موضوع: نجات بشر و رابطه با خدا

رابطه انسان با خدا
آنچه در این جا مهم به نظر می رسد اینست که بدانیم رابطه انسان با خدا چگونه رابطه ای است. ما چند نوع رابطه را می توانیم درک کنیم که برخی از آنها برای انسان بسیار واضح و روشن است، اما برخی دیگر از آنها خیلی واضح نبوده و احتیاج به دقت نظر دارند:‏
1. رابطه حسی و مادی
این نوع رابطه، حقیقتی است در بین پدیده های طبیعت. رابطه گیاهان با نور خورشید; رابطه ریشه های درخت با انرژیهای زمین و با آب; رابطه دستگاههای بدن با یکدیگر; رابطه انسان با زمان و مکان و... از جمله روابط حسی و مادی و از نوع روابط تکوینی می باشند.‏
2. رابطه اعتباری
این نوع رابطه، جعلی و قراردادی است. رابطه مالک با مملوک; رئیس با مرئوس; رابطه ملت با دولت; و... این رابطه در بین پدیده ها و موجوداتی که تأثیر متقابل طبیعی بر یکدیگر دارند، وجود ندارد بلکه میان اجتماعات یا افراد یک اجتماع موجود است.‏

چگونگی رابطه انسان با خدا‏
گفته شد که رابطه انسان با خدا، رابطه ای ادراکی و بر اساس معرفت است. و کیفیت و مرتبه معرفت و ادراک، تعیین کننده نحوه رابطه نیز می باشند. انسان دارای دو نوع معرفت است:‏
‏1ـ معرفت و شناخت قبل از عمل. 2ـ شناخت بعد از عمل .‏
در شناخت قبل از عمل، انسان می آموزد که خدا کیست؟ وظیفه او در برابر خدا چیست؟ و چه تکالیفی دارد؟ دانستن این گونه مسائل، انسان را برای حرکت ارادی و اختیاری آماده می کند. معرفت صحیح از خدا و راه یافتن به او، انگیزه وصال است.‏
رابطه با خدا، بر اساس شناخت قبل از عمل ـ که صرفاً دانستن است ـ رابطه ای تصوّری و ذهنی است; خواستن خدا، حبّ به کمال و جمال او و انگیزه حرکت به جانب او، ذهنی و تصوّری است; البتّه تصوّری که پایه اش عقل و فطرت است، نه تعبد. این تصوّر ذهنی و عقلی انگیزه می شود تا انسان در عمل متعبّد باشد; یعنی تسلیم فرامین و دستورات باشد; چون و چرایی در آنها نداشته باشد. با این وجود، عالم شدن به کمال و جمال و اسماء حسنای الهی موجب می گردد که رابطه انسان با او رابطه ای عاشقانه باشد; و این رابطه عاشقانه، راهی است جهت یافتن و دیدن معشوق و معبود. اثر این شناخت، در نگاه اول اینست که انسان از کفر خارج شده و به سوی اسلام گرایش پیدا کرده و نجاست کفر از او زایل گشته است. دیگر این که در پرتو این نوع معرفت، به انجام وظایف و تکالیف دینی پرداخته و امر و نهی خدای متعال را اطاعت می کند.‏
اثر مهم این شناخت، در نظر دقیق اینست که شرط لازم جهت عرفانِ بعد از عمل است و زمینه را جهت "یافتن" فراهم می کند. یافتن که نتیجه عمل بر اساس معرفت کسبی و حصولی است. این ظاهر دین و شریعت بوده و ما مأمور به همین ظواهر هستیم و چنانچه آنها را خوب انجام دهیم، مورد توجه و عنایت خداوند متعال در دنیا و آخرت واقع خواهیم شد.‏
رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه وآله وسلم) فرمود: "مَن عرفَ الّلة و عظَّمَهُ منعَ فاهَ منَ الکلامِ وَبَطْنَهُ مِنَ الطَّعامِ وَ عَفی نَفْسَهُ بالصِّیامِ وَالْقِیامِ"(6) کسی که خدا را بشناسد و او را بزرگ شمارد، دهانش را از کلام (لغو و زیاد) و شکمش را از طعام (حرام و زیادی) باز دارد و نفسش را به سبب روزه و قیام; به عبادت خدا به رنج و زحمت اندازد.‏
‏"یَنْبَغی لِمَنْ عَرَفَ اللهَ أنْ یَرْغِبَ فیما لَدَیْهِ"(7); برای کسی که خدا را بشناسد سزاوار است که به آنچه در نزد خداست رغبت داشته باشد.‏
اما شناخت بعد از عمل، شناختی است که ثمره عمل است. رابطه تصوری و عقلی، قابلیتی در برخی اشخاص متعبّد و تسلیم حق به وجود می آورد که خداوند به او معرفتی می بخشد که شهودی است. اگر در شناخت قبل از عمل، عالم به جمال و کمال حق بود، در این معرفت، شاهد جمال و کمال حق است. در این جا دیگر رابطه علمی وتصوری و عقلی نیست; بلکه رابطه شهودی و حضوری بوده و انگیزه انسان، شهود جمال و کمال است. این قوی ترین رابطه است، زیرا بر پایه انگیزه قوی و معرفت شدید استوار است. در این شناخت، ایمان قلبی کامل و اخلاص تحقق می یابند و رابطه عالی روح انسانی با خدای متعال برقرار می شود.‏
انسان در پرتو این عرفان می یابد که خدا، دین، پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) و ائمه(علیهم السلام) حق هستند.‏
‏"وَیَری الَّذینَ اوُتُوا الْعِلمَ الَّذی أنْزِلَ إلَیْکَ مِنْ رَبِکَ هُوَ الْحَقَ ویَهْدی إلی صِراطِ العَزیزِ الْحَمِیدِ."(8); کسانی که علم الهی به آنان داده شده می بینند آنچه به تو از جانب پروردگارت نازل شده است، حق است و به راه (خدای) توانا وستوده شده هدایت می کند.‏
در تفسیر صافی، به نقل از قمی، مصداق "اوتوالعلم" را امیرالمؤمنین علی(علیه السلام)قرار داده است که رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم) را ـ به آنچه برایشان نازل شده است ـ تصدیق فرمود.(9) علی(علیه السلام) از کسانی است که دارای عرفان کامل بعد از عمل است.‏
معرفت شهودی و رابطه ای که در پرتو آن حاصل می شود، کمال نهایی انسان را تشکیل می دهد که از آن، به قرب الهی نیز تعبیر می کنند. اطلاق قرب بدان جهت است که انسان از جنبه وجودی به خدا نزدیک شده است; چنانکه اطلاق معرفت شهودی به لحاظ یافتن حق است. در این جا، قرب شهود، رابطه، عین یکدیگرند. هر چند از نظر مفهوم متفاوتند ـ قرب، همان شهود; و شهود، همان رابطه حضوری با خداست. مردی از خوارج بر امام باقر(علیه السلام) وارد شد و عرض کرد: "ای ابا جعفر، چه چیز را عبادت می کنی؟" فرمود: "الله"، عرض کرد: "آیا او را دیده ای؟" حضرت فرمود: "چشمهای ظاهر، او را نمی بینند ولی قلبها او را به حقایق ایمان مشاهده می کنند.(10)‏
امام باقر(علیه السلام) معصوم است و آنچه می فرماید، صحیح و مطابق با واقع بوده و خود نیز به مقام عرفان راه یافته و رابطه اش با خدا، شهودی است نه ذهنی و تصوری فقط; بدین جهت با بیان عالی خودشان فهماندند که مشاهده و رابطه شهود در پرتو حقایق ایمان امکان پذیر است. تا این جا بیان شد که نحوه رابطه انسان با خدا دو صورت دارد:‏
‏1‏ بر اساس معرفت اکتسابی .‏
‏2‏ بر اساس معرفت شهودی .‏
آنچه کمال نهایی انسان را تشکیل می دهد، صورت دوم است. البته هر کدام از دو صورت مراتبی دارند که هر اندازه قوی تر باشند، رابطه، بهتر و عالی تر خواهد بود.‏

نجات بشر و رابطه با خدا
«ظَهَرَ الْفَسادُ فى البرِّ وَالْبَحْرِ بِما کَسَبَتْ أیْدى النّاسِ » به سبب آنچه دستهاى مردم کسب کرد، فساد در خشکى و دریا ظاهر شد.
امروز، قرن علم و صنعت، قرن اکتشاف و اختراع، قرن فساد و سقوط بشر در ورطه هلاکت معنوى، و قرن نفى ارزشهاى انسانى در شرق و غرب عالم است.
مکتبهاى ساخت اندیشه هاى حیوانى، زیبا جلوه کرده و چهره زشت خویش را در لابلاى اصطلاحات، واژه هاى روشنفکرى و علم و صنعت پنهان ساخته اند، و چون مارهاى خوش خط و خال نمایان شده و مردم نیز چون کودکانى نا آگاه، آنها را در میان گرفته و به بازى پرداخته اند; غافل از این که آنها زهر خویش را بر جان و روح آنها ریخته اند و آن زمان که از بازى باز مانند و پرده هاى غفلت کنار زده شود، متوجه درد ناشى از زهر خواهند شد (و آن، لحظه مرگ است); اما دیگر این درد التیام نخواهد یافت و رنج و گرفتارى آن ابدى خواهد بود.
«حتّى إذا جاءَ أحَدَهُمُ الْمَوْتُ قال ربِّ ارْجِعُونِ لَعَلّى أعْمَلُ صالحاً فیما تَرَکْتُ کَلاّ إنَّهـا کَلِمَةٌ هُوَ قائلُها وَمِنْ وَرائِهم بَرْزَخٌ إلى یَوْم یُبعَثُونَ.» آن گاه که وقت مرگ افراد غافل از حق فرا رسد (در آن حال آگاه و نادم شده) مى گویند: پروردگارا ! ما را به دنیا بازگردان. شاید (گذشته را جبران کنیم و) عمل صالح به جا آوریم. هرگز (چنین) نخواهد شد (و بازگشت نخواهند کرد). براستى «طلب بازگشت»، کلمه اى است که آنها (از روى حسرت) گوینده آنند و از وراى اینها عالم برزخ است تا روزى که برانگیخته شوند.
اگرچه در دنیا از نعمتهاى الهى بهره بردند اما در طریق فساد و اشاعه آن; لکن در آخرت از رحمت خاص خداوند محرومند.
«وَالَّذینَ کَفَرُوا بِایاتِ الله وَلِقائِهِ اُولئِکَ یَئِسوا مِنْ رَحْمَتى وَاُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ ألیمٌ.» و آنان که به آیات خدا و لقاى او کافر شدند، از رحمت من نا امیدند و برایشان عذاب دردناکى ] در پیش[ است.
سبب ظهور فساد در جوامع بشرى و آلوده شدن بشر به فساد اخلاقى، همانا نظر استقلالى به دنیا و رابطه با دنیایى است که محور آمال و آرزوها و برآوردن خواسته هاى مادى و معنوى بشر شده است و طبق این قاعده که هر اندیشه و فعل خاصى نتیجه خاص خودش را مى دهد، نتیجه این بینش و رابطه جز انحراف و فساد و فحشا و سوء خلق چیزى نیست.
رهایى بشر از چاه فساد و تباهى ـ که با دست خود حفر کرده است ـ رابطه با آن حقیقتى است که عالى ترین فطرت روح انسانى، ما را به آن مى خواند; و آن، خداى متعال، کمال مطلق و وجود مطلق است. لازمه این رابطه، ظهور فعلى فضایل اخلاقى و کمال انسانى خواهد بود، و این نتیجه خاصى است که بر آن فعل خاص استوار است.
«یا أیُّها الَّذینَ امنُوا ادْخُلُوا فى السِّلْمِ کافّةً وَ لا تتَّبِعُوا خُطُواتِ الْشّیْطانِ إنّهُ لَکُمْ عَدوٌّ مُبینٌ.»
اى کسانى که ایمان آوردید! همگى داخل در مقام تسلیم شوید ] رابطه حقیقى، همان تسلیم خداى متعال شدن است[ و از گامها و وساوس تفرقه آور شیطان پیروزى نکنید; براستى او براى شما دشمن آشکارى است. به هر حال، این معیشت ننگین انحرافى، معلول دور بودن از حق و حقیقت است: «ومَن أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرى فَانَّ لهُ معیشةً ضنْکاً... » و کسى که از یاد من اعراض نماید، براى او معیشت و زندگانى پر از بدبختى و گرفتارى ] فراهم[ است.