موضوع: گفتگو در محضر اميرالمومنين عليه السلام

مبارزه با نفس

110 - عرض كردم : مولاى من شما از خطر نفس و دشمنى هوا و هوس ‍ زياد سخن به ميان آورده ايد. لطفا بفرماييد وظيفه ما در برابر خطرهايى كه از ناحيه نفس سركش ما را تهديد مى كند، چيست ؟
فرمودند: (تنها راه ، مبارزه بى امان و جنگ دايمى با خواهش هاى نفسانى است ).
ان افضل الجهاد مجاهده الرجل نفسه . (113)
بهترين و بزرگترين جنگ و مبارزه اين است كه آدمى با نفس سركش خود پيكار كند. (كه رسول خدا صلى الله عليه و آله نام آنرا جهاد اكبر گذاشتند.)
111 - عرض كردم : نور چشم پرهيزكاران ، با چه ابزارى و چه سلاحى بهتر مى توان با نفس جنگيد؟
فقال عليه السلام : العقل حسام قاطع و قاتل هواك بعقلك . (114)
فرمودند: عقل شمشير برانى است ، از آن استفاده كنيد و با هواى نفس خود بجنگيد.
112 - گفتم : از كجا شروع كنم ؟
فرمود: (از مخالفت با نفس ) خالف نفسك تستقم و خالط العلماء تعلم . (115)
با نفس خود مخالفت كن تا سالم و درست و مستقيم بمانى و با دانشمندان آميزش كن تا دانا گردى .

محاسبه

113 - عرض كردم : چگونه از ضعف هاى نفسانى آگاه شويم ؟
فرمودند: (با محاسبه دقيق زيرامن حاسب نفسه وقف على عيوبه و احاط بذنوبه فاستقال الذنوب و اصلح العيوب . (116)
هر كه به حساب خود برسد از عيوب خود آگاه شود و در مقام اصلاح برآيد. 114 - پرسيدم اى رهبر من ! چگونه محاسبه و حساب رسى نماييم ؟
فقال عليه السلام : على العاقل ان يحصى على نفسه مساويها فى الدين و الراى و الاخلاق و الادب فيجمع ذلك فى صدره او فى كتاب و يعمل فى ازالتها . (117)
لازم است انسان عاقل ، به حساب خود رسيدگى دقيق كند و تمام نقايص و عيوب خويش را در تمام امور دينى خود، در نظرها و آراء خود، در خلقيات و رفتار خود، در آداب و طرز معاشرت خود، با شمارش صحيح ، مشخص ‍ نمايد و تمام آنها را به ذهن خود بسپارد يا آنكه در صفحه كاغذى بنويسد و براى برطرف نمودن آن عيوب كوشش نمايد.

كرامت نفس

115 - پرسيدم : مولاى من بفرماييد انسان چگونه مى تواند كرامت و شخصيت انسانى خويش را حفظ كند؟
قال عليه السلام : من احب المكارم اجتنب المحارم . (118)
فرمودند: كسى كه به كرامت نفس و شرف آدمى علاقه دارد، حتما بايد از گناهان بپرهيزد.
و من كرمت عليه نفسه لم يهنها بالمعصيه . (119)
آنكس كه بزرگى و كرامت نفس خود را باور دارد هرگز پليدى گناه ، پست و موهونش نمى كند.
116 - پرسيدم : در اينصورت با خواهش هاى نفسانى چه كند؟
قال عليه السلام : من كرمت عليه نفسه هانت عليه شهوته . (120)
فرمودند: كسانى كه شخصيت و شرف معنوى دارند شهوات و تمايلات نفسانى در نظر آنان ، پست و كوچك است .
و من شرفت نفسه نزهها عن ذله المطالب . (121)
آنان كه شرافت نفسانى دارند دامن خود را به خواهش هاى پست ، آلوده نمى كنند.

اصالت خانوادگى

117 - پرسيدم : آيا ريشه و اصالت خانوادگى در شخصيت انسان اثر دارد؟
فقال عليه السلام : اذا كرم اصل الرجل كرم مغيبه و محضره . (122)
فرمودند: (بله در شخصيت انسان كاملا اثر دارد زيرا كسى كه ريشه خانوادگيش شريف است در حضور و غياب ، و در هر حال داراى فضيلت و صفات پسنديده است . و لذا سعى كنيد حوائج خود را از مردان كريم و صاحبان ريشه خانوادگى بخواهيد كه آنها بدون مسامحه و منت در قضاء حوائج شما قيام مى كنند. (123)
و به هر حال بر شما باد در طلب حوائج از مردم شريف النفس و صاحب خانواده هاى پاك زيرا حوائج نزد آنها بهتر روا مى شود و پاكيزه تر صورت مى گيرد. (همان مدرك از غرر)
و حسن الاخلاق برهان كرم الاعراق . (124)
ملكات پسنديده و اخلاق خوب ، دليل وراثتهاى پسنديده انسان است .

همت بلند، ارزش آدمى

118 - پرسيدم : شرف و منزلت انسان در چيست ؟ زيرا بعضى ها به گذشتگان و اجداد و طائفه خود فخر مى كنند؟
فقال عليه السلام : الشرف بالهمم العاليه لا بالرمم الباليه . (125)
فرمودند: شرف و فضيلت آدمى ، به همتهاى بلند و اراده هاى نيرومند است ، نه به استخوانهاى پوسيده و اجساد متلاشى شده گذشتگان .
119 - پرسيدم : آيا قدر و منزلت ديگرى براى انسان هست ؟
فقال عليه السلام : قدر الرجل على قدر همته . (126)
فرمودند: ارزش هر انسانى به مقدار همت اوست . (يعنى قيمت شخصيت افراد بشر را بايد در مقدار اعتماد به نفس و درجه علو همت آنان جستجو كرد. هر مقدار اين فضيلت روانى در هر انسان بيشتر باشد ارزش انسانى او قطعا بيشتر خواهد بود.)
120 - پرسيدم : آيا فضيلت ديگرى هست كه قدر و منزلت انسان را نمايان سازد؟
فقال عليه السلام : قيمه كل امرء ما يحسنه . (127)
فرمودند: ارزش هر انسان بستگى به مقدار محسنات و فضائل و كمالات او دارد.
121 - پرسيدم : آيا براى انسان بهاى ديگرى وجود دارد؟
فقال عليه السلام : يا هذا ان هذا العلم و الادب ثمن نفسك فاجتهد فى تعلمه .
فرمودند: اى بنده خدا دانش و علم و كمالات و آداب اجتماعى ، قيمت و بهاى توست ، پس در يادگيرى آن تلاش كن .
122 - پرسيدم : آيا اصلا براى جان آدمى مى توان قيمت تعيين نمود؟
فقال عليه السلام : ليس لانفسكم ثمن الا الجنه فلا تبيعوها بغيرها.(128)
فرمودند: براى جان و شخصيت شما قيمتى جز بهشت تصور نمى شود پس ‍ مبادا خود را به كمتر از بهشت بفروشيد.

جوانان و مصونيت

123 - گفتم : مولاى من جوانان مى خواهند بدانند چگونه از حيثيت و شرف انسانى خود نگهدارى كنند و به ورطه هلاك در نيفتند؟
فقال عليه السلام : يا معشر الفتيان حصنوا اعراضكم بالادب و دينكم بالعلم .
فرمودند: اى گروه جوانان ، شرف انسانى و سجاياى اخلاقى خود را با ادب آموزى و تربيت محافظت نماييد. سرمايه گرانبهاى دين خويشتن را با نيروى علم و دانش . از دستبرد ناپاكان و خطرات گوناگون نگاهدارى كنيد.
124 - عرض كردم : اى مولاى پرهيزكاران ، جوانان ما در فراز و نشيب زندگى گاهى خود را باصطلاح مى بازند و گاهى خود را گم مى كنند. داشتن و نداشتن : هيچكدام با مذاق آنان سازگار نيست . يا غرور، يا نااميدى ، آنان را هلاك مى كند شما چه نصيحتى به اين گونه جوانان مى فرماييد؟
فقال عليه السلام : الدهر يومان يوم لك و يوم عليك فاذا كان لك فلا تبطر و اذا كان عليك فاصبر . (129)
(اين سخن گرانقدر در پاسخ به سوالى ديگر قبلا بيان شد.)
فرمودند: دنيا براى تو دو روز است يك روز به نفع تو و طبق تمايلات تو است و يك روز به ضرر تو و بر خلاف خواهشهاى تو است .
روزى كه به نفع تو است و نعمتهاى الهى را در اختيار دارى ، طغيان و سركشى منما و روزى كه به ضرر تو است و گرفتار ناملايماتى ، صابر و بردبار باش (و در زندگى احساس شكست و نااميدى نكن كه هر دو حالت براى ساختن و پرورش توست و از هر دو حالت مى توانى با درايت درس بگيرى و به نفع خود استفاده كنى .)
125 - عرض كردم : بعضى ها به خصوص در اول جوانى خيلى بلند پروازى مى كنند و علاقه شديد به درآمد بالا و جمع مال و ثروت و دنياطلبى دارند شما چه مى فرماييد؟ آيا اين كار خطرناك نيست ؟
فقال عليه السلام : حب الدنيا يفسد العقل و يصم القلب عن سماع الحكمه . (130)
فرمودند: محبت دنيا عقل را فاسد مى كند و گوش دل را از شنيدن سخنان حكيمانه ناشنوا مى سازد.
126 - گفتم : تكليف دنياطلبانى كه در برابر پولداران تن به خوارى مى دهند چيست ؟
فقال عليه السلام : من تذلل لابناء الدنيا تعرى من لباس التقوا . (131)
فرمودند: كسى كه در مقابل شيفتگان دنيا اظهار ذلت كند، و براى دلباختگان مال و مقام ، تن به خوارى دهد، با اين عمل خود، جامه تقوا و پاكى را از خود بدر آورده است (و عارى از تقوا و ايمان گشته است )

عوامل شكست و خوارى

127 - پرسيدم : شكست و ذلت يك ملت يا يك فرد را در چه مى بينيد؟
فقال عليه السلام : من تكبر على الناس ذل . (132)
فرمودند: (طغيان ، تكبر، گردنكشى زيرا كسى كه نسبت به مردم تكبر نمايد، ذليل و خوار خواهد شد.
128 - آيا رفتار يك فرد يا يك ملت مى تواند در شكست و پيروزى او نقش ‍ داشته باشد؟
فقال عليه السلام : رب عزيز اذله خلقه و ذليل اعزه خلقه . (133)
فرمودند: (البته كه نقش دارد) بسا عزيزانى كه اخلاق و رفتار ناپسندشان آنها را به ذلت و خوارى انداخته و چه بسا مردم پست و كوچكى كه صفات پسنديده ، آنان را عزيز و محبوب ساخته است .
129 - عرض كردم : اماما، ديگر چه عاملى آدمى را به شكست و خوارى دچار مى سازد؟
فقال عليه السلام : من غلب عقله هواه افلح و من غلب هواه عقله افتضح . (134)
فرمودند: (هواپرستى و به فرمان عقل و خرد نبودن زيرا) كسى كه عقلش ‍ مغلوب تمايلات نفسانيش باشد سرانجام رسوا و مفتضح مى گردد.

به اين آدمها ميدان مده

130 - پرسيدم : نظر شما درباره آدمهاى چاپلوس و چرب زبان چيست و چگونه با آنها برخورد نمائيم ؟
فقال عليه السلام : لا تصحب المالق فانه يزين لك فعله و يود انك مثله. (135)
فرمودند: (به آدمهاى چاپلوس ميدان مده و) با چاپلوس رفاقت مكن كه او با چرب زبانى تو را اغفال مى كند، كار نارواى خود را در نظرت زيبا مى نمايد و دوست دارد كه تو نيز مانند وى باشى .
131 - عرض كردم : اگر در چهره دوست و دلسوز، مطالبى گفت ؛ آيا حرف او را قبول كنيم ؟
قال عليه السلام و لا تعجلن الى تصديق ساع فان الساعى غاش و ان تشبه بالناصحين . (136)
فرمودند: هرگز شتاب مكن در پذيرفتن حرفهاى آدمهاى فتنه گر، و دوبهم زن ، هرچند خود را در لباس خيرخواهان و دلسوزان درآورد. و كسى كه روزى براى فضيلتى كه در تو نيست به دروغ ستايشت كند، روزى هم براى صفت بدى كه در تو نيست تو را مذمت خواهد كرد.

مجالس بدنام

132 - پرسيدم : مولاى من ، آيا انسان مجاز است به هر مجلسى و هر مكانى هر چند مضر و بدنام باشد، برود و با هر كس مجالست نمايد؟
فقال عليه السلام : ... و اياك مواضع التهمه و المجلس المظنون به السوء فان قرين السوء يغير جليسه . (137)
فرمودند: (هرگز) از مراكز بدنام پرهيز كن ، از مجالسى كه مورد سوء ظن و بدنامى است دورى نما و بدان كه رفيق بد (كه در اين گونه جلسات عيش و نوش حضور دارند) دوست خود را فريب مى دهد و ميل او را به كارهاى ناپسند تحريك مى كند و سرانجام آلوده اش مى سازد.
و رسول خدا صلى الله عليه و آله نيز فرموده اند: اولى الناس بالتهمه من جالس اهل التهمه . (138)
شايسته ترين مردم براى بدنامى و ننگ اجتماعى كسانى هستند كه با بدنامان رفيق مى شوند و با آنان مجالست مى نمايند.
133 - پرسيدم : يعنى مى فرماييد از آدمهاى بدنام و نادرست هم دورى كنيم ؟
فقال عليه السلام : واحذر مصاحبه من يفيل و ينكر عمله فان الصاحب معتبر بصاحبه . (139)
فرمودند: (بله ، بيشترين ضربه را به انسان همين دوستان ناسالم مى زنند) از رفاقت با كسانى كه افكارشان خطا، و اعمالشان ناپسند است برحذر باش ‍ زيرا، آدمى رويه و روش رفيقش خو مى گيرد و به افكار و اعمال وى معتاد مى شود.
134 - عرض كردم : چه كنيم كه در دام آدمهاى شرور و پست نيفتيم ؟
فقال عليه السلام : من اتخذ اخا من غير اختيار الجاه الاضطرار الى مرافقه الاشرار . (140)
فرمودند: (نسنجيده و ناشناخته با كسى دوست نشويد زيرا كسى كه نسنجيده ، با ديگران پيمان دوستى مى بندند، ناچار به رفاقت اشرار و افراد فاسد تن دردهد.
135 - عرض كردم : چگونه مى توان رفيقى شايسته و هميشگى پيدا كرد؟
فقال عليه السلام : من اتخذ اخا بعد حسن الاختيار دامت صحبته و تاكدت مودته . (141)
فرمودند: كسى كه پس از آزمايش صحيح كسى را به دوستى برگزيند رفاقتش پايدار و مودتش استوار خواهد ماند.
136 - عرض كردم : براى تكميل سوالها و پاسخ ‌هاى قبل مطلب جامعى بفرماييد.
فقال عليه السلام : قل الحق على كل حال و وادا المتقين واهجر الفاسقين و جانب المنافقين و لا تصاحب الخائنين . (142)
فرمودند: در هر حال به حق سخن بگوى ، پرهيزكاران را دوست بدار گناهكاران را ترك گوى ، با منافقين مياميز و با خيانتكاران رفاقت مكن .
137 - دريغمان شد در اين رابطه سخن امام باقر عليه السلام را كه از لقمان حكيم نقل مى كنند بيان نكنيم .
حضرت فرمودند: كان فيما وعظ به لقمان ابنه ان قال : يا بنى من يشارك الفاجر يتعلم من طرقه ، من يحب المراء يشتم ، من يدخل مداخل السوء يتهم و من يقارن قرين السوء لا يسلم ، و من لا يملك لسانه يندم . (143)
از اندرزهاى لقمان حكيم به فرزندش اين بود كه : فرزند عزيزم ، كسى كه با گناهكار شريك شود راه ناپاكى را از وى ياد مى گيرد، كسى كه مجادله را دوست داشته باشد مورد فحش و دشنام واقع مى شود، كسى كه در جايگاه هاى بدنام قدم بگذارد متهم خواهد شد، كسى كه با رفيق بد همگام گردد از فساد اخلاقى سالم نمى ماند، كسى كه مالك زبان خود نباشد سرانجام پشيمان خواهد شد.
138 - پرسيدم : شما سعادت را در چه مى بينيد؟
فقال عليه السلام : من كمال السعاده السعى فى اصلاح الجمهور . (144)
فرمودند: از كمال سعادت اين است كه آدمى در راه اصلاح جامعه سعى و تلاش نمايد.

شناخت اهل حق

139 - از حضرتش پرسيدم : اهل حق را چگونه بايد شناخت زيرا گاهى امر بر بعضى ها مشتبه مى شود. مثلا ملاحظه مى شود، افراد سرشناس كه ادعا هم دارند از موضوعى ، يا فردى ، هوادارى مى كنند و افراد سرشناس ‍ ديگر كه آنها هم خيلى ادعا دارند از جناح ديگر، و فرد ديگر، درست در خلاف جهت آنها طرفدارى مى كنند و جالب است كه هر كدام خود را حق و ديگرى را در اشتباه مى بينند. آيا طرفدارى فرد معروف و موجه از يك جريان دليل بر حق بودن آن جريان نيست ؟
فقال عليه السلام : ان دين الله لا يعرف بالرجال بل بايه الحق فاعرف الحق تعرف اهله ... (145)
فرمودند: (هرگز، اشخاص نمى توانند ملاك حق باشند و) دين خدا را نمى توان با اشخاص شناخت بلكه دين را با نشانه هاى حقيقى آن بايد شناخت . حق را كه شناختى ، آنگاه شناخت اهل حق آسان است .
140 - عرض كردم : بسيار مى شود كه انسان در شناخت اهل حق يا اهل باطل سرگردان و حيران مى شود چون در هر دو طرف افراد موجه ، اهل قرآن و دين ؛ وجود دارد. آيا باز هم مى فرمايند اينگونه اشخاص ملاك حق نيستند؟
فقال عليه السلام : انك نظرت تحتك و لم تنظر فوقك فجرت انك لم تعرف الحق فتعرف اهله و لم تعرف الباطل فتعرف من اتاه . (146)
حضرت فرمودند: (اين سخن در پاسخ فردى است كه در جنگ جمل آمد، خدمت حضرت و گفت من نمى دانم شما بر حقيد يا اصحاب جمل - طلحه و زبير، چون در اطراف هر دو نفر شما شخصيتهايى هستند كه هر كدام ادعا دارند مى فهمند ...!!) تو به درون خود فرو رفته اى و سرت را بلند نكردى كه حقايق را ببينى و حق را نشناختى كه اهلش را بشناسى چنانكه باطل را هم نشناختى كه بدانى اهل باطل كيست از اينرو سرگردان و حيران شده اى (برو حق و باطل را با معيارهاى صحيح بشناس ، آنگاه خواهى دانست كه چه كسانى اهل حق و چه كسانى اهل باطل هستند؟)