>>> توضیح المسائل کوچک اعتکاف <<<
توضیح المسائل کوچک اعتکاف
اسلام فکر جدایی از زندگی دنیا و گوشه نشینی و کناره گیری از مردم و به تعبیر دیگر رهبانیت را باطب و ناپسند اعلام کرد، اما اعتکاف را به عنوان فرصتی برای بازگشت به خویش و خدای خویش قرار داد تا کسانی که از هیاهو و جنجال های زندگی مادی خسته می شوند، بتوانند چند صباحی با خدای خود خلوت کنند و جان و روح خود را با خالق هستی ارتباط دهند و با توشه ی معنوی و اعتقادی راسخ و ایمان و امیدی بیشتر به زندگی خود ادامه دهند. خود را برای صحنه های خطر و جهاد در راه خدا آماده سازند و همیشه با یاد خدا تلاش کنند و خود را در محضر پروردگار ببینند. از نافرمانی او بپرهیزند و به سوی سعادت دنیا و آخرت گام بردارند.
با اندک تأمل در احکام و مسائل این برنامه ی زیبای عبادی پی به چنین حقایقی خواهیم برد.
از آن جا که پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، سنت اعتکاف حیات دیگری یافته و جمع زیادی از مشتاقان به ویژه جوانان بدان روی آورده اند و چون در سابق کم تر مورد توجه بوده، احکام آن در اکثر رساله های توضیح المسائل یافت نمی شود، لذا بر آن شدیم که احکام اعتکاف را به مقداری که مورد ابتلا و نیاز است، با استفاده از منابع معتبر فقهی و استفتائات جدید، ماطبق با فتاوای مراجع معظم تقلید آماده کنیم که این صفحات حاضر حاصل این تلاش است. امیدواریم راه گشای بندگان خالص خداوند باشد و مورد قبول حضرت حق قرار بگیرد.
* یادآوری
آن چه در این نوشته به صورت مسئله آورده شده بر اساس فتاوای بنیان گذار جمهوری اسلامی امام خمینی است که از ترجمه ی بحث اعتکاف کتاب عروه الوثقی با ملاحظه ی حواشی معظم له و کتاب تحریرالوسیله استفاده شده است. فتاوای سایر مراجع معظم تقلید نیز با استفاده از تعلیقات آن بزرگواران بر کتاب عروه و استفتائاتی که توسط معاونت فرهنگی مسجد مقدس جمکران و ستاد مرکزی اعتکاف قم در اختیار گذاشتند، آورده شده است.
تعریف اعتکاف
1. اعتکاف در لغت به معنای توقف در جایی است و در اصطلاح احکام عبارت است از ماندن در مسجد به قصد عبادت خداوند با شرایطی که خواهد آمد.
2. انسان می تواند در حال اعتکاف بنشیند، بایستد، بخوابد یا راه برود.
اقسام اعتکاف
3. اعتکاف بر دو قسم است، مستحب و واجب که در اصل یک عمل مستحبی است ولی ممکن است به سببی واجب شود که از جمله ی اسباب وجوب اعتکاف این امور است: نذر، عهد یا قسم، مثلاً انسان نذر کند یا با خدای خود عهد کند یا قسم بخورد که اگر در فلان کار موفق شد، یا از فلان بیماری شفا پیدا کرد، چند روز در مسجد معتکف شود. (در بحث های اینده خواهد آمد که حداقل مدت اعتکاف سه روز است)
شرط ضمن عقد، مثلاً هنگام قرارداد اجاره ی منزل، صاحب خانه شرط می کند که مستأجر هر سال پنج روز در مسجد معتکف شود و مستأجر نیز این شرط را می پذیرد.
اجاره، مثلاً شخصی اجیر می شود که با دریافت مزد یا بدون دریافت مزد از طرف میت در مسجد معتکف شود (مانند نماز استیجاری).
زمان اعتکاف
4. در طول سال در هر زمانی که انسان بتواند، حداثل سه روز در مسجد بماند و روزه بگیرد صحیح است (تفصیل این مسئله در بحث اعتکاف و روزه ی اعتکاف خواهد آمد)، ولی بهترین زمان برای اعتکاف ماه مبارک رمضان و در ماه رمضان، دهه ی آخر آن است.
5. س: ایا اعتکاف نذری را می توان در ماه رمضان انجام داد؟
ایت الله بهجت: مانعی ندارد.
ایت الله مکارم: مانعی ندارد مگر این که نیت او غیر ماه رمضان باشد.
ایت الله صافی: اگر نذر مطلق یا مقید به ماه رمضان باشد اشکال ندارد.
6. س: افضل اوقات اعتکاف چه زمانی است؟ ایا ایام البیض ماه رجب فضیلت خاصی برای اعتکاف دارد؟ (ایام البیض: سیزدهم و چهاردهم و پانزدهم).
ایت الله مکارم: بهترین اوقات اعتکاف، ماه مبارک رمضان و از همه بهتر دهه ی آخر آن است.
ایت الله بهجت: افضل اوقات ماه رمضان است، خصوصاً در دهه ی آخر آن و ایام البیض رجب نیز تاکید شده است.
شرایط اعتکاف
7. در صحت اعتکاف اموری شرط است که برخی از آن ها مربوط به شخص معتکف و برخی مربوط به خود اعتکاف است که در این جا به بیان آن شرایط و احکام لازم آن ها می پردازیم.
شرایط معتکف
1. عقل (از دیوانه صحیح نیست)
2. ایمان1 (از غیر مؤمن صحیح نیست)
3. قصد قربت (هرگونه ریا و خودنمایی، اعتکاف را باطل می کند)
4. روزه داری در ایام اعتکاف
5. اجازه گرفتن از کسی که اجازه ی او لازم است.
شرایط اعتکاف
1. از سه روز کم تر نباشد (زمان)
2. در مسجد جامع باشد (مکان)
3. ادامه ی ماندن در مسجد و خارج نشدن از آن
نیت اعتکاف
8. اعتکاف، همانند سایر عبادات باید با نیت و قصد قربت باشد و هرگونه ریا و خودنمایی و قصد غیر الهی آن را باطل می کند.
9. در نیت اعتکاف قصد وجه شرط نیست، یعنی لازم نیست قصد کند که اعتکاف واجب است یا مستحب.
10. کسی که بخواهد در نیت اعتکاف قصد وجه کند، در اعتکاف واجب نیت وجوب و در اعتکاف مستحب، نیت استحباب می کند و واجب بودن اعتکاف در روز سوم ضرری ندارد، هرچند بهتر است که از روز سوم نیت وجوب کند.
11. از آغاز تا پایان اعتکاف باید با نیت و قصد قربت باشد بنابراین اگر به همین قصد اعتکاف را شروع کند صحیح است. هم چنین اگر به قصد این که فردا معتکف شود به مسجد برود و از اول وقت (طلوع فجر) در آن جا باشد، صحیح است.
12. س: زمان نیت اعتکاف چه وقتی است؟ ایا اول شب می شود نیت کرد؟
ایت الله تبریزی: زمان نیت اعتکاف وقت شروع اعتکاف است که طلوع فجر است و با استمرار نیت اول شب هم مانعی ندارد.
13. س: ایا در اعتکاف نیازی به قصد کردن عبادات دیگر هم هست؟
ایت الله صافی: احتیاط مستحب است.
ایت الله مکارم: قصد عبادت دیگری در آن شرط نیست.
ایت الله بهجت: ظاهراً معتبر است در اعتکاف منضم شدن قصد عبادت دیگری که خارج از اوست.
14. س: ایا تجدید نیت در روز سوم اعتکاف مستحب لازم است؟
ایت الله صافی: بهتر است که تجدید نیت وجوب کند.
ایت الله بهجت: تجدید نیت در روز سوم لازم نیست گرچه احوط است.
ایت الله مکارم: تجدید نیت لازم نیست.
نیابت در اعتکاف
15. انسان می تواند اعتکاف را برای خود یا برای دیگری به جای آورد. به قسم دوم، اعتکاف نیابتی گفته می شود.
16 .اعتکاف به نیابت میت بی اشکال است ولی به نیابت از انسان زنده بنا بر احتیاط به قصد رجا اشکال ندارد.2
پس به طور خلاصه می توان در این بخش اعتکاف را این گونه تقسیم کرد:
اعتکاف: 1. برای خود، 2. برادی دیگران 3. به نیابت از میت 4. به نیابت از زنده.
یادآوری:
گرچه روزه به نیابت از انسان زنده صحیح نیست ولی روزه گرفتن در اعتکاف مانند نماز برای طواف است که به تبع عمل دیگر لازم می شود. هم چنان که طواف و نماز آن به نیابت زنده ها صحیح است، اعتکاف و روزه ی آن نیز صحیح است.
17. اعتکاف به نیابت از دو یا چند نفر صحیح نیست، ولی می تواند اعتکاف را به نیت خود به جای آورد و ثواب آن را به دیگران اهدا کند. خواه یک نفر باشد یا چند نفر، زنده یا مرده.
18. س: ایا اعتکاف را به نیابت از کسی که مرده است و یا به نیابت از کسی که زنده است می توان انجام داد؟
ایت الله تبریزی: به نیابت از میت مانعی ندارد ولی به نیابت از حی اشکال دارد.
عدول از نیت اعتکاف
19. عدول از اعتکافی به اعتکافی دیگر جایز نیست و فرقی نیست که هر دو واجب باشد، مثلاً از اعتکاف استیجاری (که برای دیگری با دریافت مزد انجام می دهد) به نذری، یا هر دو مستحب، مثلاً از اعتکاف برای خود به اعتکاف نیابتی تبرعی (داوطلبانه و بدون دریافت مزد) یا یکی واجب و دیگری مستحب، مثلاً از ابتدا به نیت اعتکاف نذری در مسجد مانده و در روز دوم نیت را از نذر به استحباب برگرداند.
20. عدول از نیابت شخصی به نیابت از شخص دیگر جایز نیست. مثلا دو روز به نیابت علی معتکف بوده و روز سوم به نیابت از حسن اعتکاف کند.
21. اگر قصد داشته که اعتکاف را برای خودش انجام دهد، پس از شروع نمی تواند نیت را برگرداند و به نیابت از دیگری به اتمام برساند، هم چنان که عکس این نیز جایز نیست.
روزه ی اعتکاف
22. انسان در ایام اعتکاف باید روزه بگیرد بنابراین کسی که نمی تواند روزه بگیرد، مانند مسافر، مریض و زن حائض یا نفساء و کسی که عمداً روزه نگیرد، اعتکافش صحیح نیست.
23. مسافر و مریض اگر معتکف شوند، صحیح نیست ولی زن حائض یا نفساء نه تنها اعتکافش صحیح نیست بلکه به خاطر توقف در مسجد گناه کار است.
24. اعتکاف در روز عید فطر و قربان یا دو روز قبل از عید به طوری که روز سوم آن عید باشد صحیح نیست.
25. لازم نیست که روزه ی مخصوص به اعتکاف باشد بلکه هر روزه ای باشد صحیح است مثلاً در ایام اعتکاف، روزه ی قضا یا نذری یا استجیاری3 به جا آورد.
26. اگر شخصی نذر کند که در ایام معینی معتکف شود4 و در همان اعتکاف، روزه ی نذری یا استیجاری بر عهده ی او باشد، می تواند در همان اعتکاف، روزه ی نذری یا اجاره ای خود را به جای آورد. ولی اگر نذر اعتکاف بدین گونه بوده است که روزه برای اعتکاف یا به خاطر اعتکاف باشد، کفایت از روزه ی نذری یا اجاره ای نمی کند.5
27. انسان می تواند نذر کند، در سفر روزه بگیرد و به نظر برخی مراجع تقلید حتی هنگام سفر هم می تواند نذر کند که روزه بگیرد و در این صورت اعتکافش صحیح است. به یک استفتاء توجه کنید:
28. س: ایا در مسافرت می شود روزه در سفر را نذر کند؟ ایات عظام خامنه ای، سیستانی، بهجت: می تواند
ایت الله مکارم: اشکال دارد ولی اگر نذر کرد، احتیاط آن است که به نذر خود عمل کند.
ایت الله فاضل: خیر.
29. س: ایا هرگونه روزه ولو استیجاری و ... برای اعتکاف کافی است؟
ایت الله فاضل: خیر، بلکه روزه ی اعتکاف باید به نیت کسی باشد که اعتکاف به نیت او انجام می گیرد، لذا کفایت روزه ی استیجاری و غیره برای کسی که در نیت خود اعتکاف کرده محل تأمل و اشکال است.
ایت الله مکارم: کفایت روزه ی استیجاری برای اعتکاف مشکل است.
ایت الله بهجت: کافی است.
اجازه ی اعتکاف
30. این افراد بدون اجازه نمی توانند معتکف شوند:
زن بدون اجازه ی شوهرش،6 در صورتی که اعتکاف موجب از بین رفتن حق او باشد، بنا بر احتیاط واجب7 اجازه ی او لازم است. فرزند بدون اجازه ی والدین،8 در صورتی که اعتکاف او موجب اذیت و آزار آنان باشد و اگر موجب اذیت و آزار آنان نباشد، احتیاط مستحب9 است اجازه بگیرد. کسی که در استخدام دیگری است مانند برخی از کارگران و کارمندان در صورتی که قرارداد اجاره به گونه ای است که منفعت اعتکاف را نیز در بر می گیرد، یعنی اعتکاف با عمل به اجاره منافات دارد.
31. در اعتکاف، بلوغ شرط نیست، بنابراین اگر کودک ممیز معتکف شود، صحیح است.
مدت اعتکاف
32. مدت اعتکاف حداقل سه روز است و در کم تر از آن صحیح نیست ولی در زیاده حدی ندارد. ولی اگر پنج روز معتکف شود، روز ششم را نیز واجب است بماند. بلکه بنا بر اختیاط واجب هرگاه دو روز اضافه کرد، روز سومش هم باید بماند. پس از هشت روز معتکف شد، روز نهم هم واجب می شود.
33. این سه روز از طلوع فجر روز اول تا مغرب10 روز سوم است. بنابراین اگر بعد از طلوع فجر ولو با چند دقیقه تاخیر به مسجد برسد، آن روز جزو اعتکاف به حساب نمی اید و چنان چه قبل از مغرب روز سوم اعتکاف را قطع کند، افزون بر آن که کار حرامی کرده، اعتکاف نیز باطل است.
34. سه روز اعتکاف با شب های آن است که حداقل سه روز و دو شب در وسط است. بنابراین نمی تواند شب ها را از مسجد خارج شود یا نذر کند که سه روز بدون شب ها در مسجد معتکف شود.
35. اگر انسان نذر کند که دو روز معتکف شود نه بیشتر از آن، این گونه نذر باطل است.11 ولی اگر مقید نکرده که بیشتر نباشد نذر صحیح است و واجب است که روز سوم را نیز بماند.
36. س: منظور از روز در اعتکاف چیست؟
ایات عظام تبریزی، بهجت، مکارم: منظور از روز، طلوع فجر است تا غروب آفتاب، چنان که در احکام نماز ذکر شده است.
37. س: اگر کسی نذر کند سه روز منفصل اعتکاف کند، ایا نذرش منعقد می شود؟ نذر اعتکاف کم تر از سه روز چه؟
ایت الله بهجت: منعقد نمی شود.
ایت الله صافی: الف، منعقد نمی شود. ب، اگر مقید به کم تر از سه روز باشد منعقد نمی شود.
38. س: ایا بیشتر از سه روز می توان اعتکاف کرد به طوری که آن زیاده، قسمتی از یک روز یا قسمتی از یک شب باشد.
ایت الله تبریزی: مانعی ندارد.
39. س: کسی که پنج روز در اعتکاف بوده ایا روز ششم بر او واجب است؟
ایت الله تبریزی: واجب است.
پاسخ با نقل قول
