرآن ، تألیف: دکترعبدالله نصری