جزيره خضرا
نويسنده:خليل منتظر قائم
يكي از موضوعهاي مرتبط با زندگي و شخصيت امام مهدي(علیه السلام) كه در مجامع مختلف دربارة آن پرسش ميشود، موضوع «جزيرة خضرا» است. بسياري ميپرسند، آيا واقعاً امام زمان(علیه السلام) در اين جزيرة دوردست در اقيانوس اطلس زندگي ميكند؟ آيا چنانكه برخي ميگويند: ياران و فرزندان آن حضرت نيز در اين جزيرهاند؟ و... . در پاسخ اين پرسشها بايد گفت كه موضوع «جزيره خضرا» به عنوان محلّ اقامت و زندگاني حضرت وليّعصر(علیه السلام) در عصر غيبت كبرا، برگرفته از حكايتي است كه عالمان شيعه، درباره استناد آن، اتفاقنظر ندارند. گروهي آن را پذيرفته و در نتيجه معتقد به وجود جزيره خضرا هستند و جمعي، آن را بياعتبار دانسته و اساساً وجود چنين جزيرهاي را رد ميكنند. در اينجا براي روشنتر شدن موضوع، به بررسي اين ديدگاهها و مهمترين دلايل دو گروه ميپردازيم.
الف) ديدگاه موافقان
اين گروه از عالمان شيعه، حكايت جزيره خضرا را اينگونه نقل ميكنند:
شخصي به نام زينالدين علي بن فضل مازندراني، در سال 690 ق. از سرزمين «بربر»، طيّ سفري به اقيانوس اطلس، سه روز با كشتي در دل آب حركت ميكند تا به جزاير روافض (شيعيان) ميرسد. در آنجا مطلع ميشود كه جزيرهاي به نام جزيره خضرا وجود دارد كه فرزندان حضرت وليّعصر(علیه السلام) در آنجا زندگي ميكنند. وي مدت چهل روز در همان محل اسكانش ميماند. پس از چهل روز، هفت كشتي حامل مواد غذايي، از جزيرة خضرا به اين جزيره ميآيد. ناخداي كشتي، او را با نام و نام پدرش صدا ميزند و ميگويد: «مشخصات تو را به من گفتهاند و اجازه دادهاند كه تو را به جزيره خضرا ببرم.» آنگاه او را به آنجا ميبرد. پس از شانزده روز دريانوردي، سرانجام به آبهاي سفيدي ميرسند و ناخدا توضيح ميدهد كه اين آبها، مانند «سور بلد» (ديوار شهر)، جزيره را در بر گرفته است و كشتيهاي دشمنان هرگز نميتوانند از آنها بگذرند و به بركت وجود حضرت وليعصر(علیه السلام)، در آن غرق ميشوند.
سپس به جزيره خضرا ميرسد. در آنجا جمعيت انبوهي را با بهترين لباسها و نيكوترين وضع مشاهده ميكند و شهري بسيار آباد با درختاني سرسبز و انواع ميوهها و بازارهاي بسيار و ساختمانهاي مجلل از سنگهاي شفاف رخام ميبيند. شخص بزرگواري به نام سيّد شمسالدّين كه او را نوه پنجم امام زمان(علیه السلام) معرفي ميكنند، مسئول تعليم، تربيت و اداره جزيره خضرا و نايب خاص حضرت(علیه السلام) در آن جزيره است. او مستقيماً از امام(علیه السلام) فرمان ميگيرد، ولي آن حضرت را نميبيند و تنها هر صبح جمعه نامهاي به خط امام(علیه السلام) در نقطه معيني گذاشته ميشود كه در آن، اوامر آن حضرت و آنچه تا يك هفته مورد نياز خواهد بود، نوشته شده است.
علي بن فاضل، مدت هجده روز در آن جزيره اقامت و از محضر سيّد شمسالدّين استفاده ميكند و پس از آن، به او دستور ميرسد كه به وطنش باز گردد.
علي بن فاضل، آن چه را از سخنان سيّد شمسالدّين استفاده ميكند، در كتابي به نام «الفوائد الشّمسيّه» گرد ميآورد و ماجراي تشرف خود را به تني چند از عالمان معاصر خويش بازگو ميكند.
فضل بن يحيي طيبي، نويسنده قرن هفتم هجري قمري، در 11 شوال 669 ق. اين حكايت را از زبان علي بن فاضل در شهر حلّه ميشنود و آن را در كتابي با نام «جزيرة الخضراء» گرد ميآورد.1
اين كتاب از سوي عالمان زير مورد توجه واقع شده است:
ـ شهيد اول آن را به خط خود نوشته است كه خطّ او در خزانة اميرمؤمنان(علیه السلام) پيدا شده است.
ـ محقق كركي آن را به فارسي برگردانده است.
ـ علامه محمدباقر مجلسي آن را در «بحار الأنوار» نقل كرده است.
ـ شيخ حر عاملي آن را در كتاب «إثبات الهداة» درج نموده است.
ـ وحيد بهبهاني به مضمون آن فتوا داده است.
ـ بحرالعلوم در كتاب« رجال» خويش، آن را مورد استناد قرار داده است.
ـ قاضي نورالله شوشتري، محافظت بر آن را بر هر مؤمني لازم دانسته است.
ـ ميرزا عبدالله اصفهاني (افندي) آن را در كتاب «رياض العلماء» نقل كرده است.
ـ ميرزاي نوري آن را در كتاب «جنةالمأوي» و « نجم الثاقب» آورده است.2
بر اساس حكايت علي بن فاضل، امام مهدي(علیه السلام) و فرزندان ايشان، در جزيره خضرا، واقع در اقيانوس اطلس سكونت دارند و همه ساله، در موسم حج، حج ميگزارند و پس از زيارت پدران و اجداد طاهرينشان(علیه السلام) در حجاز، عراق و طوس، مجدداً به اين جزيره باز ميگردند. آن حضرت(علیه السلام) غالباً در اين جزيره اقامت دارد.3
گفتني است حكايتي نيز درباره محل اقامت امام مهدي(علیه السلام) از سوي شخصي به نام انباري نقل شده است، ولي به دليل آن كه وي، آن را از شخصي مجهول نقل كرده است، به همان حكايت پيشين بسنده ميكنيم.4
ب) ديدگاه مخالفان
جمعي از عالمان شيعه حكايت ياد شده را كه بر وجود جزيرة خضرا به عنوان محل اقامت غالب حضرت امام زمان(علیه السلام) دلالت ميكند، داراي اشكال ميدانند و از آنجا كه دليل ديگري در دست نيست، وجود چنان جزيرهاي را نميپذيرند.
پيش از نقل اشكالهاي وارد بر اين حكايت، لازم است اشارهاي به سند آن داشته باشيم. علّامه مجلسي در كتاب خود مينويسد:
رسالهاي مشهور به داستان جزيره خضرا واقع در درياي سفيد يافتم. چون اين رساله دربردارنده ياد كساني است كه آن حضرت را ديدهاند و همچنين در آن مطالب شگفتانگيزي وجود دارد، دوست دارم آن را در اينجا بياورم. از آنجا كه اين رساله را در اصول (كتابهاي روايي) معتبر نيافتم، براي آن بابي مستقل گشودم و آن را آنگونه كه يافتم، نقل ميكنم.5
وي آنگاه به نقل حكايت ميپردازد. در آغاز حكايت پس از خطبة آغازين چنين آمده است:
در خزانة امير مؤمنان و سرور اوصيا و حجت پروردگار جهانيان و امام پرهيزكاران، علي بن ابي طالب ـ درود خدا بر او باد ـ متني به خط شيخ فاضل و دانشمند عامل، فضل بن يحيي بن علي طيبي كوفي ـ قدس الله روحه ـ يافتم كه در آن چنين آمده بود: «... اين بنده نيازمند به بخشش خداوند سبحان متعال، فضل بن يحيي بن علي طيبي امامي كوفي كه خداي او را ببخشايد، چنين ميگويم: ...».
فضل بن يحيي در ادامه رساله به واسطه شيخ شمسالدّين بن نجيح حلّي و شيخ جلالالدين عبدالله بن حرام حلي، حكايت جزيره خضرا را از زينالدّين علي بن فاضل مازندراني نقل ميكند.6
علامه سيد جعفر مرتضي عاملي، به بررسي سند اين حكايت پرداخته و اشكالها و پرسشهاي متعددي را متوجه آن دانسته است كه در اينجا به مهمترين آنها اشاره ميكنيم:
1. نخستين پرسش ما درباره فردي است كه در ابتداي روايت ميگويد: «در خزانه اميرمؤمنان... علي بن ابي طالب ـ درود خدا بر او باد ـ متني به خط شيخِ فاضل و دانشمند عامل، فضل بن يحيي طيبي يافتم».
اين شخص از نظر ما ناشناخته و اسم و نسب و خصوصيات ديگر او كاملاً مجهول است. با يك نظر اجمالي به ابتداي روايت ميفهميم كه او به طور قطع مجلسي(رحمت الله علیه) نيست؛ زيرا ايشان با صراحت فرمودند: «اين داستان را از يك رساله ديگر نقل ميكنم».
همانگونه كه سيّد هاشم بحراني(رحمت الله علیه) (از معاصران مجلسي) در نقل داستان ميگويد: «بعضي از بزرگان فرمودهاند كه اين حديث را به خط شيخ فاضل... يافتهايم»،7 اين جمله هم مانند عبارت مجلسي دلالت ندارد كه بحراني مستقيماً از راوي شنيده باشد. بر فرض اين كه بپذيريم بحراني مستقيماً از راوي شنيده است اين پرسش مطرح ميشود كه چگونه بحراني او را ديده و داستان را بدون واسطه از او شنيده، ولي مجلسي او را نديده است با اين كه بحراني و مجلسي هر دو در يك زمان ميزيستهاند. ديگر اين كه به چه علت مجلسي به نقل از يك رساله متداول بسنده كرده و راجع به نويسنده و صاحب آن، تحقيق نكرده است تا حقيقت داستان را از او شفاهاً سؤال كند.
2. پرسش دوم اين كه چگونه اين شخصِ «مجهول»، خط طيبي را شناخت و اطمينان يافت كه آن چه را در آن رساله يافته، خطّ طيبي است. آيا خطّ طيبي آنچنان مشهور و معروف بوده كه حتي اين فرد مجهولالحال هم آن را شناخته است؟
شايد واقع مطلب بر اين شخص مشتبه شده باشد. به اين جهت كه مثلاً وقتي كه ديده طيّبي اين داستان را روايت ميكند، فكر كرده لابد كاتب آن هم اوست؛ در صورتي كه بين اين دو امر، ملازمهاي نيست.
3. با توجه به اين نكته، ما مشاهده ميكنيم كه «علي بن فاضل» (كسي كه در روايت به عنوان «مازندراني» توصيف ميشود و بعد خودش را در متن همين روايت، «عراقي» معرفي ميكند) تلاش زيادي براي اثبات برخي از فضايل به نفع خودش دارد و اين نكته از متن گفتارش با سيّد شمسالدّين، آنجا كه از ملاقات با امام سخن ميگويد، به روشني معلوم ميشود:
اي سرورم، من يكي از بندگان مخلص آن حضرت هستم؛ با اين همه امام را نديدهام. بعد سيّد شمسالدّين به من فرمود: چرا، تو او را دو مرتبه ديدهاي... .8
و آن دو مرتبه را برايش توضيح ميدهد.
علاوه بر اين، همه روايت درصدد اثبات يك فضيلت بينظير براي اوست و آن، اين كه او خدمت كسي رسيده كه ديگران نرسيدهاند و هم چنين درصدد اثبات عنايت و توجه امام به اوست.
پس وقتي ما اين نكات را مورد توجه قرار ميدهيم و بر آن، اين حقيقت را بيفزاييم كه هيچ يك از معاصران علي بن فاضل، او را توثيق نكرده و مورد اعتماد ندانستهاند و فقط كساني او را قابل اعتماد دانستهاند كه صدها سال پس از او زيستهاند و جالب اينكه، دليل و مستند آنها در اعتماد به او، ظاهراً خود روايت جزيره خضرا است، نتيجه ميگيريم: اطمينان به صحت آنچه او براي ما نقل ميكند، امكان ندارد؛ چون احتمال ميدهيم اصل قضيه و ريشه داستان، از بافتههاي ذهن اوست كه براي رسيدن به شهرت يا براي نايل شدن به اهداف ديگري، آن را ساخته است، هم چنانكه در طول تاريخ، نمونههاي آن را مشاهده كردهايم.
4. از جمله نكاتي كه شك و بدگماني ما را در خصوص اين راوي و داستانش افزايش ميدهد اين است كه معاصران او مانند علامه حلي(رحمت الله علیه) و ابن‌داوود كه در سال 707 ق. از تأليف كتاب رجالي خود فراغت يافته بود و هم چنين علماي ديگر، به طور كلي او را ناديده گرفته و هيچ كدام از آنها حتي يك كلمه درباره او سخن نگفتهاند. با اين كه داستان گرانبها و بينظير او، بايد آنها را تشويق و تحريك ميكرد كه به داستان و راوي آن اشاره كنند؛ راوي و داستانش را بستايند و چنين داستاني را به عنوان يكي از دلايل امام و امامت قرار دهند و آن را شايسته نقل در كتابهاي خود بدانند. وقتي ميبينيم دانشمندان اسلامي، مطالب و داستانهاي كماهميتتري را در نوشتههايشان آوردهاند، ولي اين داستان را ناديده انگاشتهاند، پي ميبريم كه شايد آن را دروغ و باطل به حساب آوردهاند يا آن را نشنيدهاند يا اساساً چنين داستاني در زمان آنها ساخته نشده بود!
همه اين احتمالات وجود دارد و همه آنها، ما را به شك در اين داستان و راوي آن فرا ميخواند. شايد كسي بگويد كه شخصيتهاي برجسته ديگري هم وجود دارند كه نويسندگان معاصر آنها، نامشان را در كتابهاي رجالي خود نياوردهاند و شايد نسبت به اين راوي نيز همين مسأله اتفاق افتاده باشد، ولي ما با دقت متوجه ميشويم كه اين پاسخ در حقيقت تلاش بيهودهاي است؛ زيرا اين چنين شخصيتهايي اگر چه در بعضي از كتابهاي رجالي مطرح نشدهاند، ولي در كتابهاي ديگري كه در همان زمان تأليف گرديده، به قلم آمده و مطرح شدهاند. يا اين كه حداقل، مورد اعتماد بودن آنها با قراين و شواهدي غير از آنچه خود آنها راجع به خودشان گفتهاند، ثابت شده است و برخلاف علي بن فاضل، يك داستان منحصر به فرد نداشتهاند كه كتابهاي معتبر تاريخ، مانند آن را ثبت و ضبط نكرده باشند.
آري، همين كه معاصران علي بن فاضل، داستان او را ناديده انگاشتهاند و هيچگونه خبري از آن ندادهاند باعث برانگيخته شدن شك و بدگماني جدّي ما نسبت به او ميشود.
5. از جمله نكات جالب توجه اين كه در خود روايت به صراحت آمده است: علي بن فاضل، داستان را از شروع تا پايان، در حضور طيبي و گروهي از علماي حلّه و اطراف آن كه براي زيارت شيخ آمده بودند، توضيح ميدهد، حال اينكه ما هيچ فردي از اين عدّه را پيدا نكرديم كه داستان را بيواسطه يا دستكم با واسطه نقل كند؛ در صورتي كه از آنها انتظار ميرود تا آن را در شهرها و در بين مردم منتشر ساخته باشند و اين داستان جالب را نُقل مجالس و محافل كنند؛ زيرا در اين حكايت، جايگاه وجود امام زمان(علیه السلام) و فرزندانش در يك موضع استثنايي و پيچيده تعيين شده است.
هم چنين ما انتظار داشتيم مردم گروه گروه به زيارت قهرمان اين كشف عجيب نايل شوند و به او تبرك جويند و تلاش كنند داستان را مستقيماً از خودش بشنوند و در كتابهاي ديگر ثبت كنند و دانشمندان هم با آوردن نام او و داستانش در كتابهاي رجالي و غيررجالي خود، تبرك بجويند، ولي هيچيك از اين حوادث رخ نداد و تنها فردي كه آن را نقل كرده، «طيبي كوفي» است. البته اين نقل هم توسط فرد ناشناس، در بين اوراقي در ميان گنجينهاي از كتابها كشف شده است و عجيب اينكه نويسندة ناشناس داستان هم، به خاطر خطّ معروف و مشهورش، توسط اين مرد ناشناس، شناخته و كشف شده است.9
گفتني است، پرسشها و اشكالهاي يادشده از سوي كساني ديگر نيز مطرح شده است.10
چنانكه ملاحظه شد، مهمترين پرسش و اشكالي كه علامه سيدجعفر مرتضي عاملي دربارة سند حكايت جزيرة خضرا مطرح ميكند، مربوط به شخصي است كه رسالة مشهور به «داستان جزيره خضرا» را در خزانه اميرمؤمنان علي(علیه السلام) يافته است. ايشان تصريح ميكند كه «اين شخص از نظر ما ناشناخته و اسم و نسب و خصوصيات ديگر او كاملاً مجهول است». در پاسخ اين پرسش و اشكال بايد گفت كه شيخ شهيد قاضي نورالله شوشتري (شهيد 1019 ق.) در كتاب «مجالس المؤمنين» تصريح كرده است كه يابندة اين رساله شهيد اول بوده است و اين جمله آغاز حكايت كه «متني به خطّ شيخ فاضل و دانشمند عامل، فضل بن يحيي بن علي طيبي كوفي يافتم» از آن شهيد بزرگوار است.11
حضرت آيت الله صافي گلپايگاني پس از بيان مطلب ياد شده، در پاسخ كساني كه به سند حكايت جزيرة خضرا اشكال ميكنند، مينويسد:
بعد از آن كه دانستيم يابنده رساله در خزانه [اميرمؤمنان] و كسي كه از آن نسخهبرداري كرده، شهيد اول بوده است كه خود نزديك به زمان فضل بن يحيي و آشنا به خط او بوده و او را به فضل و علم و عمل توصيف كرده است. و بعد از آن كه [دانستيم] فضل بن يحيي، شيخ زينالدين علي بن فاضل را به پرهيزكاري و صلاح توصيف كرده است و اين خبر را به واسطة دو عالم فاضل شنيده است، قول به جعلي بودن اين خبر و استناد آن به دشمنان و... سخني بدون علم است.12
با توجه به مطالب ياد شده، اظهارنظر صريح و قطعي در مورد درستي يا نادرستي حكايت جزيرة خضرا مشكل به نظر ميرسد و بهتر است به جاي مخالفت يا موافقت بيچون و چرا با اين حكايت، علم آن را به خدا بسپاريم و چنانكه پيش از اين يادآور شدهايم، بيشتر به دنبال شناخت وظايف قطعي خود در برابر امام زمان(علیه السلام) و عمل به آنها باشيم؛ زيرا دانستن يا ندانستن محل اقامت امام عصر(علیه السلام) و وجود داشتن يا وجود نداشتن محلي به نام جزيرة خضرا، هيچ تأثيري در معرفت ما نسبت به امام زمان و نزديكي با آن حضرت ندارد.13
پي‌نوشت‌ها:
1. به نقل از: ناجي النجار، جزيره خضراء و تحقيقي پيرامون مثلث برمودا، ترجمه و تحقيق: علياكبر مهديپور، صص 52 و 53.
2. ر.ك: همان، صص 53 و 54.
3. همان.
4. همان، ص54.
5. بحار الأنوار، ج 52، ص 159.
6. همان.
7. سيد هاشم بحراني، تبصرة الولي، ص 243.
8. بحار الأنوار، ج 52، ص 172.
9. دراسة في علامات الظهور و الجزيرة الخضراء، صص 198 ـ 195، ترجمه به نقل از: ابوالفضل طريقهدار، جزيره خضرا، افسانه يا واقعيت؟!، صص 119 ـ 115.
10. ر.ك: محمدتقي شوشتري، الأخبار الدخيله، تصحيح: علياكبر غفاري، ج 1، ص 146.
11. سيد نورالله شوشتري، مجالس المؤمنين، ج 1، صص 78 و 79.
12. لطف الله صافي گلپايگاني، منتخب الأثر في الإمام الثاني عشر(علیه السلام)، ج 3، ص 426.
13. براي مطالعه بيشتر در موضوع جزيره خضرا، ر.ك: بحار الأنوار، ج 52، صص 174 ـ 159؛ نجمالثاقب، صص 410 ـ 391؛ منتخب الأثر في الإمام الثاني عشرعليه السلام، ج 3، صص431 ـ 422؛ جزيره خضرا و تحقيقي پيرامون مثلث برمودا؛ جزيره خضرا، افسانه يا واقعيت؟!؛ غلامرضا نظري، جزيره خضرا تحريفي در تاريخ شيعه.
منبع: ماهنامه موعود شماره 93
پاسخ با نقل قول
