موضوع: آفرینش

ما در دين خود اعتقاد داريم كه فرشتگان و جن‎ها وجود دارند، امّا علم چنين چيزي را ثابت نمي‎كند.



درباره اثبات وجود جن و فرشتگان از طريق علم پرسيده‎ايد، پاسخ دقيق شما هنگامي ميسر است كه آشنايي بيشتري با چگونگي شناخت انسان از جهان اطرافش داشته باشيم كه با توضيح مختصري در اين باره پاسخ شما نيز مشخص خواهد شد.
ابزار شناخت انسان عبارتند از حس و عقل و دل.[1] اموري كه انسان درك مي‎كند امور گوناگوني هستند كه هر يك با ابزار خاص خود ادراك مي‎شوند، امور حسي مثل گرما و سرما و زبري و نرمي و... همه فقط با حواس ظاهري درك مي‎شوند و اموري مثل گرسنگي، تشنگي و محبّت و... نيز با حواس باطني انسان قابل درك مي‎باشند. برخي امور نيز وجود دارند كه با عقل درك مي‎شوند مثل استدلالها و برهان‎هايي كه بر مسائل فلسفي اقامه مي‎شوند.
علوم تجربي نيز علومي هستند كه مقدمات آنها توسط حسّ ادراك مي‎شوند ولي قوانين علمي كه نتيجه آزمايشهاي فراوان است و در ذهن جا مي‎گيرند و در واقع محصول تجربه مي‎باشند محصول مشترك حسّ و عقل مي‎باشند. چرا كه حواس ظاهري توان شناخت اين امور را ندارند. مثلاً قانون انبساط اشياء در گرما و يا انقباض اشياء در سرما و قوانين مقاومت الكتريكي و... اشياء و چيزهايي نيستند كه فقط با چشم ديده و يا با گوش شنيده شوند بلكه به عنوان مثال چشم فقط بلندتر شدن اندازه ريل آهن را مي‎بيند ولي اين كه علت اين انبساط گرماست يا امرديگري، قابل ديدن نيست بلكه نتيجه‎اي است كه عقل با مشاهده تكرار اين عمل در زمانهاي مختلف، به آن دست مي‎يابد. تمام قوانين علوم تجربي همين طور مي‎باشند ودر اين علوم حسّ به تنهايي نمي‎تواند به انسان معرفتي بدهد.
حال اگر اموري وجود داشته باشند كه با هيچ يك از حواس ظاهري يا باطني درك نشوند، از دايره علوم تجربي خارج مي‎شوند و وسيله شناخت آنها عقل يا دل خواهد بود، مثل اثبات وجود خدا از طريق برهان نظم يا با فطرت انساني، و طبيعي است كه اگر حس نتواند چيزي رادرك كند مثل خدا يا روح و... نمي‎تواند آن را اثبات كند و البته انكار نيز نمي‎تواند بكند بلكه فقط بر اساس علوم تجربي مي‎توان اظهار بي‎اطلاعي كرد نه انكار يعني در علوم تجربي نمي‎توان گفت خدا وجود ندارد بلكه فقط مي‎توان گفت نمي‎دانيم كه وجود دارد يا ندارد.
فرشتگان و جنّيان جزو اموري هستند كه با هيچ يك از حواس ظاهري يا باطني قابل شناخت نيستند و لذا نمي‎توان وجود آنها را با علوم تجربي اثبات و يا انكار كرد. و راه شناخت و اثبات آنها يا عقلي است و اين كه بايد از طريق وحي و پيامبر وجود آنها را پذيرفت. چرا كه عقل انسان نيز به دليل اين كه محدوديت دارد قادر به فهم و شناخت همه چيز نيست. مثل اين كه جهنم كجاست و چگونه است و يا اين كه چرا نماز واجب است و... و فهم اين مسائل فقط از طريق وحي امكان پذير مي‎باشد.
البته براي شناخت امور غيرمحسوس راه ديگري نيز وجود دارد كه به آن شناخت نشانه‎اي يا آيتي[2] مي‎گويند. به اين معنا كه با ديدن و احساس نشانه‎هاي يك چيز، به وجود آن پي مي‎بريم، مثل اين كه با مطالعه آثار ابن سينا نبوغ فلسفي او راكشف مي‎كنيم. در حالي كه اصلاً نبوغ قابل رؤيت نيست، و يا اين كه با مشاهده بر افروختگي و حرارت بدن كسي، پزشك بيماري او را شناسايي مي‎كند. البته در اين نوع از شناخت نيز وظيفه اصلي بر عهده عقل مي‎باشد.
نتيجه آن كه راه شناخت، منحصر به علوم تجربي نيست و اموري وجود دارند كه علوم تجربي قدرت شناخت و اثبات وحتّي انكار وجود آنها را ندارند، و بايد از راههاي ديگري آنها را شناخت. فرشتگان و جنّيان و تمامي مجرّدات جزو اين گونه امور هستند كه ما با استفاده از قرآن و روايات به وجود آنها باور داريم. و البته علوم تجربي وجود آنها را نفي نمي‎كند چرا كه چنان كه گفته شد از دسترس علوم تجربي خارجند

هدف از زندگي چيست؟ به نظر مي رسد پاسخهايي كه تاكنون به اين سؤال داده شده پاسخهايي با دليل نبوده و بر پايه حدس و گمان و نظر شخصي بوده است.


در پاسخ لازم است مقدماتي عنوان شود تا از رهگذر آنها زواياي مختلف بحث روشن گردد.
الف. تأثير جهان‌بيني و انسان‌شناسي در معرفي هدف از زندگي
بايد توجه داشت كه تفاوت جهان‌بيني‌ها و انسان‌شناسي‌ها تأثير مستقيم و غيرقابل انكاري بر ارائه اهدافي مختلف و متفاوت از زندگي دارد. در تفكر ماديگري كه جهان هستي را منحصر در عالم ماده مي‌داند سراي ديگر را منكر است يك هدف از زندگي ارائه مي‌شود و در تفكر الهي كه قائل به وجود افق‌هاي فراواني در ماوراء عالم ماده است هدف از زندگي به گونه‌اي متعالي‌تر ترسيم مي‌گردد همين تفاوت در جهان‌بيني‌ها و انسان‌شناسي‌هاست كه باعث شده اهداف متفاوت و متعارضي از زندگي بشر ارائه گردد از اين روست كه مي‌بينيم بسياري از نگرشها مبتني بر فلسفه‌هاي گوناگون در پاسخ به پرسش هدف از زندگي پاسخ كسب سعادت را مي‌دهند اما در پاسخ به پرسش سعادت چيست پاسخ‌هايي گوناگون داده‌اند اصحاب زهد و ورع و مرتاضان سعادت را در تزكيه نفس از راه خوار داشتن تن مي‌شمارند تا «جان» كه به نظر آنها جوهري علوي و معارق و جداي از تن است تصيفه شود و اوج گيرد و به جان جهان يعني روح كل پيوند‌د و اتصال به مبدء يا نيروانا سعادت به شمار مي‌آيد بر خلاف آنها طرفداران كيش لذت و آنهايي كه به مكتب «هدونيسم» يا لذت‌پرستي متعلق‌اند پروش تن و لذات جهاني، مستي و بي‌خبري نظر كردن در روي زيبا و... را سفارش مي‌كنند اين گروه از آن جهت كه به جهان بعد از اين باور ندارند زندگي را لحظه‌اي مي‌بينند كه بين دو عدم قرار گرفته و لذا بر اين باورند كه بايد دم از غنيمت شمرده و از فرصت عمر طرفي بست.



گروه ديگر سعادت را امر مطلق ذهن و درون ذاتي مي‌شمارند و آن را در آرامش روحي مي‌جويند كه در سايه كسب فضيلت و نيكوكاري و غيره بدست مي‌آيد سعادت به نظر اين عده يك امر واقعي نيست و جهان خالي از سعادت حقيقي است لذا برآنند كه از طريق تعادل و موازنه روح و انبساط روح و آرامش مي‌توان به سعادت رسيد.
و گروه ديگري نيز هستند كه با لذات همه چيز را انكار مي‌كنند و در اين امر روشي نيهليستي دارند آنان وعده مذاهب را سخن لغو مي‌شمارند، رياضت و نيروانا را محمل مي‌دانند و از لذت‌هاي اين جهان آرامش نمي‌يابند زندگي انساني به نظر آنها «خبط اشتياه طبيعت است ماده صاحب شعور فقط براي آن پديد آمده كه غربت و بيگانگي خود را در جهاني كه دگرگون مي‌گردد احساس كند رنج ببرد لذا خودكشي در اين كيش عمل به جايي است و پوچي و بيهودگي زندگي مسلم است.[1]
پس روشن شد كه جهان‌بيني‌هاي مختلف باعث برداشت‌هاي متفاوت از هدف زندگي مي‌شود با توجه به پردامنه بودن اين مباحث از بيان و نقد افكار مختلف صرف نظر كرده و هدف زندگي را از ديدگاه مكتب اسلام مورد بررسي و تحليل قرار مي‌دهيم.



ب. هدف از زندگي از ديدگاه اسلام
براي دست‌يابي به هدف ارائه شده از زندگي توسط اسلام بايد به نكاتي توجه داشته باشيم.
1. با توجه به اينكه اسلام زندگي بشر را تنها در محدوده اين عالم مادي نمي‌بيند لذا از ديدگاه اسلام زندگي روزمره بشري نمي‌تواند امري آرماني و ايده‌آل نهايي تلقي شود. از اين رو جنبه‌هاي آن نيز به عنوان اهداف اصلي از زندگي بشر قلمداد نخواهد شد از اين روست كه خداوند متعال مي‌فرمايند: «انما الحيوه الدنيا لهو و لعب»[2] همانا زندگي دنيا لهو و بازيگري است.
2. مقاصدي را كه يك انسان در فرايند زندگي دنبال مي‌كند همه يكسان و هم عرض نيستند و در يك رتبه قرار ندارند برخي از اين اهداف مقدماتي بوده و زمينه‌ساز نيل به هدف‌هاي بالاترند و برخي ديگر هدف نهايي به شمار مي‌روند و برخي هدفهاي ميانه و حد وسطهاي ميان هدفهاي مقدماتي و نهايي به شمار مي‌روند و به عبارت ديگر اين سه دسته هدف در طول هم قرار دارند.[3]
3. هدف از زندگي عبارت است از وصول به كمال نهايي انسان يعني نقطه‌اي از كمال كه فراتر از آن براي انسان متصور نيست و آخرين پله نردبان ترقي انسان است كه همه تلاش‌ها و اوج گرفتن‌ها براي وصول به آن است قرآن مجيد از اين نقطه اوج با واژگان فوز (كاميابي) فلاح رستگاري و سعادت (خوشبختي) ياد كرده و مي‌فرمايد:
«وَ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ فازَ فَوْزاً عَظِيماً»[4] هركس از خداوند و رسولش فرمانبري كند حقيقتاً به كاميابي بزرگي دست يافته است، «أُولئِكَ عَلى هُدىً مِنْ رَبِّهِمْ وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»[5] مؤمنان واقعي برخوردار از هدايتي از سوي خداوندگارشان هستند و آنان رستگارانند، «وَ أَمَّا الَّذِينَ سُعِدُوا فَفِي الْجَنَّه خالِدِينَ فِيها»[6] اما كساني كه خوشبخت شدند در بهشت جاودانه خواهند بود.



وصول به قرب الهي هدف از زندگي است.
اكنون جان سخن در اين است كه مصداق و مورد اين هدف و كمال نهايي چيست؟ قرآن كريم مصداق اين كمال نهايي را قرب به خدا مي‌داند كه همه كمالات جسمي و روحي مقدمه رسيدن به آن است و بالاترين، ناب‌ترين، گسترده‌ترين و پايدارترين لذت، از وصول به مقام قرب حاصل مي‌شود و نقطه اوج قرب به خدا، مقامي است كه انسان به ذات اقدس الهي رهنمون مي‌شود و در جوار رحمت الهي استقرار مي‌يابد از قرب الهي گاه به «عندالله بودن» تعبير مي‌شود «إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي جَنَّاتٍ وَ نَهَرٍ فِي مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِيكٍ مُقْتَدِرٍ»[7] به راستي كه پرهيزكاران در باغ‌ها و جويبار در جايگاهي راستين نزد پادشاهي مقتدرند.



قرب الهي چيست؟
انسان دو بعد و دو جنبه فطري و عملي است كه استكمال اين دو هدف زندگي وي را تشكيل مي‌دهد مراد از جنبه نظري بعد شناختي و معرفتي انسان است، هر معرفت جديدي به نسبت نوع و اهميت آن، رشد و كمال جديدي را در نفس آدمي ايجاد مي‌كند ميزان اين تكامل معرفتي رابطه مستقيم با رتبه وجودي معلوم و موضوع آگاهي دارد انساني كه محدوده شناخت‌ها و معرفت‌هاي او در حد محسوسات و صورتهاي خيالي باقي نمي‌ماند به لحاظ استكمال علمي در حد تجرد مثالي متوقف مي‌شود و انساني كه به درك امور عقلاني موفق گردد به تجرد عقلاني مي‌رسد به همين ترتيب آن دسته از انسانهايي كه به درك حضوري و شهودي اسماء و صفات حق تعالي نائل مي‌شوند مراتب و درجات استكمال نظري بالاتري را بدست مي‌آورند.
مراد از جنبه عملي روح و استكمال عملي انسان آن است كه نفس آدمي در سايه رفتارهاي خاص تحولات و فعليت‌هاي نويني مي‌يابد. مقصود از عمل اختصاصاً رفتارهاي خارجي و فيزيكي نيست بلكه اعمال باطني و دروني آدمي را نيز شامل مي‌شود، اموري نظير نيت، اخلاص، خشوع و خضوع باطني و...
در آيات قران از غايت بعد نظري انسان كه علم به توحيد الهي و علم به اسماء حسناي پروردگار است به لقاء الله ياد شده است «يا أَيُّهَا الْإِنْسانُ إِنَّكَ كادِحٌ إِلى رَبِّكَ كَدْحاً فَمُلاقِيهِ»[8] اي انسان حقا كه تو به سوي پروردگار خود به سختي در تلاشي و او را ملاقات خواهي كرد.
اين شناخت و معرفت به هيچ رو معرفت حصولي و مفهومي نيست زيرا معرفت حصولي نسبت به خداوند، معرفتي ناقص و محدود است و نمي‌توان آن را كمال نهايي جنبه نظري انسان قلمداد كرد.



هدف‌ نهايي بعد عملي انسان رسيدن به مقام عبوديت است «و ما خلقت الجن و الانس الا ليعبدون»[9] و جن و انس را نيافريدم جز براي آنكه مرا پرستند.
معبوديت پروردگار از مراحل اوليه كه همان خشوع و خضوع ظاهري (پوسته‌عبادي) است شروع مي‌شود و به مراتب نهايي كه اوج اخلاص است منتهي مي‌شود ثمره رسيدن به اوج اخلاص رسيدن به مقام «ولايت كليه الهي» است كه در اين مقام همه امور انسان از نيان و افكار گرفته تا افعال خارجي الهي مي‌شود و در هيچ كدام انانيت و نفس پرستي راهي ندارد و انسان خداگونه و متخلق به اخلاق الهي مي‌گردد.
جامع ميان كمال نظري و عملي انسان در فرهنگ قرآني «قرب الهي» ناميده مي‌شود.[10]
نتيجه: از نظر اسلام هدف از زندگي بشري وصول به مقام «قرب الهي»‌ است كه جامع ميان كمال نظري و عملي انسان است. پاسخ مذكور همانگونه كه ملاحظه شد با توجه به آيات قرآن و احاديث ائمه بيان شده و مستند به حدس و گمان و نظر شخص نيست اما پاسخ‌هاي ديگر كه در مغرب زمين و يا در ميان غيرمسلمانان ارائه شده هر يك مبتني بر يكسري جهان‌بيني‌هاست كه در جاي خود مورد نقد قرار گرفته است.